Literatuur. Jaargang 20

[p. 36]

Gekoesterd keurslijf Vaste vormen door de eeuwen heen

Rederijkers zijn geliefd. Als vroegmoderne pr-functionarissen krijgen ze volop aandacht. Maar hun literatuur staat veel lager aangeschreven, ondanks de ruimhartigheid waarmee Komrij ze in zijn bloemlezing opnam. De vormkunst staat nog altijd te boek als zielloos geknutsel. Er is echter alle reden om deze kunst uiterst modern te noemen.

Nelleke Moser

Neem bijvoorbeeld het volgende fragment uit een gedicht van Anthonis de Roovere, een Brugse rederijker uit de vijftiende eeuw die al op zijn zeventiende werd gelauwerd als dichter en die ook door de generaties na hem als een lichtend voorbeeld werd gezien. De Roovere begint een lofdicht op God (op de stokregel ‘Lof hoghe drivoudicheit onbegrepen’) met de volgende regels:

Almueghende vader zonder beghin
Daer alle beghinnen an namen beghinsele
Ontfaermt U mijns ic die hier bin
Natuerlic broosch In tsweerelts binsele
Al dat ye was, [is,] zal meer oft min
Yeghelicx cracht gheeft hu beminsele

[Almachtige Vader zonder begin, waar alle oorsprongen hun begin aan ontlenen, ontferm U over mij, ik die hier als sterfelijk schepsel in de wereld besta. Alles wat er ooit was, bestaat en zal op een of andere manier blijven bestaan. Uw liefde geeft overal kracht aan (of: alle schepselen hebben u lief.)]

J.J. Mak, die in 1955 de gedichten van Anthonis de Roovere uitgaf, kon weinig waardering opbrengen voor deze tekst. Volgens hem krijgt de lezer de indruk:

dat de dichter in een keurslijf zit, dat hij een bepaald schema of concreet voorbeeld moet volgen. Hij schijnt plichtsgetrouw, of wil men slaafs zijn strofen te vullen met een gegeven voorraad motieven (theologische opvattingen en voorstellingen) en die te laten rijmen door de nodige stoplappen.

Mak schreef deze woorden in een periode die nog steeds sterk gedomineerd werd door de literatuuropvattingen van de Tachtigers, waarin het draaide om de emotie van het individu, die zo origineel en direct mogelijk in taal moest worden uitgedrukt. Kloos beschouwde Paul Verlaine in 1891 als ‘Frankrijks grootste poëet’ omdat hij ‘de directe en momentaneele emoties van zijn ziel en zijn zinnen zegt in geluid, in ín-gevoeld geluid’. Mallarmé daarentegen verwaarloosde ‘zijn individueele emoties en sensaties, zooals zij in hem opkomen’ en richtte zich op ‘techniesche vaardigheid’, zodat er ‘een zeer subtiele woordmuziek zonder eenige bepaalde phantasie’ overbleef. Volgens Kloos heeft ‘dit (...) zeer magere, knutselig gedoe’ niets te maken met literaire kunst zoals hij die voorstond (Kloos, 1891). Deze opvattingen kleuren nog steeds het literaire oordeel van veel lezers en hebben uiteindelijk geleid tot de gedachte: ‘ware’ poëzie is vrije poëzie, want vaste vormen staan de individuele gevoels-expressie en de originaliteit maar in de weg.

De vorm als eerbetoon

De Roovere en zijn tijdgenoten dachten geheel anders over de verhouding tussen ‘vorm’ en ‘gevoel’. Wat had een lezer te maken met de particuliere zieleroerselen van de dichter? Het ging volgens hen er juist om, algemeen bekende zaken op een zo bijzonder mogelijke wijze uit te drukken. De vorm moest een eerbetoon zijn aan de inhoud, vooral bij hoogstaande onderwerpen zoals religie. Rijm werd niet beschouwd als een keurslijf dat de ziel van de dichter beklemt, maar als een middel om op steeds nieuwe manieren uiting te geven aan wat iedereen voelt.

Zo werd versificatie voor De Roovere (en vele anderen) een instrument in de geloofsbeleving. De hierboven geci-

[p. 37]

Titelpagina van Anthonis de Roovere, Van pays en oorloghe

teerde beginregels van het lofdicht aan God beginnen met de letters van de naam ‘Adonay’ (Heer). Dezelfde zes regels worden ook bijeengehouden door de rijmwoorden, die nauw met elkaar samenhangen. Er zijn verschillende paren aan te wijzen. In de eerste plaats de stam en de uitbreiding daarvan:

‘beghin’ - ‘beghinsele’
‘bin’ - ‘binsele’
‘min’ - ‘beminsele’

In de tweede plaats het vervangen van een letter door een andere letter:

‘beghinsele’ - ‘beminsele’
‘bin’ - ‘min’

En in de derde plaats het toevoegen van letters aan een woord:

‘bin’ - ‘beghin’
‘min’ - ‘bemin(sele)’

Goed beschouwd zijn er dus drie bewerkingen, en er is één lettergreep die die bewerkingen ondergaat, namelijk ‘bin’. Daarmee vormt het woordje ‘bin’ (eerste persoon enkelvoud van ‘sijn’) de kern van deze regels over het menselijk bestaan. Van daaruit genereert het rijm zichzelf. Dat past wonderwel bij de inhoud van de tekst, namelijk dat God de wereld geschapen heeft terwijl Hij zelf door niemand geschapen is.

Het principe van het zichzelf genererende rijm heeft De Roovere niet zelf bedacht. In de Middeleeuwen bestonden diverse Latijnse dichtershandboeken waarin onder meer uiteengezet werd welke rijmvormen er bestaan en hoe ze toegepast dienen te worden. Het toevoegen, weghalen of veranderen van een letter of een lettergreep in een woord wordt daar aangeduid als paronomasia. Het gebruik van woorden die dezelfde stain hebben, heet daar annominatio. Het is duidelijk dat De Roovere beide principes toepast. In de volgende strofe van het gedicht laat hij uit de stam ‘maec’ de volgende reeks rijmwoorden ontstaan: ‘ghemaect’, ‘maecsele’, ‘gheraect’, ‘gheraecsele’, ‘smaect’, ‘smaecsele’. Andere rederijkers maken ook wel gebruik van deze principes, zij het niet zo onstuimig als De Roovere dat hier doet. Matthijs de Castelein, die in zijn Const van Rhetoriken (1555) een scala aan rijmvormen presenteert die hij illustreert met voorbeelden van eigen hand, schrijft bijvoorbeeld: ‘Comt sijngt, sprijngt, vulbrijnght nu der musiken aerd’. In een ander gedicht, dat (toevallig?) ook over de schepping gaat, gebruikt De Castelein de reeks ‘ghewrocht’, ‘bedocht’, ‘ghebrocht’, ‘besocht’. Slechts door het veranderen van prefixen (‘ghe’ wordt ‘be’) en enkele letters (‘w’ wordt ‘b’ en ‘d’ wordt ‘s’) ontstaan nieuwe rijmwoorden. Tegelijk wordt hier duidelijk dat rijm strikt genomen een vorm van paronomasia is waarbij de transformaties betrekking hebben op het begin van het woord, terwijl de laatste klank van een woord gelijk blijft. Elders combineert De Castelein paronomasia en annominatio in de volgende reeks rijmwoorden: ‘cracht’, ‘alder crachtighst’, ‘ghehacht’, ‘alder ghehachtighst’, ‘bedacht’, ‘alder bedachtighst’, ‘magt’, ‘alder magtigst’, ‘pacht’, ‘alder pachtighst’. De Castelein omschrijft dit zelf als een ‘vremde snede’, een aparte rijmvorm.

[p. 38]

Opperlans! En Oulipo

In hedendaagse handboeken voor poëzieanalyse zijn de verschijnselen paronomasia en annominatio ook terug te vinden. Samen met het verwante ‘slinkrijm’ en ‘groeirijm’ worden ze veelal geassocieerd met woordspel en ‘light verse’. Er is echter ook een hedendaagse literaire beweging die de vorm van het kunstwerk juist zeer serieus neemt. In de jaren zestig ontstond, na een periode waarin het vrije vers de boventoon voerde, een hernieuwde belangstelling voor teksten waarvan de auteur zichzelf formele beperkingen had opgelegd. Een voorbeeld hiervan is de Franse groep schrijvers die onder de naam Oulipo (Ouvroir de Littérature Potentielle) opereert. Zij onderzoekt de mogelijkheden van taal door niet uit te gaan van de boodschap die overgedragen wordt, maar van de formele eisen waaraan de tekst moet voldoen, zoals een verbod op het gebruik van bepaalde letters of juist de eis om alle letters van het alfabet te gebruiken. In Nederland kan men denken aan het werk van Battus, Opperlandse taal- en letterkunde uit 1981, voortgezet in Opperlans! Taal- en letterkunde uit 2002. In 1997 werd Formules opgericht, een tijdschrift dat fungeert als podium voor dergelijke vormvaste literatuur en de theorievorming daaromtrent. In het eerste nummer wordt uiteengezet welke filosofie ten grondslag ligt aan het gebruik van restricties in literatuur. Het is een reactie op het postmoderne schrijven, waarin alle regels losgelaten zijn. Die vrijheid bleek namelijk geen nieuwe vormen en betekenissen teweeg te brengen, maar juist herhaling en stereotiepen in de hand te werken. Vormeisen worden door de mensen van Formules niet beschouwd als beknotting, maar juist als een bevrijding. De schrijver wordt verlost van clichés, omdat de vormeisen bepalen wat er in de tekst gebeurt. De lezer wordt verlost van zijn passiviteit, want om een tekst te laten ‘werken’ moet hij de (impliciete) vormeisen onderkennen. Zo neemt hij deel aan het creatieve proces.

Hoewel de moderne vormvaste literatuur niet simpelweg een voortzetting of herneming van de traditionele is, zijn er opvallende overeenkomsten met rederijkerspoëzie. Het is niet voor niets dat Battus in 1981 naar de rederijkers verwijst en dat Baetens en Schiavetta (in Formules 2) refereren aan de Franse voorlopers van de rederijkers, de grands rhétoriqueurs. Die overeenkomsten zijn: een kritische houding ten opzichte van ‘originaliteit’ in dichterlijke denkbeelden en verwoording, het systematische gebruik van principes en restricties waardoor een tekst zichzelf genereert en de uitnodiging aan de lezer om mee te denken over het ontstaan en functioneren van de tekst. Gaat u op die uitnodiging in?