Literatuur. Jaargang 16

[p. 322]

Ten geleide
Literaturen in het Nederlands⁺

Ik dank u (...) voor dit land, dat het eenzaamste is van alle landen, een klein, vergeten hoekje van Zuid-Amerika. Men zegt, het is een ongelukkig land. Maar uw stappen staan steeds in het drassige bos, en op de savanna waait de geur van oranje: het jonge hout dat gij kauwt. Ik weet, gij bemint dit land. Daarom liet gij het eenzaam. (Albert Helman, Zuid-zuid-west, 1926)

Golven-schuim-regen, en het donkere loeien van de wind dat al vier dagen aanhoudt.

Storm-regen-zee, en een kleine jongen in een lege harington, tussen de Ommele bommele steen en de toren. Achter zijn rug zijn de witte vuurtoren en het huis van de dominee (...). (Jef Last, Zuiderzee, 1934)

Nederland verandert. Helmans vergeten, lyrisch beschreven hoekje van Zuid-Amerika is sinds 1975 een tamelijk gespannen zelfstandige natie; de zee waarover Last schrijft, werd ingedijkt tot IJsselmeer en Flevopolder. Het landschap van de jaren twintig en dertig bestaat aan het einde van de eeuw niet meer. Onze werkelijkheid past niet meer in die van toen.

De Nederlandse literatuur verandert. De auteurs van het interbellum raken achter bij ‘hedendaagse’ schrijvers als Giphart, De Winter en Grunberg of Van Paemel, Palmen en Enquist. Steeds meer vrouwelijke auteurs bedienen een vrouwelijk publiek. Steeds meer jonge dichters schrijven geëngageerde lyriek. En meer invloed van andere literaturen gaat op de onze over, nu tweede generatie allochtonen of eerste generatie vluchtelingen als succesvolle auteurs besproken worden. Het gaat niet langer om Nederlandstalige literatuur alleen (is ook Vlaamse, Antilliaanse of Indische) met een thematiek die gebonden is aan onze Nederlandse cultuur, maar ook om een literaire en culturele diversiteit die in het Nederlands wordt opgetekend, omdat schrijvers en lezers afkomstig uit Turkije, Marokko, Suriname, Midden-Afrika, Afghanistan, of Iran zich in het literaire veld zijn gaan bewegen. Er is de schrijver die uit Oeganda naar Beverwijk emigreert, (nog) in het Engels schrijft, maar wel prat gaat op de invloed van Jan Wolkers en Jan Cremer; er is de dichter die zich ‘de jonge Marokkaan en zijn anderstalige gedachten’ noemt en verzen maakt over het Rembrandtplein; er is de schrijfster die een driedelige geschiedenis van Suriname publiceert en er is een oude dichteres die in een ‘tussentaal’ het Zuid-Afrika van haar herinnering in een Amsterdamse context plaatst. Buitenstaanders, ballingen, mensen die hun wortels elders hebben, maar hun woorden hier hebben neergeschreven. De contouren van één Nederlandse literaire traditie vervagen en tegelijkertijd wordt de canon omvangrijker en veelkleuriger, omdat allochtone auteurs hun eigen plaats verwerven.

De redactie van Literatuur meende in een themanummer aandacht te moeten besteden aan de veranderingen in de samenleving en de effecten daarvan op de literatuur. Hoe moeten we in een multiculturele maatschappij omgaan met eigen culturele tradities en met de tradities van anderen? Hoe bakenen we het eigene en het andere eigenlijk af? Het feit dat er naast auteurs als A.F.Th. van der Heijden, Gerrit Krol of Nelleke Noordervliet, schrijvers als Moses Isegawa, Mustafa Stitou, Astrid Roemer en Elisabeth Eybers publiceren, en gelezen en besproken worden, maakt duidelijk dat ‘de Nederlandse literatuur’ al lang niet meer bestaat.

Nationale definities van literatuur waren altijd al complex, en houden zeker in deze tijd geen stand en dat zal consequenties hebben voor het schrijven van literatuurgeschiedenis, voor onderwijsvormen en uitgevers-strategieën. Dat eerste onderwerp lijkt vooral een taak voor de medewerkers aan het grote literatuurgeschiedenisproject dat door de Taalunie in gang gezet is. Vooralsnog lijkt het er niet op dat men voor ‘allochtone’ schrijvers in het Nederlands veel ruimte zal vinden. Onderwijs is misschien een nog belangrij-

+ Odile Heynders is verbonden aan het werkverband ‘Theorie en Geschiedenis van de Literatuur’ van de Tilburgse Letterenfaculteit.

[p. 323]

ker zaak: nu er steeds meer leerlingen met niet-Nederlandse wortels zijn, is het nodig het onderwijsaanbod aan te passen. Maar hoe doe je dat? Moeten leraren in hun lessen meer van ‘andere’ literaturen aanbieden, of moet je jonge leerlingen juist nu in aanraking brengen met het ‘typisch Hollandse’ van Van Schendels Grauwe vogels of Couperus' Haagse romans? Uitgevers tenslotte blijken al zeer gespitst op een nieuwe markt: een nieuw potentieel aan lezers, mede mogelijk gemaakt door het aanbod van andersoortige teksten en onderwerpen.

Dit themanummer Literaturen in het Nederlands kwam mede tot stand door de samenwerking met gastredacteur Bert Paasman. Hij opent dit nummer met een bijdrage over de geschiedenis van multiculturele of etnische literaire teksten in het Nederlands. Er blijken interessante verschillen en overeenkomsten te bestaan tussen literaire mechanismen in onze voormalige koloniën en het literaire leven in de Nederlandse samenleving van nu. Ton Anbeek schrijft over de receptie van het werk van de jonge generatie Marokkaans-Nederlandse auteurs, over de pogingen die zij doen zich bij de bestaande Nederlandse traditie aan te sluiten en toch hun eigen stem te laten horen. Ries Agterberg peilde in een meer journalistieke bijdrage hoe er in het onderwijsveld tegen de multiculturele tendensen wordt aangekeken. Hans Straver onderzoekt de bijzondere status van Molukse literaire vormen, zoals die bestaan na de komst begin jaren vijftig van duizenden Molukkers naar Nederlandse ‘woonoorden’. Lisa Kuitert schrijft over Nederlandse uitgevers van multiculturele literatuur. Kader Abdolah wordt in een interview gevraagd zich uit te spreken over zijn opvattingen met betrekking tot literatuuronderwijs en het omgaan met verschillende literaire tradities. Ligt er wellicht één ‘wereldliteratuur’ ten grondslag aan alle uiterlijke en thematische verschillen? Henriette Louwerse geeft in een column haar standpunten met betrekking tot een multiculturele literatuur weer. En Ton Wolf bespreekt een nieuwe Surinaamse literatuurmethode.

Zodra je schrijft over multiculturele literatuur, moet je ook nadenken over begrippen als etnische identiteit, culturele assimilatie en integratie of zelfs globalisering en regionalisering. Toch hebben we geprobeerd al te ‘grote’ termen in dit verband te vermijden. Vooral ook omdat we niet wilden verzanden in een Amerikaanse nadruk op politieke correctheid. ‘White-niggerness’ is een term die daar in de debatten over multiculturaliteit valt, om aan te geven dat ieder zich van zijn raciale achtergrond bewust moet zijn, maar ook steeds op discriminerende uitspraken betrapt kan worden. Dichter bij huis is de confrontatie tussen ‘eigen en ander’ wellicht minder scherp dan aan de andere kant van de oceaan, maar daarom hopelijk niet minder inspirerend en verrijkend.

Odile Heynders