Literatuur. Jaargang 21

[p. 38]

Dichterlijke bevlogenheid
Willem Bilderdijk over geestdrift en dweperij

Willem Bilderdijk (1756-1831), dichter tussen Verlichting en romantiek, was overtuigd van het gevoel als inspiratiebron. Maar de extatische vervoering wantrouwde hij ten diepste. In ‘Over dichterlijke geestdrift en dweeperij’ spreekt hij over de dichter en het ontstaan van ware poëzie. ‘Dit, o mijn vrienden, dit is Dichter zijn.’

Marita Mathijsen (inleiding en hertaling)

In zijn lezing ‘Over dichterlijke geestdrift en dweeperij’ legt Willem Bilderdijk uit hoe de dichter tot dichten komt en hoe ware poëzie ontstaat. Hij houdt daarin een hartstochtelijk pleidooi voor de gedreven dichter die zich door zijn gevoel laat meeslepen. Over Willem Bilderdijk bestaan tegenstrijdige opvattingen onder de literair-historici. Sommigen noemen hem de meest romantische dichter van Nederland, zowel in zijn denkbeelden als in zijn poëzie zelf. G.J. Johannes ziet hem als een gespleten theoreticus: Bilderdijk legt zoals de romantici veel nadruk op het gevoel als inspirator van de dichtkunst, maar hij hecht niet veel waarde aan de verbeelding, en daarmee staat hij haaks op de opvattingen van de Engelse en Duitse romantici. Anderen benadrukken vooral zijn verlichte, classicistische opvattingen. Wij laten hier Bilderdijk zelf spreken, zij het in een hertaling. Bilderdijks taal staat zover van ons af dat die zonder kennis van het Nederlands van rond 1800 niet meer goed te begrijpen is.

In 1809 hield Bilderdijk de genoemde lezing voor de ‘Tweede Klasse des Koninklijken Hollandschen Instituuts’, de tegenwoordige Koninklijke Akademie van Wetenschappen. De gedrukte versie omvat 52 pagina's.

Bilderdijk gaat in op het scheppingsproces van dichten. Allereerst maakt hij een verschil tussen dichtkunst en poëzie. Dichtkunst is de vaardigheid om taal in vloeiende klanken en maten om te zetten. Zij gaat vooraf aan de werkelijke poëzie, die door gevoel op gang komt. Bij het schrijven hoort de zielsgesteldheid van de dichter ‘geestdriftig’ te zijn. Het tegenwoordige woord ‘bevlogen’ correspondeert hiermee misschien het best. De klassieke oudheid meende dat de dichter door een goddelijke aandrift bevangen werd en daardoor zowel profeet als leraar kon zijn voor de mensheid. Die bevlogenheid moet goed onderscheiden worden van dweperij. Een goed modern equivalent van Bilderdijks ‘dweperij’ is moeilijk te vinden. ‘Geestdrijverij’ komt het best in de buurt, maar is nauwelijks moderner dan ‘dweperij’. In zijn voorbeelden van dwepers heeft Bilderdijk het over verschillende soorten van fanatici die zich mee laten slepen in een extase. Hij verwijst naar de processies van de wederdopers en naar de orakel-priesteressen in Delfi. Dit soort verbeelding, dat voortkomt uit extatische vervoering, wantrouwt Bilderdijk als inspiratiebron voor de dichtkunst. De Duitse romantici zijn in de opvatting van Bilderdijk tot geestdrijvers geworden. Bij hen is de verbeelding zo opgezweept, dat ze ziekelijk geworden is. Door zijn zieke verbeelding kan de dichter dan niet meer bij de ‘geest’ of de ideeën komen. In zijn lezing gaat Bilderdijk verder op dit verschil en om het te verduidelijken geeft hij een bevlogen uiteenzetting over wat poëzie is.

collectie letterkundig museum
Willem Bilderdijk door Ch.H. Hodges

[p. 39]

Over dichterlijke geestdrift en dweeperij
Willem Bilderijk

Dichterlijke bevlogenheid kent alleen hij die als Dichter geboren is.

Zij bestaat in de wereld van de ideeën. De dichter beeldt die zich niet in ver boven de zinnelijke wereld waarin wij verkeren, maar hij schept die. Zij bestaat in de bruisende stroom van aandoeningen waardoor hij bezield is. De koude rijmer en de dichtmaatkundige worden nooit daardoor aangedaan, hoe geoefend zij ook zijn in het kneden van klinkende en vloeiende verzen. Noch het ijverig bestuderen van boeken, noch de inspanning van de verhitte fantasie van een geestdrijver banen de weg erheen. De bevlogenheid is aan de dichter eigen, en aan hem alleen.

Om zich daarover een nauwkeurig, - om zich een onbedrieglijk denkbeeld van de dichterlijke bevlogenheid te maken, is het nodig de Dichter te kennen. - Wat is Poëzie? Wat is het om dichter te zijn?

Ik zeg Poëzie. Want Poëzie is iets anders dan Dichtkunst, als we het woord opvatten in zijn volle kracht en betekenis.

Dichtkunst is een kunst. Dat wil zeggen dat ze een vaardigheid is in het gebruik van bepaalde middelen (namelijk: de uitdrukking van gevoelens in een welluidende taal) om een bepaald doel te bereiken. Het doel is om gevoelens te verwekken, en daardoor de ziel te verheffen, toegankelijker te maken, te buigen. Haar gewaarwordingen geven dat innig en onvergelijkbaar genoegen dat onze zelfkennis en wel onze gezuiverde zelfkennis ons verschaft. Dichtkunst, als kunst, veronderstelt wetenschap. Daar gaat ze vanuit, en die brengt zij in de praktijk. Dat is de wetenschap van hoe het hart te roeren, hoe de driften in beweging te brengen volgens de eisen van het doel, hoe ze te beteugelen, hoe ze elkaar in stand houden en bevechten. Met één woord: het gaat om de wetenschap hoe de vele verschillende harpsnaren te bespelen waarvan de menselijke ziel de zangboom is. Dan ontstaat zowel de vreeswekkendste als de tederste harmonie, die kan bestaan in het kleine heelal dat besloten ligt in de spiegel van het grote. Deze kunst en deze wetenschap die aan haar ten grondslag liggen, is (jawel) Poëzie. Maar niettemin is de Poëzie geen kunst en geen wetenschap. Om deze paradox op te lossen: Poëzie is door de Natuur, wat kunst poogt met behulp van de wetenschap die aan haar ten grondslag ligt, om tot dichtkunst te komen. Poëzie is de kunst die

‘Over dichterlijke geestdrift en dweeperij’, bijzondere Collecties NIWI-KNAW, Amsterdam

zichzelf niet bewust is. Dichtkunst daarentegen is Poëzie die op waarneming gebouwd is en die in het hoofd van de beoefenaar tot die regelmatige samenhang gebracht is. In die opvatting zijn het wezen van de wetenschap en het wezen van de Kunst te vinden in de willekeurige bekwaamheid van de uitoefening ervan. Op deze manier zijn Dichtkunst en Poëzie verschillend en lopen ze in elkaar over, smelten vaak tot eenzelvigheid samen en wijken dan weer geheel uit elkaar.

Wat is dan Poëzie, vragen wij? Dat wil zeggen: wat is dichtkunst, zoals zij zich voordoet in de dichter die zichzelf als kunstenaar niet bewust is, de dichtkunst die hem vervult en beheerst en heel zijn bestaan wijzigt? - Men moet dit niet aan oude of hedendaagse wijsgeren vragen: beiden kennen haar niet. Plato noch Aristoteles, Wolff noch Kant leren haar kennen. Plato, hoe dichterlijk ook, was geen Dichter. Hij was, naast de filosoof die hij voorstelde, ook dweper en redenaar. Aristoteles had niets van een dichter en de hedendaagse wijsgeren zijn de perfecte tegenvoeters van de Dichterlijke wereld! Laten we ons eigen gevoel raadplegen!

Is hij Dichter, die voor ons fraaie schilderijtjes ophangt, waarin de verbeelding vermaak schept? Is hij het, die ons met geestige kwinkslagen verrast die opflikkeren door hun fijn vernuft? Of met gevatheden en bon-mots? Met wendingen van allerlei soort? Of is hij het die een Redevoering goed weet in te delen, die de juiste en krachtige woorden kan vatten, en die de Redevoering in een regelmatige en welluidende zwier kan afsteken? Is hij het, die ons verstand meesleept, door onze ziel mee te sleuren van de ene naar de andere gevolgtrekking, alsof die in een doolhof van bewijsvoeringen terecht is gekomen? Of degene die zich meester maakt van onze verbeelding en ons in de tovernevelen van het niet-bestaande wil voeren,

[p. 40]

waar het hart geen rust vindt? Geen van deze, mijn toehoorders! Men kan geest hebben, men kan verstand hebben, men kan Redenaar zijn, men kan Redekunstenaar of Redetwister zijn, en men kan ook Verzinner zijn en evengoed niets van de Dichter hebben. Duizenden hebben zich daarin bedrogen, duizenden noemden als kenmerk voor de dichter zaken die hem vreemd zijn of louter toevallig bij hem horen, of die deel uitmaken van zijn talrijke voortreffelijkheden, maar die maken de Dichter niet. Nee, verbeelding, vernuft, welsprekendheid, redeneerkunst behoren tot de Dichter (en wat behoort niet tot hem!), maar het is daarin niet dat hij bestaat.

Martinus Nijhoff

Op 3 april 1934 fietste de clavecinist Hans Philips met zijn goede vriend, de dichter Martinus Nijhoff, van Utrecht naar Jutphaas. Onderweg kregen ze het over de binnenvaart die bijna nooit als literair thema was gebruikt. En Philips verteide hoe hij op tweede kerstdag van het jaar daarvoor had gewandeld op de pas geopende nieuwe Waalbrug bij Zaltbommel. Ineens zag hij op de brede lege rivier een schip aankomen, en op het dek stond een vrouw psalmen te zingen. En hij vertelde over een tweede ervaring. Bij de sluizen van Vreeswijk had hij aan boord van een schip een vrouw gezien die sprekend op zijn moeder leek.
Nijhoff glimlachte, zei niets, en veertien dagen later legde hij zijn vriend het gedicht ‘De moeder de vrouw’ voor: ‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien.’

Poëzie is eenzelvig. Zij is uitstorting van een overstelpend gevoel: even onwillekeurig als schrijven of lachen. Uitstorting van gevoel dat lucht eist, dat zich vermeerderen, dat zich uitspreken, dat zich vermenigvuldigen moet, en anders zou het hart barsten en de geest vervallen tot de overspanning van de razernij. Wie dit niet meegemaakt heeft, wie niet weet wat de onweerstaanbare dronkenschap van het gevoel is die men Poëzie noemt, wie zich koel en kalm in zijn leunstoel neerzet om een vers te maken, wie zich dat wat hij zeggen wil bedenkt, dit in woorden onderbrengt, deze woorden in een maat zet en het rijm bij die verzen zoekt...laat, o mijn vrienden, laat deze welmenende sukkel zijn troostrijke inbeelding, maar u zult nooit misleid worden om deze man voor een Poëet te houden of zijn nietige koude voortbrengselen als Poëzie te zien. Hijalleen die door zijn gevoel overmeesterd wordt, die buiten zichzelf raakt en die dat overstort in de stijl, de bewoordingen en de maat, die door het gevoel zelf tegelijk ingegeven worden en in één keer gelijktijdig gevormd en gekneed worden; hij-alleen zal u meeslepen, hij-alleen uw ziel aan zijn tonen kluisteren, hij-alleen uw God zijn in wiens uit- en overvloeiende volmaaktheid u zich zult verliezen. En dit, o mijn vrienden, dit is Dichter zijn.

De Dichter voelt helemaal anders dan de gewone mens, die deelneemt aan de dwarreling van gewone zaken, de mens die geschikt is voor de maatschappij, voor een beroep, voor de samenleving en die vatbaar is voor de genoegens die deze hem opleveren. Het gevoel is voor de dichter alles en hieraan ontkomt hij niet. Daarvan te genieten, het te vergroten, het over te brengen, is zijn hele bestemming. Hij kent geen andere, voor hem is geen andere mogelijk. Dit gevoel ligt niet in het genot van de dingen, nee, het is een denkbeeld, ontleend aan de voorwerpen, terwijl het de voorwerpen buiten beschouwing laat. Zo puren de nijvere bijen de honing uit bloemen en laten haar geuren of kleuren voor anderen. Dit gevoel doet de Dichter denken, doet hem zien, doet hem begrijpen wat niemand begrijpt. Als dit in welluidende klanken uit zijn mond vloeit, wekt het gelijkgestemd gevoel op, waarin de ziel niet alleen behagen schept, maar zich geheel boven zichzelf verheven, uit haar kring voelt weggerukt en zich als het ware in een andere wereld verplaatst voelt. Degene die die dichter hoort, wordt door een geheel andere geest aangeraakt, die hem toestroomt vanuit de Dichter en in die geest herkent hij de dichter en beschouwt hem in opgetogen verrukking als bovenmenselijk. Louter Godspreuken stromen van zijn lippen, men zucht, schreit, juicht en dartelt met hem. Men laat zich hart, ziel en alles ontrukken en wordt gewillig de prooi van de overwinnaar die ons kluistert aan klanken en mee-sleept in boeien van golvende lucht. Betovering is een woord dat veel te zwak is om die toestand uit te drukken. Het is wellust, vergoding, gevoel, zelfvernietiging en veranderen in een wezen van hogere bestemming. Zo is hij, die door de bezieling van de dichter slechts aangeroerd wordt. En wat moet zij dan wel voor de Dichter, wat in hemzelf zijn, wanneer zij in haar bruisende kracht verkeert? Dan, ja dan, voelt de Dichter zich geen mens meer. Onmachtig om het geweld van zijn eigen geest te weerstaan, bezwijkend in de hevigheid van een drift die hem aangrijpt en voortdrijft, zoekt hij, in de God die hem bezielt, zichzelf.