Literatuur. Jaargang 20

[p. 20]

Wij onderdrukken onze gevoelens Eer en schaamte bij Thomas Rosenboom

Bestaat schaamte nog in een tijd waarin mensen schijt lijken te hebben aan alles? Thomas Rosenboom situeert zijn romans in het verleden omdat het in onze tijd zou ontbreken aan normen en waarden. Maar eergevoel bestaat nog altijd en schaamte is van alle tijden.

Pieter van Os

Het voorval vond plaats voor mijn tijd als redacteur van De Groene Amsterdammer, maar omdat het zo vaak terugkeert in verhalen op de redactieburelen van het oudste weekblad van Nederland, kan ik het zonder geheugensteun of navraag opschrijven.

Het moet een zonnige dag zijn geweest. Eindredacteur Rob van Erkelens zit alleen achter een computer op de bovenste verdieping, waar het in de zomer altijd snikheet is. Beneden heeft literatuurmedewerker X zich gemeld bij de redactie. Een keurige verschijning, die bij het langsbrengen van zijn kopij altijd een vriendelijk, maar vooral ook didactisch woord tot de aanwezigen richt. Die zijn doorgaans minstens tien jaar jonger dan hijzelf. ‘Jongens en meisjes, jullie weten toch al wel dat schrijver Z...’ en dan volgt steevast iets wat de jongens en meisjes zeker niet weten. ‘Maar hebben jullie dan nooit Y gelezen, die toch schrijft dat...?’ Ook dat hebben ze niet. Meestal hebben ze niet eens van de obscure of door de tand des tijds vermalen auteur in kwestie gehoord. X is voor hen de onverbeterlijke snob. Toch wordt er op de burelen van De Groene mild over deze vriendelijke, charmante maar ook schoolmeesterachtige figuur geoordeeld. Iedereen is zich er van bewust dat Oscar Wilde gelijk had toen hij opmerkte dat de literatuur, noch iedere andere vorm van cultuur, ooit zonder de snob zou kunnen bestaan. Wie moet anders al die boeken kopen die ongelezen in de kast belanden?

Maar die ene dag ging het mis. Zo mis, dat het eigenlijk bijzonder is dat ik medewerker X later nog op het hoofdkantoor van De Groene Amsterdammer heb leren kennen. Het speciale zomernummer was net verschenen. Rob van Erkelens, wars van iedere vorm van snobisme, had samen met Ronald Giphart een portret geschreven van de Canadees Fitzpatrick, een filosoof en schrijver wiens gedachtegoed mooi aansloot bij het thema van het speciale zomernummer. Eigenlijk was de hele figuur Fitzpatrick te mooi om waar te zijn (met romans als The Penis of Damocles en Leather and the Swan), maar als talentvolste scribent van het roemruchte weekblad kreeg Van Erkelens het met zijn coauteur schijnbaar moeiteloos voor elkaar om de denker hilarische gedachten toe te schrijven zonder de grens van het geloofwaardige uit het oog te verliezen. Ondanks mogelijke twijfel, zullen de meeste lezers geloofd hebben in het ‘journalistieke’ gehalte en dus het niet-fictieve van het verhaal. Onterecht. De denker bestond niet. Zijn ideeën waren aan het brein van Van Erkelens ontsproten.

Die dag stond medewerker X dus zijn gebruikelijke praatjes te verkopen. Dat stuk over Fitzpatrick, zei hij, was ‘lezenswaardig’, maar de heren redacteuren wisten toch wel dat die man al veel eerder was ontdekt in Nederland? Door hemzelf namelijk. Hij had die Fitzpatrick al eens in een voetnoot vermeld, want veel meer aandacht verdiende die man nu ook weer niet. Hij had hem zelfs eens gesproken. Een interessante man, meende X. Rob van Erkelens' bewering in het portret, ‘In Nederland hebben waarschijnlijk alleen Hans Bouman en Gerald van der Kaap van Fitzpatrick gehoord’, was dus helemaal niet waar.

Een glunderende redacteur kon het niet laten: ‘X, ga dat maar eens boven vertellen. Aan Rob.’ Direct ging het verhaal als een lopend vuurtje van de ene verdieping naar de andere; opgewonden gefluister, ingehouden jubel,

[p. 21]

opgeklopt leedvermaak. Toen het verhaal Van Erkelens bereikte, zat hij nog altijd alleen achter zijn computer. X: ‘Goed stuk Rob, maar jammer dat je niet wist dat ik...’ Getipt door de buitenlandredacteur, kwam hoofdredacteur Martin van Amerongen achter Rob staan en vroeg hem zachtjes, in zijn onnavolgbare staccato: ‘Gun je mij de eer?’

Van Amerongen wachtte tot de kamer was volgelopen met collega's, van opmakers tot stagiairs, en midden in een zin van X keek hij zijn boekenmedewerker recht in de ogen, en zei afgemeten, neuzelig bijna, maar toch volstrekt verstaanbaar: ‘Waarde X, staat voor paal. Denker bestaat niet.’

Tevreden met eigen falen

Echte schaamte kan iedereen navoelen, op hoe weinig steun het ‘gevoel’ maatschappelijk ook mag rekenen. Maatschappelijk hebben denkers als Jean-Jacques Rousseau het pleit gewonnen. Voor hen is het streven naar prestige en de vergelijking met anderen abject en verwerpelijk

Tekening: Siegfried Woldhek

en, vooral, door en door burgerlijk. Alleen hij die zijn eigen aard volgt, houdt zichzelf en anderen niet voor de gek en probeert niet iets te lijken wat hij niet is. In een lange geschiedenis, die voert van Rousseau naar denkers als John Stuart Mill, Herbert Marcuse, Jean-Paul Sartre en psychologen als Maslov en Fromm, wordt het een deugd slechts het ‘eigen kompas’ te volgen, naar je ‘innerlijke stem’ te luisteren en niet ‘de oren te laten hangen naar de goegemeente’. Het gaat voortaan om zelfontwikkeling en persoonlijke groei en niet om eerbewijzen en status. De mening van anderen moetje koud laten. Daar sta je boven. Sartre beweerde zelfs dat ‘l’enfer c'est les autres' en de gasten bij Oprah Winfrey wordt als imperatief gesteld tevreden te zijn met eigen falen: want ‘dat ben jij!’ Negeer elk onaangenaam gevoel in het sociale verkeer, hoe terecht de onvrede over het eigen gedrag ook is. Want: ‘Zo ben je nu eenmaal.’

Gelukkig houden al die populaire psychologen, als René Diekstra en Erich Fromm, niet alleen hun lezers, maar ook zichzelf voor de gek. De mening van anderen doet er wel degelijk toe. Medewerker X krijgt hier daarom ook niet zijn eigen naam. Het is immers te pijnlijk voor woorden om, door eigen eerzucht gedreven, de strop om de eigen nek te knopen, zonder dat iemand erop uit was je te ‘pakken’. Van Amerongen hoefde alleen nog maar het stoeltje weg te schoppen - anders dan bij de bekende wijngrappen, waar iedereen wel een paar gevallen van kent: een lolbroek giet bocht in dure flessen en laat een zelfverklaarde wijnkenner de bocht prijzen als was het Gods eigen sap. Dat is Harry Mulisch wel gebeurd. Het zijn gemene streken, waarbij een wellicht overtrokken gevoel voor eigenwaarde en publieke reputatie te ‘kijk’ worden gezet. In dit tenenkrommende geval ensceneerde medewerker X zijn eigen publieke vernedering, vergelijkbaar met ‘drs.’ Charles Schwietert en ‘zieke’ Tara Singh Varma.

Het had een scène kunnen zijn uit een roman van Thomas Rosenboom. Daar jaagt de eerzucht de hoofdpersonages door de aderen, bijna als een natuurlijke aandoening. Hun denken, praten en handelen staan volledig in het teken van het streven naar goede naam. Afgezien van zijn stilistische vaardigheden - die er ook mogen zijn - maakt dit de romans van Rosenboom zo bijzonder.

Echte schaamte

Eer en, daarmee direct verbonden, schaamte en vernedering zijn immers niet de ‘waarden’, deugden of ondeugden waar Nederlandse schrijvers hun drama uit opbouwen, of

[p. 22]

Foto: Arendo Oomen/Hollandse Hoogte

die zij navoelbaar weten te maken. Het ging ze om eindeloos treurig bildungsleed, de worsteling om het geweten, om vrijheidsdrang, om echte liefde die zich niets van maatschappelijke conventies aantrekt, om het keurslijf dat gesmeed wordt door een provinciaals puriteins geloof, of om het zelfbewustzijn, de nauwkeurige waarneming, de innerlijke stem achter een onwaarachtig masker, of om het grensverleggende stijlexperiment. Anders dan Thomas Rosenboom, zochten Nederlandse romanschrijvers hun drama nooit in een allesoverheersend verlangen naar publiek aanzien. Hun werk vormt de illustratie van de neergang van het denken in termen van schaamte en trots. Alleen in de slinkende wereld van de aristocratie werden classicistische mores in ere gehouden. Want alhoewel er in die kringen van oudsher niet veel werd gelezen (dat liet men aan de geestelijken over), werd de overtuiging van Cicero gedeeld dat het een vorm van ‘principeloosheid’ is om zich niets aan te trekken van de mening van anderen. En natuurlijk leidde marginalisering van dit classicistische wereldbeeld tot excessen, zoals het nagenoeg zonder aanleiding duelleren op leven en dood. Het gaf de tegenstanders nog meer wapens om de gedachte te verdedigen dat het overwinnen van schaamte veel vruchtbaarder is voor het individu dan het streven naar eer. ‘Foolish pride’ werd een gevleugeld begrip in de Angelsaksische wereld. De jaren zestig deden de rest.

Want het is snel gegaan. Schreef Schopenhauer in de negentiende eeuw nog dat ‘eer de representant is van onze waarde in de gedachten van anderen’, vandaag de dag bundelt de meest gelezen publieke figuur van Nederland, caberetier Youp van 't Hek, zijn columns onder de titel ‘Schijt aan!’ Het boekje prijkte bijna een jaar lang in de boeken-toptien.

Volgens Rosenboom schuilt er geen literatuur in deze tijd, waarin iedereen lak heeft aan elkaar en aan het oordeel van de ander. Niet voor niets zijn al zijn romans historisch. De handeling in Publieke werken speelt zich af in een verleden waarin de immer ‘toespraakbereide’ apotheker Anijs ook echt schaamte voelt wanneer hij zijn apothekersdiploma van de muur moet halen en op de lege plek niets anders weet te hangen dan een brandweerbrevet. Dat moet pijn doen. Niks ‘schijt aan’. En ook de publieke val, de vernedering en de gefnuikte ambities in zijn jongste roman De nieuwe man mag niemand koud laten, niet zijn personages noch de lezers.

Na verschijning van zijn veelgeprezen historische roman Publieke werken zei Rosenboom tegen Tom Kellerhuis van hp/De Tijd dat hij onmogelijk drama kan peuren uit het heden. Want: ‘Je zou op een sm-avond iemand kunnen tegenkomen van goede naam en faam. Jij staat er ook in je latexbroek en je geneert je allebei niet. Je denkt: we zijn vrije, ontwikkelde mannen. Wij onderdrukken onze gevoelens niet. In zo'n tijd leven we. Maar een verhaal moet zich afspelen in een maatschappij met waarden en normen, waar de karakters tegen aanlopen.’

Onderdrukken van impulsen

Rosenboom verwoordt scherp de veranderingen des tijds, maar tegelijk gaat hij met zijn cultuuranalyse voorbij aan de oorzaak van het succes van zijn eigen boeken. Het denken in termen van eer, trots en goede reputatie is afgevoerd van het officiële repertoire van het denken, maar ondergronds woedt dit denken nog altijd voort. Eergevoel bestaat nog altijd, anders zou niemand het drama kunnen begrijpen uit Publieke werken en De nieuwe man. En dat is het hele bizarre aan al die romantische noties van ‘het ontdekken van de innerlijke stem’, het ‘varen op het eigen kompas’ en de afkeer van het streven naar een goede naam als motief voor het menselijk handelen. Dat is holle retoriek. Vernis. De oude aristocratenmoraal is ondergronds gegaan, maar heeft nog altijd iedereen in de ban. En gelukkig maar, want als mensen werkelijk ‘zichzelf’ gingen

[p. 23]

zijn, zoals de morele ridrtlijn gepropageerd bij Oprah Winfrey, dan is de beschaving nog niet jarig. In hetzelfde interview laat Rosenboom zien dat hij zich hier eigenlijk wel bewust van is: ‘Iedereen heeft het altijd over vrijheid. Maar beschaving is het tegendeel van vrijheid. Opvoeding is het leren onderdrukken van impulsen. Als ik niet was opgevoed, zou ik óók vrouwen onzedelijk betasten en nog steeds met mijn handen eten. Zou ik portemonnees afpakken van bejaarden met zo'n looprekje. Niet opstaan voor zwangere vrouwen. Ik zou alles doen wat het tuig buiten doet. Als ik alles zou mogen, zou ik me nu gaan bezuipen en bezondigen aan voetbalsupportersgedrag. Ik zou spugen, schelden, pissen, mijn kont laten zien. Dat is ware vrijheid. De beschaving en de cultuur voltrekken zich daar waar mensen zich niet vrij voelen, waar met mes en vork wordt gegeten.’

Niemand die hier iets tegenin kan brengen. Terwijl de hedendaagse mens op verjaardagsfeestjes hoog opgeeft van non-conformisten en excentriek gedrag, koopt hij massaal de etiquetteboekjes van Groskamp-Ten Have en Reinildis van Ditzhuyzen. Het gaat de goegemeente natuurlijk eigenlijk om excentriciteit binnen grenzen, om gekte in reactie - dat verdient lof, en is iets anders dan je verlaten op ‘het eigen kompas’.

Rosenboom weet dat het bij eer en publieke achting om meer gaat dan de etiquette ontdekken, of die aan kinderen doorgeven. Veelzeggend is dat het publiek bijna niets weet van zijn privéleven, alhoewel hij een van Nederlands meest gelezen schrijvers is en tweevoudig winnaar van de Librisprijs. Zeker geen compromitterende kwesties.

De schaarse mededeelzaamheid van Rosenboom is geen minachting voor zijn publiek. Het toont de erkenning dat de mens zich manifesteert en realiseert in de omgang met de anderen. Daarin toont de mens zijn ‘ware’ aard, niet door een masker af te gooien. De inmiddels nagenoeg vergeten Spaanse denker José Ortega y Gasset (1883-1955) had er zijn lijfspreuk van gemaakt: ‘Yo soy yo y mi circunstancia.’ Ik besta uit mezelf en mijn omgeving. Masker en gezicht vallen samen, dus laat die dingen met rust. Schaamte is geen gril van de tijd. Of men nu in een schaamtecultuur leeft - waarin dit inzicht wordt erkend - of in een gewetenscultuur - waarin het wordt ontkend - iedereen kan meevoelen met, of grinniken om Charles Schwietert en Groene-medewerker X. Hopelijk ziet Rosenboom ook dat het streven naar eer van alle tijden is. Wellicht speelt een volgende Rosenboom-roman zich af in 2004, op een bowlingbaan, een advocatenkantoor, een autosloperij of op de burelen van een weekblad.