Literatuur. Jaargang 15

[p. 88]

Berichten uit Jakarta
Jacqueline Bel⁺
Het land van herkomst: Indisch of Europees?

Aan de razend drukke Jalan Gajah Mada, een achtbaans verkeersader van de oude ‘Kota’ (stad) naar het moderne zakendistrict in het centrum van Jakarta, staat een prachtig landhuis uit 1760. Dit is het voormalige woonhuis van Gouverneur-Generaal Reinier de Klerk. Je rijdt (lopen doe je in Jakarta niet) er gemakkelijk voorbij, want het gebouw ligt verstopt achter een gammele schutting, tussen recente bebouwing, grauw door de uitlaatdampen van het stadsverkeer. Dit huis, waar jarenlang het Landsarchief van Nederlands-Indië en later het Arsip Nasional van Indonesië was gevestigd, behoort tot het decor van het Indië van E. du Perron, schrijver van Het land van herkomst. Vijftig jaar geleden heeft hij daar een half jaar lang als ‘daggelder’ gewerkt. Du Perron woonde toen vlakbij het archief en beschrijft Jan Greshoff hoe hij 's ochtends naar zijn werk gaat. ‘Als ik 's ochtends naar kantoor fiets langs 't Molenvliet zie ik niets dan halfnaakte bruine vrouwen in het bruine water, bezig met de wasch, met baden, met alles tegelijk - en op vlotten of trappen, uiterst gezellig.’ Inmiddels is dat bruine water zwart, want de kanalen van Jakarta zijn veranderd in open riolen. Ook het landhuis heeft in de loop van de eeuwen verschillende functie-veranderingen ondergaan. Van woonhuis tot archief. En sinds het archief ergens anders werd ondergebracht, staat het leeg. Het pand wordt nu gerestaureerd, de kosten daarvoor werden door het Nederlandse zakenleven bijeengebracht als geschenk aan koningin Beatrix ter ere van haar staatsbezoek aan Indonesië in 1995, en staat klaar voor een volgende bestemming, een nieuwe interpretatie. Museum, hotel-restaurant, multifunctioneel ‘bedrijfsverzamelgebouw’ of overheidskantoor, veel is mogelijk.

Zo is het ook met het in 1935 verschenen Het land van herkomst, een lijvige roman waarin de hoofdpersoon Ducroo vanuit een Parijs heden zijn Indische jeugd reconstrueert. Europa en Indië, heden en verleden zijn in de roman op kunstige wijze met elkaar vervlochten.

Deze relatief jonge roman is sinds zijn verschijning op nogal uiteenlopende wijze geïnterpreteerd. Het begint met een invloedrijke recensie van Du Perrons vriend Menno ter Braak, onder de titel ‘Roman voor Jane’, die gedurende vele jaren de toon zet voor de interpretaties van anderen. W.F. Hermans wijkt daarvan af in een negatieve beschouwing waarin hij de roman vergelijkt met een telefooncel waar voortdurend mensen in en uit lopen, zonder dat ze enig verband met elkaar lijken te hebben. Een paar jaar geleden werd literair Nederland opgeschrikt door Mieke Bals poging om Du Perron langs de feministische meetlat te leggen en hem uiteindelijk tot een seksistische en racistische homofoob te bestempelen. Een groot deel van deze recensies van Het land van herkomst werd in 1996 kort belicht in de geannoteerde editie die Dorleijn en Bulhoff verzorgden van Du Perrons roman.

De verschillende interpretaties vormen een staalkaart van diverse literaire modes die de neerlandistiek de laatste vijftig jaar gekend heeft. Aanvankelijk overheerst de personalistische visie: Ter Braak, Marsman en Gomperts zijn vooral op zoek naar de persoonlijkheid van Du Perron. Zij stellen het romanpersonage Ducroo gelijk aan de schrijver. Daarna volgt de ergocentrische benadering van Merlijn, verwoord door Oversteegen, die in Het land van herkomst de wereld in woorden opbouwt en constateert dat het boek een ‘zandloperstructuur’ heeft. In de tijd dat literair-historisch onderzoek meer in trek kwam - we spreken over

+ jacqueline bel promoveerde op een onderzoek naar de receptie van het proza aan het einde van de 19e eeuw Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Momenteel verblijft ze in Indonesië, van waaruit ze ieder nummer van jaargang 15 een bijdrage zal leveren aan Literatuur.

[p. 89]

De Hollander in Indië. Tekening van E. du Perron. Bron: Verzameld Werk vii, p. 507

de jaren '80 - beargumenteren Fokkema en Ibsch nauwgezet vanuit een Europese context waarom de roman modernistisch is. Mieke Bal vertegenwoordigt in de jaren '90 de cultuurkritische richting en zo wordt Du Petron postuum de Vieze Man van het Interbellum.

Er zijn eigenlijk maar een paar interpretaties die eenvoudig gezegd de titel van Het land van herkomst serieus nemen. In zijn Oost-Indische spiegel legt Rob Nieuwenhuys het zwaartepunt van zijn bespreking van Du Perrons roman op de ‘Indische’ gedeelten. Dat doet ook E.M. Beekman in zijn onlangs in het Nederlands vertaalde bundel Paradijzen van weleer, koloniale literatuur uit Nederlands-Indië 1600-1950. Hetzelfde geldt voor Peter van Zonneveld in een bundel over koloniale en post-koloniale literatuur.

Hierdoor is het des te opvallender dat de meeste interpretaties van Het land van herkomst het koloniale kader van dit boek verwaarlozen. Sterker nog: soms betoogt men expliciet dat het Indische element in Het land van herkomst van ondergeschikt belang is. Ter Braak meent dat de roman een uiting is van de persoonlijkheid van Du Perron-Ducroo, en beschouwt het boek vooral als een bekentenis aan zijn geliefde Jane, Elisabeth de Roos. Marsman meent dat het boek de ‘compleetste uiting van zijn generatie’ is. En hij doelt daarmee wellicht vooral op het ‘Parijse gedeelte’ van het boek, waarin een aantal actuele intellectuele problemen uit die tijd wordt aangesneden. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Gomperts vooral aandacht voor het tijdsverloop in de roman. Door de Europese delen met de Indische te vervlechten uit Du Perron, volgens Gomperts, zijn rebellie tegen de tijd. Gomperts belicht wel Du Perrons romantisch-heroïsche neigingen, diens ‘d'Artagnan’-gehalte, maar brengt deze niet in verband met het machismo van de Indo-cultuur waaruit Du Perron afkomstig is. Bulhof beschouwt de roman in zijn synthese-deeltje als de queeste van Du Perron naar de constanten in zijn leven, het boek is volgens hem een overwinning op de tijd. Fokkema en Ibsch zijn het hiermee oneens want zo'n ‘overwinning’ past niet in een modernistisch concept. Expliciet schrijven zij dat de roman in eerste instantie niet een beschrijving is van de toestanden in Nederlands-Indië. In dat geval had Du Perron met de helft van zijn roman kunnen volstaan, menen Fokkema

[p. 90]

en Ibsch. Het decor is in de roman niet essentieel.

De kwestie is niet of al deze interpretaties juist of onjuist zijn, die discussie is inmiddels wel achterhaald. Toch roepen ze een aantal vragen op. Zou het kunnen zijn dat de onderbelichting van het ‘Indische’ in Het land van herkomst, vooral door de vroege interpretaties, te maken heeft met de geringe status van koloniale literatuur? Wellicht beschouwde men de Indische roman als een minder literair genre. Of is er sprake van collectieve verdringing van alles wat met het koloniale verleden te maken heeft? Maar misschien is het ook een kwestie van elkaar opvolgende literaire modes die telkens de aandacht richten op verschillende aspecten van de roman. Als dat laatste het geval is, dan kunnen we in verband met de huidige modieuze belangstelling voor koloniale en post-koloniale literatuur, uitzien naar meer interpretaties van Het land van herkomst vanuit een koloniaal perspectief. En dat kan interessant worden. Net zoals het boeiend is om zich rekenschap te geven van het verleden van een oud-Hollands landhuis in een voormalige kolonie, of het nu een hotel is, een museum of een overheidskantoor.