Literatuur. Jaargang 12

[p. 259]

Literatuur in vertaling
Noodkreet uit een rusthuis

Telkens als mij gevraagd wordt om iets - hetzij schriftelijk of mondeling - te vertellen over het vertalen, voel ik de sterke aanvechting om gewoon te zeggen: ‘Het is vreselijk moeilijk, probeer het zelf maar!’

Maar waarom is vertalen zo moeilijk? Om dat duidelijk te maken worden de meest uiteenlopende beelden en vergelijkingen aangevoerd; voor mezelf heeft de taak om, simpel uitgedrukt, uit een Nederlands boek een Duits boek te maken misschien nog het meeste weg van de taak om bij voorbeeld uit een marmeren beeld een houten beeld te maken. Je hebt het oorspronkelijke kunstwerk voor je en er wordt van je verwacht dat je er een nieuw kunstwerk van maakt, dat zo mogelijk even volkomen en even mooi is. Maar ook al sta ik ondertussen in een grote tuin waarin ‘mijn’ beelden van Nooteboom en Rosenboom, Bernlef en Boon, Möring en De Moor, Rubinstein, Dorrestein en Meulenbelt naast nog enkele andere staan, ik ervaar het vertalen toch nog steeds zo: je moet werken met ander materiaal, materiaal dat vaak stroever en weerbarstiger is, minder makkelijk te bewerken is, en waarvoor je andere gereedschappen ter beschikking hebt.

Soms heeft het kunstwerk dat je in een ander (taal)materiaal moet omzetten heel bijzondere dimensies, bij voorbeeld waar het de omvang en de kwaliteit betreft. Dat is me net overkomen met Advocaat van de hanen van A.F.Th. van der Heijden. Op de moeilijkheid om binnen zes maanden deze ‘pil’ van bijna zeshonderd bladzijden te vertalen wil ik hier niet verder ingaan. Interessanter zijn de moeilijkheden waarmee dit kunstwerk me geconfronteerd heeft. Ik beperk me hier tot een drietal specifieke vertaalproblemen.

Ten eerste de realia, die typisch Nederlandse dingen die geen Nederlandse lezer doen opkij- Helga van Beuningen vertaalde werk van onder anderen Nooteboorn, Van der Heijden, Rubinstein, Dorrestein, Bernlef en De Moor naar het Duits. In 1993 ontving zij hiervoor de Nijhoff-prijs. ken, maar diens oosterburen wel degelijk voor moeilijkheden plaatsen. Wat doe je bij voorbeeld met ‘meester’ Quispel, als er in Duitsland geen equivalente titel voor iemand bestaat die wel rechten gestudeerd heeft maar niet gepromoveerd is? Wat doe je met een simpele zin als deze: ‘Ernst trok aan het touw’, waarmee bedoeld wordt dat hij de voordeur opent? Wat moet je met ‘een dame uit het Gooi’ en wat met de titel van Albert Egberts' gewraakte toneelstuk Benjamin, zoon van de Rechter Hand en de Rode Hond? De vertaler kan uit twee verschillende mogelijkheden kiezen: hij kan die dingen in een voetnoot of in een aparte lijst uitleggen, of hij kan proberen om de voor de lezer van de vertaling noodzakelijke extra informatie op een zo beknopt en onopvallend mogelijke manier in de tekst zelf onder te brengen. Ik ben een absolute voorstander van deze laatste oplossing teneinde de receptie van een kunstwerk niet door technische toelichtingen te belemmeren. En zo blijft meester Quispel ook in Der Anwalt der Hähne meester Quispel, met een korte didactische toevoeging: ‘Luister's, meester Quispel’ (het woord ‘meester’ vol verachting langgerekt uitgesproken)...‘wordt in het Duits: “Hör zu, Meester Quispel” (wobei sie “Meester”, den akademischen Titel eines Juristen, verachtungsvoll in die Länge dehnten)...’

De zin ‘Ernst trok aan het touw’ wordt voor de Duitse lezer duidelijk als ik vertaal: ‘Ernst zog am Seil, das die Tür öffnete’. Wat het bijzondere aan een dame uit het Gooi is, respectievelijk wat de auteur kenmerkend voor zo'n dame vindt, was een van de tientallen vragen die ik Adri van der Heijden stelde en die hij - dat móet ik hier kwijt - nooit naliet om uitvoerig, geduldig, prompt en zeer helder te beantwoorden. (Daardoor veranderde deze dame tijdens de reis naar Duitsland in een ‘Dame aus der Provinz’.)

Kopzorgen baarde ook de vertaling van de titel van het toneelstuk, want de voor elke Nederlandse lezer duidelijke toespeling op de omstandigheden van de geboorte van de jongste telg van het koninklijk huis in ‘Rode Hond’ zegt de Duitse lezer niets. Bovendien is ‘hond’ in het

[p. 260]

Duits mannelijk, wat het niet makkelijker maakt. Ik nam toevlucht tot de Latijnse naam van deze ziekte, wat een mooi klinkende titel opleverde: Benjamin, Sohn der Rechten Hand und der Rubella.

Het tweede grote probleem was dat van groepstalen en dialecten. In Der Anwalt der Hähne moesten genoemde hanen (punkachtige jongeren) een eigen, herkenbare taal krijgen, net als Amsterdame taxichauffeurs, kroeglopers en werklieden. Natuurlijk kun je deze laatsten niet met een Berlijns of Hamburgs of Beiers dialect laten praten; ik probeer me in dergelijke gevallen te redden met een héél colloquiale, niet altijd strikt grammaticale taal, die soms in de buurt komt van een ‘kunstdialect’. De ‘hanen’-taal werd, nadat ik Van der Heijden had gevraagd wat voor hem de belangrijkste kenmerken van dat idioom waren, een heel los soort jongerentaal, met woorden en uitdrukkingen die Duitse punks bezigen.

Ten slotte het derde en veruit moeilijkste probleem: de ‘Heijdeniaanse’ woordspelingen. Altijd grappig en geestig om te lezen maar - het went nooit! - oh zo duivels moeilijk om te vertalen! Een paar voorbeelden: een hoofdstuk heeft als titel ‘Hoeren aan de Lor’, een verdraaiing van ‘Loeren aan de Hor’. Het was niet mogelijk om deze verdraaiing met totaal andere woorden na te bootsen omdat zowel de toespeling op de hoeren als op het loeren van grote betekenis is. ‘Loeren aan de Hor - zo heette een radioprogramma waar hij als wat ouder kind naar luisterde, en dat hij stilletjes “Hoeren aan de Lor” noemde’, werd ten slotte (helaas ging daarbij de helft van deze woordspeling verloren): ‘Luren am Fenster - so hieß eine Mundartsendung im Radio, die er sich als schon etwas größeres Kind angehört und insgeheim “Huren am Fenster” genannt hatte’. Die ‘Mundartsendung’ was noodzakelijk omdat ‘Luren’ een dialectwoord is.

Moeilijk wordt het ook telkens wanneer Van der Heijden een op zich onschuldig woord pas helemaal aan het eind, na veelvuldig gebruik, een bepaalde draai geeft. Normaal gesproken zou ik van inspecteur Hanekroot en inspecteur De Moei ‘Kommissare’ hebben gemaakt. Maar zij moesten ‘Inspektoren’ blijven (wat gelukkig in het Duits kon) omdat anders de grap met de gezondheidsinspectie in het op drie na laatste hoofdstuk verloren zou zijn gegaan. Op een soortgelijke manier wordt er in het allerlaatste hoofdstuk een grap over de reeds genoemde titel van meester gemaakt, reden te meer om hem in het Duits te handhaven. En dan heb ik het nog niet eens over de dubbele betekenis van ‘sijsjeslijmer’ gehad, noch over die woordspeling ‘eiland-schiereiland-Schiermonnikoog’, noch op zeker een tiental soortgelijke voetangels. Als vertaler zou je dan het idee kunnen krijgen dat schrijvers dit soort dingen expres bedenken om het de vertalers extra moeilijk te maken, of om ze op de proef te stellen. Toen ik dit naar aanleiding van de vertaling van Weerborstels half schertsend, half wanhopig aan Adri van der Heijden vroeg, antwoordde hij: ‘Nee, ik ga er niet speciaal voor zitten om te pogen mijn vertalers tot razernij te brengen (dat deed Nabokov!), maar ik ga evenmin een woord of woordspeling uit de weg om hen te sparen. Wie verkrampt in een rusthuis belandt, ga ik zeker opzoeken, met fruit of bloemen. Zo ben ik ook wel weer.’

Helga van Beuningen⁺

+ Helga van Beuningen vertaalde werk van onder anderen Nooteboom, Van der Heijden, Rubinstein, Dorrestein, Bernlef en De Moor naar het Duits. In 1993 ontving hij hiervoor de Nijhoff-prijs.