Literatuur. Jaargang 13

[p. 57]

Signalementen

De geschiedenis van De Schutter

Vorig jaar verscheen het tweede deel van Freddy de Schutters Het verhaal van de Nederlandse literatuur (Kapellen, Pelckmans, ƒ 69,50, 368 pp.). In dit deel wordt de periode van Verlichting tot en met Naturalisme behandeld, met specifieke hoofdstukken over Multatuli en Gezelle.

Na lezing van dit deel heb ik me afgevraagd wat de uitgeverijen Pelckmans en Wereldbibliotheek bewogen mag hebben deze ‘literatuurgeschiedenis’ uit te geven, want ook dit deel getuigt van een volstrekt gebrek aan kennis van de stand van zaken in de ontwikkeling van het vak en een even groot gebrek aan kritisch vermogen ten aanzien van de eigen inzichten.

Het is onbegonnen werk om alle oppervlakkigheden, naïeve formuleringen en verkeerde interpretaties aan te wijzen. Het lijkt erop dat De Schutter, door zijn geschiedenis een ‘verhaal’ te noemen, zichzelf een vrijbrief gegeven heeft er maar wat op los te schrijven. Het hele boek is doorspekt met waarde-oordelen waardoor het bijna meer informatie verschaft over De Schutter dan over de literatuurgeschiedenis. Dat hij het modieuze ‘verhaal’ voor zijn geschiedenis gebruikt, laat zien dat hij ergens de klok heeft horen luiden, maar niet weet waar de klepel hangt. Dat men in de vakboefening de literatuurgeschiedenis wel als het vertellen van een ‘verhaal’ aanduidt, wil nog niet zeggen dat er in de geschiedschrijving geen enkel wetenschappelijk uitgangspunt meer zou worden gehanteerd, dat men maar een beetje kan aanrotzooien. Een van die uitgangspunten is dat men eigen waarde-oordelen zoveel mogelijk buiten beschouwing laat, maar daarentegen teksten zoveel mogelijk confronteert met contemporele normen. Wat moeten wij bijvoorbeeld met De Schutters oordeel over de auteurs uit de Verlichting:

Niet zozeer oppervlakkigheid als wel hoogmoed kenmerkt de modale auteur van de Aufklärung. Men kan natuurlijk de eerste eigenschap als een logisch uitvloeisel van de tweede beschouwen. (p. 16)

Weliswaar acht De Schutter een zekere nuancering hierbij gewenst, maar als dan die nuancering uitloopt op de constatering:

Op zijn manier is ook de verlichte auteur het slachtoffer van zijn tijd. Hij neemt het schema over dat op dat moment door de tijdgeest wordt aangeprezen. (p. 16)

wordt de ene oppervlakkige conclusie vervangen door een volgende.

Bovendien, wat is dat schema dat wordt aangeprezen door de tijdgeest?

Nog een voorbeeld:

Men kan over Julia niet anders dan met ironie en spot spreken, al staat er nu en dan wel eens iemand op die probeert te bewijzen dat de geschiedenis Rhijnvis Feith verkeerd heeft begrepen. (p. 55)

Dat mag voor De Schutter zo zijn, maar interessanter vind ik toch dat het boek in de tijd zelf zoveel gelezen werd en binnen korte tijd verschillende herdrukken kende.

Over Couperus schrijft De Schutter:

Nu het vaststond dat hij een groot romancier was, besloot Couperus voortaan als schrijver te leven. Het leven dat hij van dan afleidde, was bizar, ondoorgrondelijk, een beetje komisch en, naar onze begrippen, nu en dan stuitend. (p. 290)

Naar onze begrippen? Naar De Schutters begrippen mag ik aannemen.

En over Couperus' zestigste verjaardag weet hij te melden:

Lodewijk van Deyssel, die na Eline Vere nooit meer iets positiefs over Couperus' werken had geschreven, hield een holle, huichelachtige feestrede. (p. 293)

Van Deyssel heeft zich wel degelijk na Eline Vere nog lovend, zelfs enthousiast over Couperus' werk uitgelaten. En daarmee wordt dat ‘holle’ en ‘huichelachtige’ van De Schutter op zijn zachtst gezegd dubieus.

Alsof er niet over geschreven is, wordt Bilderdijk van het begin af aan gekenschetst als romanticus en wordt zonder problemen toch weer uitgegaan van een concept als de pre-romantiek.

Zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan met het geven van voorbeelden van misvattingen, oordelen en oppervlakkigheden. Als er één ding duidelijk wordt na lezing van dit ‘verhaal’ dan is het wel dit: De Schutter is duidelijk niet op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in het vak en heeft kennelijk toch de behoefte gevoeld ons op de hoogte te stellen van zijn smaak en van zijn oordelen over de Nederlandstalige literatuur. Het gevaar daarvan is dat hij alle gangbare vooroordelen met betrekking tot bepaalde perioden of verschijnselen in die literatuur bevestigt en daar is allerminst behoefte aan.

GvB

Nieuw in de Alfa-reeks

Bij Amsterdam University Press verschenen opnieuw enkele klassieken uit de Nederlandse literatuur in de Alfa-reeks. Als dat in dit tempo doorgaat kunnen de onooglijke en onder het stof geraakte reeksen als het Klassiek Letterkundig Pantheon bijgezet worden in het museum van de geschiedenis van de vakbeoefening.

De Alfa-reeks ziet er goed verzorgd uit, appetijtelijk zelfs. Elk deel wordt verzorgd door een specialist die voor de inleiding en de tekstverantwoording zorgt. De tekstuitgaven die we het laatst ontvingen zijn die van Op hoop van zegen van Herman Heijermans, met een inleiding en aantekeningen van Hans van den Bergh (Amsterdam, aup, ƒ 29,50), en de Verzen van Willem Kloos, bezorgd door P. Kralt (Amsterdam, aup, ƒ 25, -).

Het gaat bij deze tekstuitgaven om edities voor een groot publiek: studenten, scholieren en andere belangstellenden. Daarom is gekozen voor een manier van uitgeven waarbij aan dat publiek zoveel mogelijk wordt tegemoet gekomen. Een inleiding plaatst de uitgegeven tekst niet alleen in de context van de

[p. 58]

tijd, maar ook in die van het oeuvre van de desbetreffende auteur. Aantekeningen in de marge geven de meest noodzakelijke toelichting op woorden of zinsneden die voor de hedendaagse lezer niet duidelijk zouden kunnen zijn. Voetnoten verwijzen in het geval van de Verzen van Kloos naar ontstaan en eerste publikatie van de afzonderlijke gedichten. Merkwaardig en inconsequent is dat het commentaar bij Heijermans' Op hoop van zegen zowel in de marge als in de vorm van voetnoten gegeven wordt.

Wanneer men de beide inleidingen bij deze tekstuitgaven vergelijkt vallen vrij grote verschillen in aanpak op. Bij Heijermans' toneelstuk wordt een poging gedaan het stuk in de tijd te plaatsen, zowel wat de historische context betreft als wat de eigentijdse receptie aangaat. Kralt daarentegen legt de nadruk veel meer op de biografische achtergronden van Kloos' gedichten en veel minder op de tijd waarin ze ontstonden. Wat precies de plaats van deze gedichten was in de culturele bewegingen van die tijd komen we niet te weten, terwijl wel aandacht besteed wordt aan het vernieuwende karakter van deze poëzie. Het zou natuurlijk ideaal zijn als deze uitgaven gebaseerd zouden kunnen zijn op reeds vervaardigde historisch-kritische uitgaven, omdat, zoals de inleiders soms ook laten zien, veel onzekerheden bestaan over de opgenomen tekst(en). In Nederland is men echter nog lang niet zover dat men voor de ‘klassieken’ uit onze literatuur op zulk voorwerk een beroep kan doen. Het dilemma is dan vaak wachten en niets doen, of toch maar in de bestaande leemten voorzien. Gelukkig heeft de redactie van Alfa voor dat laatste gekozen.

GvB

Vertaalgeschiedenis

Bij de onstuimige groei die het vakgebied van de vertaalwetenschap de laatste vijftien jaar in de Lage Landen heeft doorgemaakt, is altijd een belangrijke rol weggelegd geweest voor de zgn. ‘Contactgroep Vertaalwetenschap’ van het Belgische Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek. De bijeenkomsten van de contactgroep vormden voor de Nederlandstalige gemeenschap van vertaalwetenschappers - veel Nederlandse gastleden genoten de intellectuele en culinaire gastvrijheid van hun Vlaamse collega's - een belangrijke gelegenheid voor het uitwisselen van informatie en het voeren van discussie. Tot de vaste activiteiten van de contactgroep behoorden het organiseren van lezingen en symposia en onder haar auspiciën zagen verschillende publikaties het licht, waaronder de baanbrekende (nog steeds lopende) reeks Vertaal-historie, waarin aan de hand van documenten een beeld geschetst wordt van meer dan vijfhonderd jaar Nederlandse vertaalpoëtica. Aan de onstuimige groei van het vakgebied is in onze streken inmiddels op ruwe wijze een einde gekomen: op bijna hetzelfde moment dat besloten werd de Vakgroep Vertaalwetenschap van de uva op te heffen, stelde het nfwo een herstructurering in waarvan de Contactgroep Vertaalwetenschap een van de slachtoffers werd. Zo kwam het dat het in december 1993 te Gent georganiseerde colloquium ‘Vertalen Historisch Bezien’ geheel onbedoeld de zwanezang van de groep werd.

Van dat colloquium zijn nu de lezingen gebundeld in Vertalen Historisch Bezien. Tekst, metatekst, theorie, onder redactie van Dirk Delabastita en Theo Hermans (Den Haag, Stichting Bibliographia

[p. 59]

Neerlandica, 135 blz., ƒ 32,50). De verzameling teksten is geheel in overeenstemming met de stijl en traditie van de Contactgroep: de vijf Vlaamse en vier Nederlandse bijdragen vertegenwoordigen een veelheid aan uitgangspunten en zijn stuk voor stuk de moeite van het lezen en bestuderen waard.

Een drietal bijdragen is geschreven vanuit de literair-historische invalshoek in zijn meest pure vorm. Luc Korpel schetst in haar bijdrage de verandering die in de periode 1760-1830 in de vertaalreflectie plaatsvindt. Zij laat op heldere wijze zien hoe veranderende denkbeelden over taal en cultuur onder invloed van een opkomend nationalisme leiden tot een verschuiving in de visie op vertalen. Werd vertaling aanvankelijk vooral bekeken vanuit het gezichtspunt van de functie in de doelcultuur, in deze periode ontstaat er meer en meer aandacht voor de manier waarop een vertaling zich tot het origineel verhoudt. Marysa Demoor beschrijft vanuit feministisch standpunt de vertaalpraktijk en vertaalreflectie van een aantal laat-Victoriaanse vertaalsters die publiceerden in het Engelse weekblad The Athenaeum. In een met veel gevoel voor het anekdotische detail geschreven bijdrage gaat Ton Naaijkens in op de vertaalopvattingen van Willem Kloos, waarbij duidelijk wordt dat de strijd tussen Kloos en Verwey om de titels van Shelley's plaatsbekleder in Nederland en Ware Erfgenaam van De Beweging van Tachtig op het laatst vooral aan de hand van beider vertaalpoëtica werd uitgevochten.

Ook historisch van aard is het verhaal van bijbel- en vertaalwetenschapster Anneke de Vries, waarin het gaat over de spanning tussen voorgeschreven en gehanteerde normen bij de protestantse Statenvertaling en de katholieke Petrus Canisiusvertaling van de Bijbel. De bijdrage van Paul Dirkx bevindt zich op het breukvlak van literatuur- en wetenschapssociologie. Hij toont aan dat er opvallende parallellen bestaan tussen de geringe vertaalproduktie in de Belgische literaire context (van het Franstalige systeem naar het Nederlandstalige en vice versa) en het kennelijke taboe op onderzoek naar de interactie tussen deze beide systemen. In de bijdragen van Henri Bloemen en Winibert Segers en van Klaas Willems wordt vanuit de filosofische invalshoek licht geworpen op het fenomeen vertaling. De tekst van Bloemen en Segers (twee afzonderlijke discoursen in kolommen naast elkaar geplaatst) laat zich waarschijnlijk het best omschrijven als een interpretatieve Nachvollziehung van de overwegingen die Jacques Derrida zijn lezers over het vertaalbaarheidsprobleem meegeeft. Willems' ‘Prolegomena voor een fenomenologie van het vertalen’ is een wel erg breed uitgemeten poging om tot een ouderwets essentialistische definitie van vertalen te komen.

De twee overige artikelen zijn van metatheoretische aard. In het erudiete openingsverhaal van Lieven D'hulst wordt aan de hand van een aantal stellingen ingegaan op de gebrekkige staat van de historiografie van de vertaalwetenschap. Zijn aanbeveling is de historiografie van de vertaalpraktijk als object af te schermen van de historiografie van de vertaalbeschouwing, zonder daarbij de relatie tussen beide uit het oog te verliezen. Het slotnummer, vol stilistische hoogstandjes, wordt verzorgd door Matthijs Bakker, die probeert te beredeneren dat zoiets eigenlijk niet mogelijk is, omdat er in de historische beschrijving van vertaling altijd een normatief moment aanwezig is, omdat vertaalbeschrijving zelf een soort ‘vertaaloperatie’ is.

De bundel wordt afgesloten met een (ongesigneerde) epiloog waarin geprobeerd wordt alle bijdragen in het retrospectieve kader van de relatie tussen vertaalpraktijk en (wetenschappelijke) vertaalreflectie te plaatsen. Het is daarbij opvallend hoeveel ruimte men neemt (vier van de tien bladzijden) om diepgravende sceptische kanttekeningen te plaatsen bij juist dat gedeelte in het stuk van Bakker waarin een artikel van mede-redacteur Delabastita op de korrel wordt genomen. Je kunt je afvragen of een epiloog wel de meest geschikte plaats is om een polemiek te voeren met een artikel dat je onder eigen vlag uitgeeft. Aan de andere kant past het wel bij de sfeer van de Contactgroep om geen enkele discussie uit de weg te gaan.

De reikwijdte en het niveau van de bundel geven aan hoezeer de vertaalwetenschap, mede door de stimulerende werking van de ‘Contactgroep’, de laatste decennia in de Lage Landen tot een volwassen cultuurwetenschap is uitgegroeid. De hernieuwde staat van institutionele verstrooiing die de vertaalwetenschap in Nederland en België te wachten staat is in dat opzicht een grote stap terug, maar gelukkig wordt er veel aan gedaan om de gelegenheid voor het voeren van discussie in een andere vorm voort te zetten.

cees koster

Jeugdliteratuur in vertaling

Vermoedelijk maken jonge lezers geen onderscheid tussen boeken die oorspronkelijk in het Nederlands zijn geschreven en vertaalde kinderboeken. Voor enkele groepen volwassenen is het vertalen van jeugdliteratuur evenwel om verschillende redenen buitengewoon interessant. Onderzoekers kunnen het vertaalde jeugdboek bestuderen om zicht te krijgen op veelal impliciet blijvende (pedagogische) normen die worden gehanteerd bij hel aanbieden van literatuur aan de jeugd, of op de (literaire) afwegingen bij het vertalen. In een recente aflevering van het tijdschrift Literatuur zonder leeftijd (Zomer 1995) maakt Karin van Camp bijvoorbeeld aannemelijk dat het tijd wordt voor een nieuwe vertaling van Pippi Langkous: ‘Want Pippi is nog véél leuker dan we dachten’. Schrijvers en uitgevers hebben uiteraard ook belang bij ‘taal in vertaling’ Zo heeft Astrid Lindgren met haar Pippi vrijwel de hele wereld veroverd. Alleen in Frankrijk werd Pippi Langkous - ze heet daar Fifi, ongetwijfeld om geen ongewenste associaties op te roepen - nauwelijks verkocht. De Franse vertaler mag verantwoordelijk heten voor dit fiasco, want Pippi onderging in Frankrijk een ware metamorfose: de vrijgevochten

[p. 60]

ondeugd is een braaf en alledaags wezentje geworden. De derde groep belanghebbenden bestaat uiteraard uit de vertalers, die in beide voorbeelden een hoofdrol spelen. Zeker als het gaat om klassiekers als Alice in Wonderland of Winnie-the-Pooh treden voor- en tegenstanders van de vertalingen in het krijt. In dat opzicht is er geen verschil met discussies over vertalingen van literatuur voor volwassenen.

Onderzoekers, schrijvers, uitgevers, boekverkopers én vertalers troffen elkaar in juni 1994 in Baarn, op uitnodiging van de Werkgroep Jeugdboekenschrijvers van de Vereniging van Letterkundigen. Diverse facetten van ‘het nederlandstalige kinder- en jeugdboek binnen en over de grenzen’ zijn toen in korte referaten ter sprake gebracht. De Stichting Lira maakte het mogelijk dat ze werden gebundeld in Taal in vertaling. Het Nederlandstalige kinder- en jeugdboek binnen en over de grenzen (ƒ 17,50). Naast een schets van de historische ontwikkeling van het (denken over) vertalen en een demonstratie van vertaalproblemen, bevat dit door Toin Duyx geredigeerde boekje bijdragen over het Nederlandstalige jeugdboek in diverse buitenlanden en over de praktische omstandigheden van de promotie, de inkoop en de bemiddeling door de media van vertaalde jeugdboeken.

gerard de vriend

Van Magazijn der kinderen tot Robbedoes

Het is heel goed te begrijpen dat Marjoke Rietveld-van Wingerden veel materiaal moest laten liggen toen ze haar geschiedenis van het jeugdtijdschrift in Nederland, Voor de lieve kleinen (1992), schreef. Zij heeft dat materiaal gelukkig opnieuw ter hand genomen en zorgt nu voor een prachtig uitgegeven, systematische beschrijving van de afzonderlijke tijdschriften uit de door haar beschreven periode. Deze bibliografie, Jeugdtijdschriften in Nederland en Vlaanderen 1757-1942 (Leiden, Primavera, 384 blz., ƒ 95, -), zal ongetwijfeld een belangrijke informatiebron zijn voor het onderzoek van historici, letterkundigen en pedagogen. In haar proefschrift kon en wilde Rietveld-van Wingerden niet volledig zijn: de ontwikkeling van het jeugdtijdschrift werd er thematisch geordend weergegeven en niet alle tijdschriften waren nu eenmaal even illustratief en instructief voor die geschiedenis. Het nieuwe boek daarentegen beoogt inventariserend te zijn, dus zo volledig mogelijk, en verwijst dan ook zelfs naar tijdschriften die niet of nauwelijks meer geraadpleegd kunnen worden. De bibliografie is tevens beschrijvend, zodat aan de hand van duidelijke criteria uniforme informatie wordt gegeven van elk opgespoord Nederlandstalig jeugdtijdschrift. Ook nu is het materiaal in tijd afgebakend: in 1757 verscheen het eerste (vertaalde) jeugdtijdschrift, Magazijn der kinderen, en in het oorlogsjaar 1942 werd publikatie van tijdschriften vrijwel onmogelijk. De periode is onderverdeeld in acht tijdvakken, deels op grond van de inhoudelijke criteria die in de dissertatie centraal stonden, deels op grond van het aanbod aan tijdschriften. In de bibliografie wordt elke periode kort ingeleid met gegevens over belangrijke ontwikkelingen, waarvan ik er slechts enkele overneem: het doorbrekende opvoedingsideaal van de Verlichting, de opkomst van goedkopere illustratietech-

[p. 61]

nieken, het verschijnen van specifieke bladen voor jongens en meisjes, het groeiende aandeel van verhalende literatuur in de tijdschriften, de eerste stripbladen, de papierschaarste na de Eerste en de censuur tijdens de Tweede Wereldoorlog. In totaal zijn 402 jeugdtijdschriften beschreven naar datering, titel, uitgever, uitvoering, illustraties, redactie, inhoud en vindplaats. Aan de rijk met (voorblad)illustraties versierde bilbiografie zijn registers toegevoegd, die de praktische bruikbaarheid nog verhogen.

gerard de vriend