Literatuur. Jaargang 8

[p. 91]

Kester Freriks: ‘Als het hardste glazuur’
Marion Witter en Jolanda Dreijklufft⁺
De schrijver en de kunst 2

Kester Freriks debuteerde in 1979 met de roman Hölderlins toren, waarvoor hij in 1981 de Van der Hoogtprijs ontving. Vorig jaar verscheen zijn vertaling van de brieven van Friedrich Hölder in in de serie Privé-domein. Hij werkt thans aan een nieuwe roman en schrijft beschouwingen over theater en literatuur voor nrc Handelsblad.

In het verhaal ‘De dansschool’ uit Soevereine actrice (1983) speelt een schilderij van Ernst Ludwig Kirchner een beslissende rol. Freriks over het verhaal, over Kirchner en over de voorwaarden die hij aan kunst stelt.

Ernst Ludwig Kirchner, Die Tanzschule

Soevereine actrice is in zekere zin te beschouwen als de tegenpool van Hölderlins toren. Dat heeft te maken met de manier waarop ik werk: met de stelling die ik in het ene boek poneer, polemiseer ik in het volgende. In Hölderlins toren zie ik de kunst nog als een triomf voor de hoofdpersoon, terwijl het in de bundel een bedreiging vormt. Alle verhalen gaan over een driehoeksverhouding waarin de derde persoon de kunst is. En dan komt er een moment waarop het geluk, dat de één ontleent aan het spelen van een spel - het imiteren van schilderijen, het spelen van toneel, het leven in een Stendhalmuseum - bij de ander op zijn minst jaloezie oproept. Een jaloezie of obsessie die zodanig groeit dat het een wig drijft in de verhouding. Bij het schrijven aan Hölderlins toren dreigde de identificatie met de kunst zozeer dat ik mij daarvan wilde bevrijden. Om mezelf weer in balans te brengen en om uit te zoeken of de kunst over het leven triomfeert of het leven over de kunst, heb ik de verhalen geschreven. Al schrijvende ontdekte ik trouwens dat die verhouding tussen leven en kunst veel ingewikkelder is dan ik voor mogelijk had gehouden en riepen de verhalen veel meer vragen op dan ik al schrijvend kon beantwoorden. In het verhaal De dansschool merkte ik dat de kunst voor de twee hoofdpersonages, Carin en Jonathan, eigenlijk veel bedreigender is dan ze zelf willen toegeven. Het verhaal begint heel euforisch: vakantie, plezier en liefde. Ze gaan naar musea en de schilderijen die ze daar bekijken, bootsen ze na. Dat vinden ze opwindend en erotisch. Carin ziet het imiteren van schilderijen als een spel, ze geniet ervan. Jonathan laat zich daar aanvankelijk door charmeren en wakkert het zelfs aan, totdat hij ontdekt dat het de verhouding bedreigt. Dat is de tragiek van het verhaal. Er breekt iets in hun verhouding als die jongen ontdekt dat Carin zich mateloos identificeert met het schilderij Tanzschule van Kirchner. Dan blijkt dat Jonathan jaloers is op de verliefdheid van Carin op dat schilderij, omdat zij de zinnelijkheid die daaruit spreekt zelf ook voelt. Hij uit die jaloezie door haar eigen spel tot in een bittere consequentie door te voeren. Hij confronteert haar met de tragiek en de angst voor fysiek verval, die uit het schilderij spreken door zichzelf te presenteren als Kirchner en een scène in het atelier te beschrijven. Dan gaat hij voor haar te ver, want zij gaat ervan uit dat kunst emoties sterker en trefzekerder uitdrukt dan woorden. Zij kent dus een grote verbale kracht toe aan beeldende kunst. Hun enige manier om in de euforie van de verliefdheid te blijven was de kunst, maar de fascinatie voor de schilderkunst is tegelijkertijd de angel die de liefde doodt. Na de breuk rest hem, om zijn liefde of passie voor haar uit te drukken, niets anders dan zichzelf te reduceren tot iemand die ook van de imitatie leeft. Door de lijnen van Kirchners schilderijen na

+ Marion Witter (1955) studeerde moderne letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Haar doctoraalscriptie was getiteld De beeldende kunst in de literatuur: Een onderzoek naar de functie van schilderijen in romans. Zij is werkzaam als tekstschrijver. Jolanda Dreijklufft (1964) studeerde moderne taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Zij is werkzaam als journalist/tekstschrijver.

[p. 92]

te tekenen - lijnen die zij dus al in haar imitatiehouding aannam - probeert hij haar zich toe te eigenen. Al volgt hij met zijn pen haar lichaam, haar gestalte is natuurlijk noch bij hem thuis noch op het schilderij aanwezig.

Tanzschule

Helemaal aan het begin van het verhaal bootsen Jonathan en Carin het bijna gouden gelukzalige schilderij, Giovanni Arnolfini en zijn jonge vrouw van Van Eyck, na. Maar natuurlijk kunnen ze deze stilering van de liefde niet evenaren! Dat schilderij wilde ik een plaats geven in het verhaal. Als schrijver zoek je dan bij de ene stem in het verhaal een tegenstem, zodat het een compositie wordt van stukken in mineur en stukken in majeur. In Berlijn bezocht ik de overzichtstentoonstelling van Kirchner. Hoe gaat het op een expositie: de schilderijen vullen elkaar aan, spreken elkaar tegen en opeens bleken ze allemaal samen te komen in Tanzschule. Ook door die titel. Je ziet het schilderij en bent verbijsterd over die titel bij dat schilderij. Bij een dansschool stel je je iets vrolijks voor maar op het schilderij is het iets heel treurigs. Daarom wilde ik het verhaal ook zo noemen, omdat het de verwachtingen die het begrip dansschool oproept kapotmaakt en doorbreekt. Toen ik het schilderij zag, vielen als het ware beeld en inhoud samen en kon het verhaal dank zij het schilderij geschreven worden.

De kunst

Kirchner zet door middel van zijn schilderijen de tijd stil. Die Tanzschule is zowel een expressie van een bepaalde tijdsperiode als een drama van drie stilstaande mensen waar je een heel verhaal omheen kunt bedenken. Er zit een dreiging in, de angst dat het allemaal heel verschrikkelijk is wat er te zien is terwijl het ogenschijnlijk zo mooi is. Voor mij is beeldende kunst nooit alleen maar schoonheid om zichzelf. Kunst is gecomprimeerd denken en gevoelens uitdrukken. Je wilt iets maken dat tastbaar is en bestand tegen de tijd en niet vervliegt. Dat is ook de thematiek van mijn boeken. Kunst als verweer tegen de tijd, de vergankelijkheid. Zonder de uitdrukkingsmiddelen van de kunst bestaat er volgens mij niets dat beklijft. Daarom eindigt mijn laatste roman Domino met “Aan mijn huis hechten zich nieuwe herinneringen. Onverwoestbaar moeten die zijn. Als het hardste glazuur.” In een groter verband verwoordt dit mijn opvatting over kunst. Kunst moet zo hard zijn, daarom ook die compacte stijl in bijna al mijn boeken, zo hard en zo compact dat het onvergankelijk is. Als ik een schilderij zie dat me raakt, dan is dat omdat het in zijn compactheid de tijd stilzet. Sterker nog, dat het de vergankelijkheid overwint. Ook zo'n schilderij als Who's afraid of Red, Yellow and Blue? van Barnett Newman is een monumentaal verzet tegen de vergankelijkheid. De helderheid en expressie van die drie kleuren in die samenhang...Uiteindelijk is er maar één idee dat mij fascineert en dat is het idee van verzet tegen de vergankelijkheid. Dat is waar het om gaat. Waar ik iedere keer weer op uit ben. En daarbij zoek ik een onverzettelijke vorm die toch geëmotioneerd en hartstochtelijk is.’