Literatuur. Jaargang 20

[p. 38]

Ik studeer niet, ik ben student Bij nader inzien van J.J. Voskuil

Mieters: opvallendste woord van Bij nader inzien. Het is voor Maarten Koning en zijn vrienden de aanduiding van alles wat deugt. J.J. Voskuil studeerde Nederlands in naoorlogs Amsterdam en schreef een roman over de vriendschappen van zijn alter ego Maarten Koning. En wat mieters begon, ging onontkoombaar teloor: over het einde van illusies en vriendschappen.

Willem van den Berg

In het jaar, waarin volgens de regeling Studentenzuivering het onderzoek naar het onvaderlands gedrag van de in het cursusjaar 1942/43 ingeschreven studenten was voltooid, in het jaar, waarin een aantal hoogleraren omstandig trachtten aan te tonen, dat zij minder fout in de oorlog waren geweest dan hen werd verweten, in het jaar ook, dat de hoogleraar Romein een eredoctoraat voor Stalin bepleitte vanwege diens progressieve ideeën, kortom in het jaar 1946, schreef J.J. Voskuil zich met vijftien andere studenten in bij het in de Oudemanhuispoort residerende Instituut voor de Neerlandistiek van de Amsterdamse universiteit. Zijn doctoraalexamen deed hij, cum laude, op 8 mei 1953. In 1963 zou bij Van Oorschot in twee delen zijn minutieuze verslag verschijnen onder de titel Bij nader inzien. Nooit eerder was in de Nederlandse literatuur zo uitgebreid het studentenmilieu beschreven als in deze brontosaurische roman van ruim 1200 pagina's.

De chroniqueur Voskuil, alter ego van de student Nederlands Maarten Koning, past een strenge selectie toe, toegespitst op de beginnende en in die jaren slijtende vriendschappen tussen een achttal studenten die sigaretten draaiend of pijp rokend goedkope wijn drinken, oeverloze debatten houden op hun studentenkamers, elkaar voorlezen uit eigen werk, van lieverlee relaties aangaan, trouwen, kinderen krijgen en op den duur van elkaar vervreemden. Ze houden zich aanvankelijk warm bij kolen- of gaskacheltjes, schaffen pas later een radio aan, beschikken niet over een telefoon, eten in de mensa, schrijven in Propria Cures, gaan liftend naar Parijs, slagen of zakken voor hun tentamens, vormen met elkaar het bestuur van Venus (Helios), zijn op één uitzondering na overtuigd nihilist en hebben zo hun literaire voorkeuren: bij Maarten Koning is aanvankelijk Van Schendel favoriet, zijn voornaamste tegenspeler Paul Dehoes zweert bij Du Perron en Ter Braak en is als literatuurverslinder allen de baas. De eigentijdse Nederlandse literatuur, Vestdijk, Van het Reve (‘De Avonden is wel goed, maar je wordt er beroerd van. Ik lees liever Van Schendel, die gelooft tenminste nog ergens in en hij wandelt ook’) krijgen marginale aandacht. Van de buitenlanders staan vooral Gide, Malraux, Stendhal en Emily Dickinson hoog genoteerd. Vriend en vijand worden, vooral door de drammerige Paul, getest op hun ‘honnêteté’ en ‘intelligentie’. Stopwoord van allen is ‘mieters’ schibbolet voor alles waar ze enthousiast over zijn. Bij nader inzien ontdekt Maarten Koning, dat zijn geloof in hechte relaties op een illusie berust. Vriendschappen gaan nu eenmaal te loor, omdat men verburgerlijkt, keuzes maakt voor de wetenschap, het leraarschap, het huwelijk en de sherry.

Wetenschap als zelfbelazerij

De Amsterdamse universiteit stond in 1946 nog geheel in het teken van de wederopbouw. Drie jaar lang was de universiteit gesloten geweest. College van herstelling, zo luidde de naam van het College van bestuur voor enige tijd. Ook de literaire faculteit, toen nog de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte geheten en door Voskuil met vooruitziende blik in Bij nader inzien steevast de Faculteit der geesteswetenschappen genoemd, likte haar wonden. Vacatures van overleden dan wel geroyeerde hoogleraren dienden te worden opgevuld, het boekenbezit moest op peil worden gebracht, maar ook meer triviale wensen bereikten het faculteitsbureau. Zo hengelde de vermaarde taalkundige A.W. de Groot naar twee paar nieuwe binnen- en buitenbanden voor zijn fiets...

De afdeling Neerlandistiek was de laatste oorlogsjaren

[p. 39]

zonder veel kleerscheuren doorgekomen. In 1945 hervatten de hoogleraren taal- en letterkunde na een onderbreking van twee jaar hun colleges in zaal 47 van ‘de poort’. Gemakkelijk ging dat de taalkundige Verdenius die in 1946 op zeventigjarige leeftijd met emeritaat zou gaan, niet meer af. Hij was vrijwel blind en werd bij zijn donderdagochtendcolleges bijgestaan door een ouderejaars-student die bij Verdenius de avond te voren de te behandelen stof doornam en hem tijdens het college voortdurend souffleerde. De letterkunde lag in handen van Donkersloot, een weinig inspirerend docent die bij de aanvang van elk college uitvoerig recapituleerde wat hij de vorige keer behandeld had, voorts omstandig aangaf, wat hij nu zou behandelen om het college te beëindigen met nog weer eens een samenvatting. Hij kreeg niettemin de studenten muisstil als hij gedichten voordroeg, want de gave van het reciteren verstond hij als geen ander. Slechts een enkele maal duikt hij onder de naam Meekhof op in Bij nader inzien. Dat geldt niet voor de nieuwkomer op het instituut, Hellinga, Springvloed bij Voskuil geheten, die in Bij nader inzien keer op keer ter sprake komt. In 1938 cum laude bij Verdenius gepromoveerd werd deze oud-leraar aan de Tweede Openbare Handelsschool te Amsterdam in september 1945 aangesteld om voor de gehele faculteit gotisch te verzorgen in plaats van de geroyeerde Van Dam. Tegelijkertijd werd hem opgedragen zijn leermeester Verdenius ‘met het oog op zijn verzwakt gezichtsvermogen’ te ontlasten door een drietal college-uren van hem waar te nemen. Zijn reputatie was toen al zo groot, dat het faculteitsbestuur hem ook wilde strikken voor de colleges Algemene taalkunde. A.W. de Groot stak daar een stokje voor: ‘De algemene taalwetenschap is beslist niet zijn vak’, luidde zijn onomwonden advies. Het lag voor de hand, dat Hellinga in 1946, het jaar waarin Voskuil met zijn studie begon, de emeritus Verdenius opvolgde. Hij en zijn medestudenten maakten zo kennis met een briljant geleerde naar wie de studenten ademloos luisterden, als hij tijdens de colleges gotisch oversprong naar zijn literaire voorkeuren Stendhal en Valéry. Grillig, autoritair en onhebbelijk als hij was, krijgt hij in Bij nader inzien, alle fascinatie voor zijn uitzonderlijke gaven ten spijt, weinig krediet. Zijn herhaaldelijk beleden geloof in de zin van de wetenschap wordt als ‘zelfbelazerij’ ontmaskerd. Weerzin ontmoet zijn ingewikkelde definitie van de geesteswetenschappen evenals zijn gebruik van vreemde woorden. ‘Die Springvloed met zijn akelige, jolige grapjes, en tegelijk ook weer zo gewichtig allemaal’; verzucht David. Hij moet krankzinnig zijn, is het harde oordeel van de clan rond Paul en Maarten: ‘Hoe zou je anders in staat zijn om in zo'n rotvak te geloven.’ Een ‘tiran’ meent David, een ‘sadist’ volgens Voskuil vele jaren later in gesprek met Jan Fontijn. In Bij nader inzien wordt één keer uitvoerig een werkcollege onder leiding van Hellinga beschreven. Hij wordt daar door de rokende(!) studenten met veel leedvermaak in de verdediging gedrongen en schaakmat gezet.

Springvloed bedrijft wetenschap als een machtsspel en dat was ‘het ergste wat je doen kon’. Op het einde van Bij nader inzien wordt er milder over hem geoordeeld en in gesprek met Jan Fontijn zegt Voskuil, dat de colleges van Hellinga ‘een opleiding in het denken’ waren. Hij ‘praatte over de goede dingen. Het is jammer dat [dat] in mijn boek niet goed aan bod komt.’

Cum laude, zonder illusies

Over de studie zelf komt men in Bij nader inzien niet veel te weten. Koning is weliswaar de man van de betrouwbare dictaten en een aangroeiende kaartenbak. Hij doet netjes op tijd zijn tentamens en examens, maar concrete gegevens

Zaal 47 in de Schaats, de zaal waar de neerlandici college hadden. Collectie Universiteitsmuseum De Agnietenkapel. MAI/Arjé Plas

[p. 40]

daarover worden niet gegeven. Op de vraag wat hij zo de hele dag doet, antwoordt een van de personages: ‘Een beetje lezen’, maar niet voor zijn studie: ‘Mijn studie doe ik geen pest aan. Dat doe je pas als je je examen hebt aangevraagd’. Als Klaas gezakt (‘gebakt’) is voor een tentamen bij Springvloed en Flap opmerkt, dat Maarten en Paul zich toch ook aan het systeem onderwerpen, riposteert de laatste: ‘Ik studeer niet, ik ben student. [...] Dat is wat ik Springvloed en jou kwalijk neem, dat jullie van de wetenschap een hoofdzaak maken.’ Volgens een insider zei Voskuil op de colleges weinig en gedroeg hij zich afstandelijk en weinig betrokken. Uit een andere bron kan men aflezen, dat hij gedurende zijn zes jaar durende studie per jaar 325 gulden collegegeld betaalde, in het eerste jaar tentamens algemene taalwetenschap en fonetiek deed, in het tweede jaar gevolgd door gotisch en geschiedenis. In september '48 begon hij een stage aan het dialectenbureau en kreeg daar in maart '49 het testimonium ‘uitmuntend’ voor. Hij deed voorts een tentamen letterkunde, maakte proefvertalingen Middelnederlands en 16e/17e-eeuws, waarbij hij zich bij het laatste vak de aantekening ‘Eigenwijs!’ moest laten welgevallen. Op 14 november 1949 haalde hij zijn kandidaats ‘cum laude’. In Bij nader inzien doet hij dat een kleine maand eerder, op 17 oktober, tegelijk met Flap en ook hier cum laude, al lijkt hij zich daarvoor bij zijn vrienden een beetje te schamen: ‘Je moet nooit candidaats doen’, zei hij tegen haar. ‘Dat is het rottigste wat er is.’ Opvallend is, dat in Bij nader inzien het doctoraalexamen van Maarten Koning niet ter sprake komt. Zijn alter ego J.J. Voskuil deed, zoals hierboven aangegeven, op 8 mei 1953 cum laude dat examen. Op diezelfde dag studeerde ook Enno Endt (David in Bij nader inzien) af. In de roman heet het, dat David (maar misschien dus ook Maarten?) het doctoraalexamen op 12 mei 1953 zal afleggen. Ter gelegenheid van zijn slagen geeft hij een aantal dagen later een feest, waar ook Maarten Koning bij aanwezig is. Als Maarten ziet hoe Paul Dehoes vreemd gaat, terwijl diens hoogzwangere vrouw thuis zit, betekent dat voor hem het definitieve einde van de vriendschap. Met het teloorgaan van die vriendschap eindigt de roman. Echter, de lezer van Bij nader inzien weet niet dat het einde van de roman mede wordt bepaald door het gegeven, dat Maarten zelf niet langer student is. Bij nader inzien krijgt het boek dus een dubbele afsluiting: ‘“we gaan naar huis”, zei Maarten Koning gebiedend’, een illusie armer, maar ook student af.

willem van den berg is emeritus hoogleraar moderne nederlandse letterkunde aan de universiteit van amsterdam.