Literatuur. Jaargang 15

[p. 84]

De recensent, ook der recensenten
Ton Anbeek⁺
Vorm of vrouw

Hans Warren noemt Rozen op ijs in Trouw een ‘diep, rijk en mooi boek’. Maar Hans Warren bekent dat hij, zoals hij één groente - namelijk broccoli - niet kan uitstaan, ook allergisch is voor het proza van één bepaalde schrijfster: Monika van Paemel. En dus luidt de laatste zin van zijn bespreking: ‘een onsmakelijk boek, onmiskenbaar een geval van literaire broccoli.’

Natuurlijk zijn er ook rustig betogende recensenten, bijvoorbeeld Jeroen Overstijns die wijst op het onmiskenbare feit dat Van Paemel wel erg veel oud materiaal en oude thema's in haar laatste roman recycelt. Maar daarnaast is het opvallend hoe fel sommige critici uit hun slof schieten. Zo laat Aleid Truijens in de Volkskrant geen spaan van het boek heel. Deze ‘eindeloos voortkabbelende roman’ heet het daar, en: ‘Niets in deze roman maakt echt nieuwsgierig naar het vervolg. Er is niets wat je het verhaal induwt.’ Haar scherpste punt van kritiek betreft het gebrek aan distantie: ‘Van Paemel geeft haar personage geen greintje zelfkritiek mee. Ruim vierhonderd pagina's lang zitten we vastgeklonken in de verongelijkte blik van een gefrustreerde vrouw voor wie niets en niemand deugt.’

Het feit dat de hoofdpersoon van het boek alleen door manlijke minkukels omringd wordt en, onbegrijpelijker nog, dat zij als zelfstandige vrouw zulke zogenaamde mannetjesputters in haar bed toelaat, lijkt tegenstrijdig: ‘Waarom trouwde Perla met de slampamper van wie ze sedert de eerste huwelijksdag walgt?’

Janet Luis (nrc-Handelsblad, de meest positieve van alle critici die ik las, stelt daarentegen: ‘De romans van Van Paemel zijn bij al hun felheid en stelligheid dubbelzinnig - en dat maakt ze sympathiek. Het gevit op mannen keert zich ook tegen de vrouwen zelf. Want er is niemand die van hen eist dat ze in zee gaan met vrouw-onvriendelijke types, onverbeterlijke macho's of zelfingenomen kwasten, laat staan ermee trouwen of er kinderen van krijgen.’ Met andere woorden, Luis leest dubbelzinnigheid waar Truijens alleen tegenspraak constateert. Een intrigerende vraag is of Rozen op ijs zo'n complexe interpretatie uitlokt. Een vertroebelende factor blijft daarbij ongetwijfeld dat Monika van Paemel in interviews optreedt als de weinig genuanceerde dubbelgangster van haar romanpersonages.

Informatie buiten de tekst kan snel irritatie opwekken. Zo waardeert ook Luis het minder dat uitgever Meulenhoff kennelijk in een stuk voor de pers vermeldde dat de schrijfster actief betrokken is ‘bij de humanitaire hulpverlening aan de slachtoffers van de Bosnische burgeroorlog.’ Luis haalt dat aan en vervolgt dan: ‘Ik weet niet wat men zich precies moet voorstellen bij deze hulpverlening, maar duidelijk wordt wel dat zij zich niet alleen op papier, maar ook in werkelijkheid inspanningen getroost voor de mensheid.’

Waar Luis dit terzijde neutraal opmerkt, vormt dat voor Goedegebuure juist een breekpunt. Al in de eerste kolom (ongebruikelijk bij deze criticus) valt het oordeel als een hakbijl: ‘Laat ik het maar meteen zeggen: in weerwil van de omvang (ruim vierhonderd pagina's) verkruimelt Rozen op ijs als een gammel stuk spaanplaat onder het gewicht van de maatschappelijke betrokkenheid, de zorg voor de laatste walvissen en Inuits

+ ton anbeekis hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden.

[p. 85]

en de roep om vrouwelijke solidariteit.’ En: ‘Het vervelende zit 'm daarin dat Van Paemels aanpak geen seconde loskomt van de politiek correcte congresagenda.’ Haar stijl, door Luis hoog geprezen en ook door Goedegebuure vroeger gewaardeerd, irriteert hem nu mateloos: ‘Bij een eerdere



gelegenheid heb ik laten weten dat Van Paemels stijl me wel beviel vanwege het pittige staccato van haar syntaxis. In dit boek lijkt het erop alsof ze een metronoom op de tekstverwerker had staan.’ (hp/De tijd)

Er zijn anderen die zich evenzeer storen aan het nadrukkelijke engagement in Van Paemels boek. Cyrille Offermans bijvoorbeeld, iemand die men bepaald niet kan verwijten dat maatschappelijke betrokkenheid hem op de zenuwen werkt, eindigt zijn recensie zo: ‘Rest de vraag hoe een schrijfster die zo prachtig kan schrijven over alles wat ze, werkelijk of in haar verbeelding, heeft gezien, dit larmoyante welzijnswerkersproza van de jaren zeventig uit haar pen krijgt.’ (Vrij Nederland)

Wat bij Goedegebuure opvalt is dat hij net als Truijens uitglijdt over de geringe afstand tussen schrijfster en hoofdpersoon: ‘Er is te weinig, veel te weinig afstand tussen Monika van Paemel en Perla van Puynbroeck.’ Daar ligt dus een reëel struikelblok. Het is niet onbegrijpelijk dat een uitgever de persoon van de auteur naar voren schuift om te benadrukken hoezeer leven en werk samenvallen. Het publiek dweept nu eenmaal met alles wat ‘echt gebeurd’ is. Even begrijpelijk dat schrijvers zelf er nog een schepje bovenop doen en gaan praten als spiegelbeelden van hun hoofdfiguur. Maar in het geval van Van Paemel werkt dat contraproductief. Het heeft tot gevolg dat sommigen zich driedubbel ergeren: aan de schrijfster, aan de hoofdfiguur en aan het samenvallen van die twee.

Ter Braak oordeelde negatief wanneer hij door de vorm van een boek geen vat kon krijgen op de vent die erachter zat. Bij Van Paemel ligt het juist omgekeerd: de vrouw zit hinderlijk het zicht op de vorm in de weg.