Literatuur. Jaargang 20

[p. 6]

Brabants voor Bourgondiërs: een literaire geschiedenis van Brussel

Hoewel Brussel officieel een tweetalige stad is, voert het Frans er veruit de boventoon. Toch is dat wel eens anders geweest. De tentoonstelling ‘Minnelijk akkoord’ laat zien hoe juist de Nederlandstalige literaire traditie verweven is met de geschiedenis van de stad.

sasja koetsier

Twee zalen in het Brusselse stadhuis aan de Grote Markt zijn ingericht voor de tentoonstelling. Een betere locatie is nauwelijks denkbaar. Het indrukwekkende gothische bouwsel is hét symbool van het Brusselse zelfbewustzijn in de vijftiende eeuw, waaruit ook de literaire cultuur in de eigen taal ontsproot.

Het stadhuis is ook het enige gebouw aan het marktplein dat vanaf de Middeleeuwen overeind bleef. De omliggende gebouwen gingen in 1695 bij een zinloos bombardement van maarschalk De Villeroy in vlammen op, waarna de trotse Brusselaren in de daarna volgende decennia de Markt weer onverstoorbaar in oude luister herstelden, met het bekende resultaat.

Onder leiding van Jozef Janssens, hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Brussel, werkte een wetenschappelijk comité maandenlang aan de voorbereiding van een ‘didactische’ tentoonstelling over de Brusselse literaire cultuur. Wetenschappelijk medewerker Remco Sleiderink vertelt dat het idee al in 1998 ontstond. ‘Men stelde toen voor om de tentoonstelling in te richten in het kader van Brussel 2000. Het toenmalige stadsbestuur zag er niets in. Ik geloof dat ze het te Nederlands vonden.’ Maar volgens de organisatoren is de tentoonstelling nadrukkelijk ook gericht op Franstalige Brusselaren. Zij zijn zich vaak nauwelijks bewust van de Nederlandstalige historie van hun stad. Daarom is ervoor gekozen de begeleidende teksten in beide landstalen op de panelen te zetten.

Privilegeboek uit de 16e eeuw van Den Boeck uit Brussel (Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 21377, fol. 6v-7r)

Natuurlijk is de Brusselse literatuur ook voor niet-Brusselaren interessant. Niet voor niets werd deze stad door Herman Pleij beschouwd als ‘de bakermat van de middeleeuwse stadsliteratuur’.

Het initiatief voor de tentoonstelling kwam van de Brusselse rederijkerskamer 't Mariacranske - De Wijngaard. Rederijkerskamer? Jazeker, in België en Nederland zijn nog altijd tientallen kamers actief Vele daarvan danken hun ontstaan aan de rederijkersrevival die aan het einde van de negentiende eeuw over de Lage Landen trok. 't Mariacranske heeft met deze nostalgische beweging overigens niets te maken. Ze ontstond al in 1507 uit een fusie van twee bestaande Brusselse kamers, waarbij de kamer het devies ‘Minnelijk akkoord’ koos, nu de titel van de tentoonstelling, en heeft in de 21ste eeuw nog altijd tegen de honderd leden. Maar zoals zovele verenigingen kampen ook de rederijkerskamers met vergrijzing. Bepaald niet bevorderlijk voor de populariteit onder jongeren is het beeld dat algemeen van de rederijkersliteratuur bestaat: gekunstelde rijmelarij, met een grote nadruk op de vorm en een weinig originele inhoud.

Met de tentoonstelling en een daarbij aansluitend lespakket voor middelbare scholieren willen de makers laten zien welke belangrijke functie de rederijkers vervulden in de ontwikkeling van de burgerlijke identiteit en de profilering van de stad Brussel. Vooral de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw geven in dat kader een paar belangrijke ontwikkelingen te zien, vertelt Sleiderink. ‘In 1430 kwam Brussel onder het bewind van de Bourgondische hertog Filips de Goede. Er ontstaat dan een interessante wisselwerking tussen de de literaire cultuur aan het hof en in de stad. Brussel zet een soort charme-

[p. 7]

offensief in om de hertog aan de stad te binden. Een goed voorbeeld daarvan is de voortzetting die wordt gemaakt van de Brabantsche Yeesten. Daarmee wordt Filips aan de Brabantse hertogen verbonden, die zelf in de kroniek al van een Karolingische afstamming waren voorzien.’

Maar de stedelingen hadden genoeg trots om het niet te laten hij vleierij. ‘De eigen onafhankelijke positie en de verworven voorrechten moesten ook worden verdedigd. Dus werd in diezelfde periode het prestige van de stad verhoogd met de bouw van een toren op het stadhuis en een uitbreiding van de traditionele jaarlijkse ommegang. De rederijkerskamers speelden een grote rol in het vormgeven van die stedelijke cultuur.’

In totaal driehonderd vierkante meter aan panelen met tekst en afbeeldingen moeten deze en andere episodes uit de geschiedenis van de Brabantste en Brusselse literatuur aanschouwelijk maken. Dat lijkt saaier dan het is. Met veel oog voor vormgeving gemaakt, lijken de panelen bij elkaar nog het meest op een gigantisch prentenboek, waar de bezoeker al lopend doorheen bladert. Zo'n dertig originele stukken - een cartularium van de stad Brussel, een rijk verlucht getijdenboek, het handschrift van de Beatrijs en een aantal oude drukken van de Brusselaar Thomas van der Noot - zijn daarbij de stille getuigen van het Brussel van vóór De Villeroy.

Minnelijk akkoord. Brussel en de literatuur van de 14de tot de 17de eeuw. Stadhuis Brussel, Grote Markt, 1 februari-30 maart 2003, maandag gesloten. Begeleidende publicatie: Jozef Janssens e.a., De macht van het schone woord. Literatuur in Brussel van de 14de tot de 18de eeuw. Davidsfonds, Leuven.

Voor meer info en lespakket: [e-mail]

Lanoye stadsdichter

Bij een boekenstad hoort een stadsdichter, hebben ze in Antwerpen bedacht. Antwerpen, dat zich profileert als dé boekenstad van Vlaanderen, heeft met ingang van 29 januari 2003 een stadsdichter. Tom Lanoye, door De Groene Amsterdammer onlangs bestempeld als meest relevante schrijver in de Lage Landen, draagt een jaar lang deze eretitel. Voor een honorarium van 5000 Euro rekent de stad op ten minste zes gedichten die ze op alle mogelijke manieren naar buiten wil brengen. Antwerpen heeft trouwens niet de primeur: sinds de benoeming van Bart fm Droog in Groningen, en sinds de verkiezing van Gerrit Komrij tot Dichter des vaderlands, is het vooral in Nederland modieus om op deze opvallende maar relatief goedkope wijze de eigen stad van een cultureel imago te voorzien.

Het stadsdichterschap lijkt misschien een recente uitvinding, maar heeft een oorsprong die eeuwen terug gaat. 536 jaar geleden was Anthonis de Roovere in Brugge de eerste stadsdichter in de Nederlanden. In Brugge ging het, net als nu in Antwerpen, om een officiële benoeming, bekrachtigd door burgemeesters en schepenen. Wat de bedoelingen van de overheid in die jaren ook geweest mogen zijn, de eisen waren bescheiden. Brugge verlangde van zijn poëtische zoon enkel dat hij in de stad bleef wonen. Hij ontving daarvoor jaarlijks zes pond groten, een bedrag dat een geschoolde arbeider in zes maanden verdiende. Het voorbeeld van Brugge werd al snel in Brussel nagevolgd; Antwerpen kende in de Middeleeuwen, voor zover bekend, geen stadsdichter. De Roovere bleef de overheid kritisch volgen, en wees vorst en stadsbestuur scherp op hun verantwoordelijkheden. Toch kon hij ook uitbundig zijn in zijn lof. In 1481 vergeleek hij de Brugse stadsbestuurders met de wijze bestuurders uit het antieke Athene. Het is afwachten wat Lanoye voor de Antwerpse magistraat in petto heeft. [jo]

[p. 8]

Wie het kleine niet eert...

Aan het begin van het academisch jaar wist Loek Vredevoogd, toen nog voorzitter van het College van Bestuur van de Leidse universiteit, een flink deel van de academische wereld te shockeren met de uitspraak dat hij tegen de achtergrond van de voortdurende bezuinigingen, liever een deel van de ‘rijke collecties’ zou verkopen, als hij daarmee een paar honderd goede onderzoekers voor de universiteit kon behouden. Dat shockeren niet zijn enige doel was, bleek toen hij het serieuze verzoek deed aan de verschillende afdelingen om eens te inventariseren welke stukken konden worden ‘afgestoten’, en wat dat de universiteit zou opleveren.

Ter voorbereiding op zijn grote uitverkoop had Vredevoogd misschien eens een bezoekje kunnen afleggen aan de magazijnen van de Leidse UB. Daar werkt geschiedenisstudent Ernst-Jan Munnik als magazijnmedewerker. Maar tussen het ophalen en terugzetten van de aangevraagde werken door, vindt hij nog wel eens tijd om een boek van dichtbij te bekijken. Vooral zestiende- en zeventiende-eeuwse drukken, waarvan de rug door gebruik of pure ouderdom is gebarsten, hebben zijn speciale interesse. Boekbinders stopten daar voor de stevigheid wel eens een gebruikt stukje perkament tussen, en op een aantal van die minifragmentjes trof Ernst-Jan Nederlandse teksten aan. ‘Dat zijn wel de uitzonderingen’, vertelt hij, ‘het meeste wat ik vind is in het Latijn. Maar ik heb nu een stuk of tien Middelnederlandse snippers, waarvan ik er vier heb kunnen identificeren.’

Het gaat om een paar woorden uit een tekst van Ruusbroec genaamd Vanden blinkenden steen, een piepklein stukje Noord-Nederlandse historiebijbel, iets uit de Zuid-Nederlandse vertaling van de Legenda Aurea en uit het getijdenboek van Geert Grote. Ook al bevatten de strookjes vaak niet meer dan enkele woorden, voor een boekhistoricus zijn deze ontdekkingen vaak wel interessant. Alvorens tot veiling over te gaan, zouden de boekbanden van de Leidse topstukken nog eens goed moeten worden geïnspecteerd: wie weet wat voor topsnippers zich daar nog bevinden. [sk]