Literatuur. Jaargang 8

[p. 19]

Willem Jan Otten: ‘Toen kwam dat schilderij langs...’
Marion Witter & Jolanda Dreijklufft⁺
De schrijver en de kunst 1

‘Ik hoopte al jaren op een manier om een zoon/vader-boek te schrijven. Ik haat boeken die vanuit het afrekenende perspectief van de zoon zijn geschreven. Een boek moet een idee bevatten, een spel spelen met de lezer en een metafoor zijn. Ik was bezig met die zoon/vader-relatie omdat ik vader aan het worden was, maar pas toen ik het idee kreeg voor het perspectief en een spel kon gaan spelen, kon ik gaan schrijven. Ik had als uitgangspunt een man die gestorven was plus een scheiding. Een een milieu, dat muziekmilieu.

Mijn verlangen was om mij in te leven in het bewustzijn van iemand die op de vlucht gaat voor mensen die van hem houden. Ik heb nooit begrepen waarom iemand dat doet. Dat is autobiografisch en typisch iets van een kind van gescheiden ouders. Ik probeerde het personage te worden, het boek even ingewikkeld te maken als zo'n man in elkaar zit. Ik heb het geschreven om een soort kind-ding nog eens door te denken.

Uiteraard was er ook het verlangen om de verzoening tot stand te brengen, de scheiding ongedaan te maken. Dat is volgens mij de geheime beweging die het boek maakt. Ze komen in de laatste episode bij elkaar, die man en die vrouw, ook al is hij dood.

Mijn hoofdpersoon is iemand die al tien jaar dood is, hij komt tot leven voor zover andere mensen aan hem denken. Dat was mijn vondst. Ik ben gaan schrijven en zoals bij een gedicht begint het altijd met een eerste regel die je aan het werk zet, zodat je het gevoel hebt dat je het niet zelf bent die het werk doet, maar die eerste regel. En toen kwam dat schilderij langs.

Er hing bij mijn grootouders een schilderij van Mankes. Niet de Mankes die op de kaft staat, maar een schilderij van een iets ouder kind. Een prachtig schilderij, eigenlijk aandoenlijker dan dit. Ik had bij het schrijven dus een heel concreet beeld voor ogen: het schilderij dat ik uit mijn jeugd kende en dat mijn vader ook gekend moet hebben. Als kind en ook nu nog vond ik dat het zo op ons leek. Dat werd ook altijd gezegd. En dan is er nog een verhaal van een dood kind bij ons in de familie. Daardoor had het schilderij in mijn kinderfantasie een enorm tragische betekenis. Het hing daar, donker en zwart, dus al die vreselijke gedachten die Legrand daarover heeft zijn meer mijn gedachten, want van mijn vader weet ik überhaupt niet wat voor gedachten hij over dit soort dingen heeft.

In 1984 schreef Willem Jan Otten Een man van horen zeggen. De hoofdpersoon, de pianist Legrand, is al tien jaar dood. Hij bestaat voor zover anderen zich hem herinneren. Door die gedachten komen we stap voor stap iets te weten over de persoonlijkheid van Legrand, zijn mislukte huwelijk met Olga en zijn relatie met zijn twee zoons.

In het boek speelt een jongensportret van Jan Mankes een belangrijke rol.

collectie gemeentemuseum arnhem
Jan Mankes, Kinderkopje, 1911, olieverf, 14,5 × 12 cm

Ons schilderij lijkt vreselijk op dat van de omslag. Eenzelfde treurig ziekelijk teer fragiel eierendoosje. Bepaald niet een vrolijk schilderij, je hebt bijna het gevoel dat het de

+ Marion Witter (1955) studeerde moderne letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Haar doctoraalscriptie was getiteld De beeldende kunst in de literatuur: Een onderzoek naar de functie van schilderijen in romans. Zij is werkzaam als tekstschrijver. Jolanda Dreijklufft (1964) studeerde moderne taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Zij is werkzaam als journalist/tekstschrijver.

[p. 20]

geschilderde dood is. Dat is natuurlijk heel intrigerend. Je wil weten wie dat jongetje was, of hij het misschien zelf is. Volgens mij wel, ik vind het één gezicht. Het is echt een inleving, alsof hij zijn eigen dood geschilderd heeft in een vierjarige.

Ik vond het vervelend om ons schilderij op de omslag te zetten, omdat het boek daarmee veel te autobiografisch zou worden. Er is wel sprake van geweest omdat ik graag een Mankes erop wilde hebben. Daarom was het heel prettig dat dit jongensportret bestond. Door een schilderij op de kaft te zetten voeg je waanzinnig veel werkelijkheid toe. Het zegt iets over die mensen: dat ze leven in een wereld waar zo'n schilderij hangt, dat ze zich meten met zo iets moois als een Mankes. En omdat er steeds maar gezegd wordt dat het lijkt op Legrand als kind heb je een illustratie van de hoofdpersoon. In het boek werkt het schilderij metaforisch: familiestuk dat symbolisch wordt voor de hoofdpersoon. In het hoofd van de nabestaanden heeft zich vastgezet dat het iets te maken heeft met pappa en met de dood. Olga ziet in het schilderij Legrand en het kind dat hij nooit is geweest. Je kijkt mee met Olga en je vraagt je af of ze gelijk heeft. Iemand anders zegt er weer wat anders over, dan hangt het weer boven een vleugel, dan gaat het weer bijna verkocht worden. Voor Legrand heeft het schilderij pas waarde gekregen na zijn dood. Tijdens zijn leven had het hem niets kunnen schelen als het verkocht was, maar nu is het nog het enige waardoor ze aan hem kunnen denken. Het is symbolisch geworden voor zijn lot in het geheugen van de anderen.

Volgens mij staat het ook nog voor het kind dat hij niet meer heeft. Na de scheiding laat hij zijn twee zoons achter en een schilderij van zichzelf als kind (ook al is hij het zelf niet). Alles wat met kinderen te maken heeft laat hij achter.

De lezer bekijkt de Mankes in de loop van het boek steeds met andere ogen. Het wordt echt een “dik effect”. In het begin betekent het nog niets maar door de herhaling, door de opeenhoping van informatie gebeurt er van alles in het hoofd van de lezer. Hij doet met het schilderij hetzelfde als het boek met het schilderij doet en als iedereen met de hoofdpersoon doet. Hij doet mee aan het spel van het boek. Het portret is een soort speelbal, het verschiet van kleur. Misschien is het boek wel geschreven door het schilderij...

Uiteindelijk denk ik dat een kunstwerk een verlangen bevat. De kunstenaar heeft het verlangen iets te bewerkstelligen wat de werkelijkheid niet kan bewerkstelligen. Verlangen is een vorm van missen, het is vormloos. Het heeft een structuur nodig, dan is het pas kunst. Die structuur is in het geval van het boek de vondst van het geheugen. Daarom staat in het boek: “Kunst is lust gebed in structuur.” Het mooiste voorbeeld daarvan in de muziek is Bach natuurlijk en ik vind het ook opgaan voor de beeldende kunst. Matisse bijvoorbeeld had de spanning van de aanwezigheid van een model nodig om tot schilderen te komen. Tegelijkertijd beschouwt hij het schilderen als een vorm van beheersen: zonder dat zou het eindigen in de verkrachting van het model. Nu kun je het schilderij als de verkrachting zien. Letterlijk lust gebed in structuur.

Het schilderij van Mankes is een mooie inleving van wat de schilder nog niet was, namelijk dood. Mankes leed aan tuberculose en ik kan me voorstellen dat je, als je weet dat je daaraan dood gaat, dat wil schilderen. Dat je het verlangen hebt om dat mooi op te roepen en het schilderij als een soort eierschaal te laten zijn. Hij schildert zichzelf als een ten dode gedoemd kind. Het waanzinnig kleine kader dat hij daarvoor kiest en ook die eenvoud. Dat is verlangen gebed in structuur.’