Literatuur. Jaargang 8

[p. 223]

A.F.Th. van der Heijden:
‘Genretafereeltjes kan ik niet missen in mijn romans’
Marion Witter & Jolanda Dreijklufft
De schrijver en de kunst 4

A.F.Th. van der Heijden debuteerde in 1978 met Een gondel in de Herengracht. In 1983 verscheen De slag om de Blauwbrug, de proloog van de cyclus De tandeloze tijd. Na de eerste twee delen verscheen vorig jaar het onverwachte deel vier Advocaat van de hanen en binnenkort komt het derde deel uit.

In De slag om de Blauwbrug worden de personages uit De tandeloze tijd geïntroduceerd. In de nacht van 29 op 30 april 1980 volgen we hoofdpersoon Albert Egberts, een junk die met een schaar auto's openbreekt, op zijn tocht door Amsterdam. Hij is zozeer geïntrigeerd door scharen dat hij op zoek gaat naar het schilderij Samson en Delila van Jan Steen.

Jan Steen, Samson en Delila

In 1977 las ik in de Haagse Post een interview met een junk, zoiets was nog vrij bijzonder in die tijd. Om aan geld te komen brak deze junk auto's open met een bepaald type schaar. Hij legde niet uit hoe hij de schaar gebruikte, maar ik stelde me voor als een sleutel: de schaar tot een kruis opengemaakt, daardoor stevig in de hand liggend, vervlochten met de vingers - zoals dat in het boek beschreven staat. In diezelfde tijd maakte ik een rare nacht door in Amsterdam, die eindigde in een bar in de buurt van het Rembrandtplein, waar junks op hun dealers zaten te wachten. Die nacht en het interview zijn de twee kiemen waaruit de hele cyclus is voortgekomen.

De hoofdpersoon, Albert Egberts, is een junk die met scharen in auto's inbreekt. Een beetje een lafbek. Wel met ontwikkeling - hij heeft filosofie gestudeerd. Z'n inbrekerstuig wil hij onzichtbaar maken door er een verzameling omheen te bouwen. Zodat hij, als de politie hem betrapt, kan zeggen ‘dit is onderdeel van een verzameling, m'n hele huis ligt vol scharen’. Er is er zelfs één bij met aangekoekt vuil uit Napels, wat een vooruitwijzing is naar deel drie, waar een Napolitaanse episode in voorkomt. Ik hoopte dat ik met de minutieuze weergave van de verzameling iets van zijn gekte kon duidelijk maken, iets van de verminking van zijn geest en zienswijze.

Scharen

Van lieverlede begon ik van alles te onderzoeken over scharen. Het werd voor mij meer dan een stuk gereedschap: een symbool. Cees Nooteboom hielp me verder op weg. Volgens hem was de schaar een symbool van vernietiging en schepping tegelijk. Hij had ooit een lezing gehouden bij de opening van een tentoonstelling van Hugo Claus. Wat er hing was al eerder tentoongesteld, maar herschapen met de schaar. Claus had zijn eigen werk verknipt, vernietigd, om daar nieuwe dingen van te maken.

Wat later vond ik het boek Opgravingen in Amsterdam, dat vol staat met foto's van opgegraven voorwerpen; schoenen, bestek, potscherven, maar ook: scharen. Gek genoeg twee typen scharen. Ik had nog nooit gehoord van de knijpschaar, behalve dan in verband met schapen. Het zijn dingen uit één stuk, en zodanig gesmeed dat er elasticiteit in zit. Er blijkt een tijd te zijn geweest dat er in Nederland alleen maar knijpscharen waren. Totdat de handel een zodanige wending nam dat vanuit Byzantium de scharnierschaar bij ons terechtkwam, vandaar dat Albert Egberts de schaar betitelt als ‘het Byzantijnse kruis’. Daar zit de suggestie achter ‘als het

[p. 224]

Byzantijnse kruis in Byzantium nooit was uitgevonden, zou ik mijn auto's niet kunnen openbreken’. Die schaar krijgt daardoor voor hem bijna iets mythisch, iets heiligs. Het is het kruis van zijn speciale criminele religie, zou je kunnen zeggen. In datzelfde boek las ik dat er een overgangsperiode moet zijn geweest waarin knijp- en scharnierscharen naast elkaar voorkwamen. Dat kun je onder meer opmaken uit het schilderij Samson en Delila van Jan Steen, waarop beide typen scharen voorkomen.

D for dollar

Ik ben op zoek gegaan naar het schilderij om te zien of het klopte van die twee typen scharen. Na lang zoeken vond ik een reproduktie in de dissertatie over Jan Steen van Baruch D. Kirschenbaum. Van het een kwam het ander; Kirschenbaum zegt een heleboel interessante dingen over Steen. Ik heb eruit overgenomen wat me interesseerde, wat ik kon gebruiken, en Kirschenbaum zelf heb ik als personage gebruikt. Hoewel ik nooit een foto van hem heb gezien, is het een rondborstige erudiet geworden; een Amerikaans type met het uiterlijk van Orson Welles. Bovendien iemand die met grote steken grote delen van de Europese cultuur aan elkaar naait en voor alles een verklaring heeft.

Er zijn meerdere schilderijen van verschillende schilders die dit bijbeltafereel als onderwerp hebben. Op sommige komt de gewone schaar voor, op andere de knijpschaar. Dit doek is cruciaal, want het is het enige waar ze beide op zijn afgebeeld. Ik dacht, dat kan mijn hoofdpersoon in opwinding brengen, want voor hem is de schaar meer dan een voorwerp waarmee hij in auto's doordringt. Hij wil 'm plaatsen in de tijd. Het schilderij is uit 1668, dus toen moeten de twee typen schaar naast elkaar zijn voorgekomen. Een zeventiende-eeuws barbiertje knipt Samsons lokken met een scharnierschaar, terwijl Delila uit handen van een Filistijn een knijpschaar aanneemt.

Het schilderij is in privé-bezit in Den Haag. In het boek is Kirschenbaum de eigenaar. Onzin natuurlijk, maar het leek me een aardige overgang. Dan kon ik mijn hoofdpersoon daar het schilderij laten bekijken. Hij wordt ontvangen door een rijke man die zoiets zegt als ‘ik heet Baruch D. Kirschenbaum, D stands for dollar’. Dan weet je dus al wat voor vlees je in de kuip hebt. Mijn Kirschenbaum is vooral geïnteresseerd in de symbolische betekenis van die scharen. Volgens hem ontnemen ze Samson door het afknippen van z'n haar niet alleen z'n kracht, maar ook zijn mannelijkheid. En daar hebben ze maar liefst twee scharen voor nodig. Tot dan toe had ik de schaar beschouwd als symbool van schepping en vernietiging. Dat is ook het ritme van de hele cyclus: heden-verleden. Maar toen ik het schilderij eenmaal gezien had, zag ik ook andere mogelijkheden. Die Baruch D. Kirschenbaum heeft er allerlei obscene, half-Freudiaanse opvattingen over die ook weer terugkomen in het boek. Er staat dat het in feite gaat om ‘to rip his balls off’. En natuurlijk gaat de cyclus voor een groot deel over impotentie. Ook in Vallende ouders zit zo'n scène, die waarin Thjum en Albert dronken elkaars haar afknippen. Het schilderij heeft dus doorgewerkt in de rest van de cyclus, in zoverre dat het de rode draad van een soort castratieangst heeft benadrukt. Overigens zit er weinig in de proloog dat niet, net zoals in een muziekstuk, gevarieerd terugkomt. Er zitten zelfs dingen in die in het onverwachte vierde deel weer voorkomen. Denk maar eens aan de raadsels van Samson. Ook in Advocaat van de hanen komen twee - zelfbedachte - cryptogrammen voor.

Oude Testament

Samson en Delila heb ik altijd een van de mooiste bijbelse verhalen gevonden. Naar mijn idee heeft het Oude Testament de schilderkunst gevoed door heel prikkelend een gegeven aan te reiken, en dat vervolgens niet verder uit te werken. Het gaat net zover, dat de dramatische kracht van sommige gebeurtenissen wordt aangegeven.

Het schilderij zou gebaseerd zijn op een toneelstuk uit 1618 van een zekere De Koninck. Dat heeft niets met die scharen te maken, maar wel met het feit dat de Hollandse zeventiende eeuw geprojecteerd is op dit oud-bijbelse tafereel. Daar hou ik ontzettend van, zo'n theatrale setting. Na de liefdesdaad ligt Samson te slapen in de schoot van Delila. Dat maakt Kirschenbaum ervan, maar dat kun je ook uit de bijbel opmaken. En tijdens die zoete slaap van na de liefde knipt dat barbiertje zijn haren af. Maar je oog wordt ook getrokken naar die zijtafereeltjes. Doordat de aandacht van de kijker gevestigd wordt op iets wat aan de zijlijn plaatsheeft, vervaagt de centrale setting tijdelijk. Dat is toch schitterend: twee kinderen die met een hondje spelen, dat hondje op zijn achterpootjes en rommelige taferelen op de achtergrond.

Dat is wat ik in mijn boeken constant doe, en níét om ze nodeloos dikker te maken. Misschien werk ik als een schilder; ook ik verwerk kleine genretafereeltjes in de marge. Dingen die voor de grote lijn van het verhaal niet belangrijk zijn, maar wel voor de sfeer. Die tafereeltjes kan ik niet missen in een roman en van mij mogen ze me tot aan mijn dood wijdlopigheid blijven verwijten, want dat is een Nederlands waardeoordeel. Misschien zou mijn boek het beste kunnen worden geïllustreerd door dit schilderij. Niet zozeer wat het onderwerp betreft, maar vooral wat betreft de opzet. Het is heel vol en druk, maar de compositie is in evenwicht.

Mijn belangstelling voor kunst is erg breed. Dat loopt van heel antiek tot heel modern. Maar ik moet wel zeggen dat ik altijd literair geleid word. Er moet een link met literatuur zijn, met wat ik zelf wil. Een klein voorbeeld: in het eerste hoofdstuk van Advocaat van de hanen ligt iemand in bed die nadat hij drie weken lang gedronken heeft, last heeft van ontwenningsverschijnselen. De muren komen op hem af. En dat doet hem denken aan een schilderij van Paul Klee, Opstand der viaducten. Dat is een heel eenvoudig, summier schilderij waarop een aantal viaducten is geschilderd die voeten hebben en die zo'n beetje waggelen in de richting van de toeschouwer. Dat is zo'n schilderij dat mij al jaren voor ogen staat en opeens blijk ik dat beeld te kunnen gebruiken in een roman. En zo gaat het meestal met kunst. Ik ben als schrijver blijkbaar - heel ongezond - zo monomaan, dat wat mij aan kunst opvalt verwerkt moet worden. Ik wil dat het een plaats vindt bij het schrijven.