Literatuur. Jaargang 6

[p. 341]

De Vooys Letterkundige in deeltijd
Herman Pleij

‘Door die zin voor aanpakken en door zijn gave van uitzonderlijk vlug werken, heeft het oeuvre van De Vooys een zodanige omvang kunnen verkrijgen, dat het wegens de plaatsruimte niet doenlijk is, op de gebruikelijke wijze aan dit levensbericht een bibliografie toe te voegen.’ (Van Haeringen, 1955/56)

De Vooys is een instituut. Gedurende de eerste helft van de twintigste eeuw kan niemand in de neerlandistiek om hem heen, of het nu om spellingskwesties gaat, grammatica, een beschaafde uitspraak, het mystieke proza van de middeleeuwen, Bredero, Kinker, de sociale novelle uit de negentiende eeuw dan wel Albert Verwey. En dan gaat het niet om incidentele aandacht, maar steeds om een even permanente als principiële bemoeienis. Zijn terrein bestond uit de Nederlandse taalen letterkunde, inclusief alle hoeken en gaten. En hij beschouwde het als zijn opdracht om het vak in die dimensies en in elk denkbaar opzicht te dienen.

Dat betekende dat hij met eindeloos geduld teksten uitgaf, woordcommentaren verzorgde, historische en moderne taalfeiten verzamelde. Maar tegelijkertijd ontwierp hij visies op al dat materiaal, beproefde overzichten, tot aan een complete synthese van de geschiedenis van de Nederlandse taal toe en een schets van de Nederlandse letterkunde. En zelfs daarin zag hij nog lang niet de grenzen van zijn weidse vakbeoefening. Immers, de resultaten van al dat gewroet en gespit in die brede akker kregen pas echt betekenis, wanneer zij - wederom aangepast - aan een ruimer publiek werden voorgelegd. Dat mocht niet alleen bestaan uit intellectuelen en hen die daarvoor leerden, maar moest ook leergierigen uit de lagere klassen omvatten. De Vooys is een instituut, waarin geleerden huisden met verregaande specialismen vergezeld van volksopvoeders met even eenvoudige als praktische visies op wat goed moest zijn voor de massa.

Is hij daarom nooit briljant, ook niet een beetje? Zijn ijver kent geen grenzen, hij rapporteert braaf en correct over zijn onophoudelijke bevindingen. Maar het wordt nooit goud wat hij aanraakt, zelfs niet even. Bruikbaar, nuttig, destijds van belang, verder dan dergelijke kwalificaties komt de specialist van nu nauwelijks, die hem toch - bijna een halve eeuw later - nog steeds binnen zijn eigen discipline tegenkomt, of hij nu taalbeheerser is of mediaevist. Zeker op het gebied van de letterkunde heeft De Vooys geen baanbrekende studies achtergelaten, geen classics, geen standaardwerken. Zelfs zijn Historische schets van de Nederlandsche letterkunde (1908) mag zo niet opgevat worden, ondanks de herdrukken tot in de jaren zeventig toe (later met Garmt Stuiveling). Is dit beknopte overzicht weliswaar in de naoorlogse jaren aan menige universiteit gebruikt voor

C.G.N. de Vooys
Cornelis Gerrit Nicolaas de Vooys werd geboren te Gouda in 1873. Studeerde vanaf 1893 Nederlandse letteren te Leiden. Promoveerde in 1900 aldaar bij J. Verdam op Middelnederlandsche legenden en exempelen. Daarna leraar, achtereenvolgens te Rotterdam, Leeuwarden en Assen. Naast zijn betrekking aan het gymnasium te Assen begon hij ook les te geven aan een hoofdaktecursus voor onderwijzers. Daar ontwikkelde hij zijn bijzondere belangstelling voor ‘volksopvoeding’, vooral met betrekking tot de spelling. Maar ook de Schets komt uit de bewogenheid tot onderwijsvernieuwing voort. In dat kader ligt tevens de oprichting van De Nieuwe Taalgids in 1907, samen met de leraar J. Koopmans. Na diens dood in 1926 gaat hij alleen door. In 1911 neemt hij waar voor de afgetreden Van Helten aan de universiteit van Groningen, tot in de vacature is voorzien. Maar daarna blijft hij nog als privaatdocent verbonden. Dan volgt in 1915 zijn benoeming tot hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde te Utrecht, als opvolger van J.W. Muller die naar Leiden vertrok. In 1946 houdt hij zijn afscheidscollege. In 1955 komt hij om bij een verkeersongeluk.

[p. 342]

het basale stampwerk met betrekking tot de veronderstelde feitelijkheden van de nationale literatuur, dan was dat zeker niet de bedoeling van de auteur. Zijn opzet bleek veel bescheidener, niet alleen getuige de toevoeging aan de titel in de vroegere drukken ‘voor schoolgebruik en hoofdacte-studie’ maar ook door de omineuze gebruiksaanwijzing in het voorwoord: ‘Dit overzicht [...] dient niet om van buiten geleerd te worden.’

Is het dan niet zo, dat deze in wezen steeds bescheiden optredende man slechts deed wat van een hoogleraar in het ‘Nederlands’ verwacht werd? Met zo'n bredere taakopvatting destijds dient zeker rekening gehouden te worden, maar dan nog geldt dat men zich over het algemeen in wetenschappelijk opzicht specialiseerde en profileerde op een enger terrein, zonder over de rest te zwijgen. Daarbij blijft De Vooys toch uitzonderlijk, omdat hij alles blijft doen op elk gebied van de neerlandistiek, met een hartelust die alleen door een sterke overtuiging gevoed kan zijn. Specialismen in de vakbeoefening verstoorden de brugfunctie, het contact met leerlingen, het volk zelfs. En daarom mocht men zich nooit voor langere duur laten verstrikken door wat steeds details moesten heten. In Jacob Verdam, een van zijn leermeesters aan de Leidse universiteit, keurde hij de bovenmatige concentratie op het Middelnederlands Woordenboek af, aangezien zijn colleges daardoor een gevaarlijke eenzijdigheid vertoonden.

Zo men De Vooys zou willen karakteriseren aan de hand van één bepaalde trek, dan is het vrijwel onvermijdelijk om deze te vinden in zijn steeds dominerende opvattingen over de noodzaak tot maatschappelijke betrokkenheid van de neerlandistiek. Alles wat er aan de universiteit bekokstoofd wordt, moet nuttig en bruikbaar zijn voor de gemeenschap. Dat maakt hem in het licht van de ontwikkelingen in de jaren zestig en zeventig merkwaardig modern. En dat treft zeker, wanneer blijkt dat dergelijke bekommernissen niet alleen de direct toepasbare kanten van het vak raken, maar



ook alle filologische en literairhistorische acribie. Natuurlijk slaat hij vooral op het terrein van de spelling toe. Die moet eenvoudiger, ten dienste van de massa Daardoor staat veel van zijn werk in een versimpelde spelling van het type: ‘Opmerkelijk is dat dikwels geesteliken [...].’ Zijn levenslange ijveren hiervoor heeft hem menig conflict opgeleverd, zonder dat hij daaraan ooit vijanden overhield. Daarvoor bleef hij steeds te beminnelijk, bescheiden, waardoor hij tegelijkertijd zijn zo vastberaden didactische idealen niet het voordeel kon gunnen van een keiharde gedrevenheid, die zonder aanzien van personen de nagestreefde doelen trachtte te bereiken.

Bijna geschokt toont hij zich, wanneer anderen zich wel met de nodige hardheid opstellen. In 1925 vraagt de firma Nijhoff hem zijn dissertatie uit 1900, Middelnederlandsche legenden en exempelen, te bewerken voor een herdruk. De Vooys gaat daar onmiddellijk op in met zijn bekende voortvarendheid:

Toen na ontvangst van de eerste kopie bleek dat deze in de vereenvoudigde spelling geschreven was, trok de uitgever zijn aanbod in: de Haagse firma wenste niet mee te werken tot de verbreiding van deze verafschuwde spelling!

Dat schrijft hij dan opgewonden, met ongebruikelijke ironie, in het voorwoord van de herdruk die vervolgens geheel naar zijn wensen door Wolters in Groningen uitgebracht werd. Een bescheiden gedrevenheid dus, wortelend in niet ver van socialistische idealen afstaande opvattingen over volksopvoeding, waardoor de didactiek uiteindelijk de ruggegraat van zijn vakbeoefening lijkt te vormen: de overzichten van taal en literatuur, een hoogewaardeerde Platenatlas bij de Nederlandsche literatuurgeschiedenis (1914) en niet in de laatste plaats de stichting van De Nieuwe Taalgids in 1907 (samen met de leraar J. Koopmans).

Maar toch. Bekijkt men zijn literairhistorische stu-

[p. 343]

dies, dan kan men niet anders dan getroffen raken door zijn steeds weer uitgesproken voorkeur om het literaire werk bovenal historisch te benaderen in samenhang met de eigen tijd. Zo'n werkwijze was weinig gebruikelijk in de eerste helft van deze eeuw, die toch allereerst het primaat stelde van het literaire kunstwerk dat vervolgens al dan niet uitwisbare sporen van de eigen ontstaanstijd droeg welke hoogstens om wat marginale aandacht vroegen. De Vooys probeert nu voorzichtig om deze tijdgebondenheid als uitgangspunt te nemen, onder vaststelling dat literatuur en samenleving elkaar wederzijds kunnen verlichten, of het nu om het heden gaat of om de middeleeuwen.

Zoals gebruikelijk brengt hij dergelijke opvattingen allerminst dwingend naarvoren, maar eerder als een keuzemogelijkheid uit vele meer waaraan hij op grond van zijn maatschappelijke overtuigingen de voorkeur geeft. Daarom opent hij in 1912 een openbare les bij de aanvaarding van een docentschap aan de universiteit van Groningen voor de negentiende-eeuwse letterkunde met de uiteenzetting van verschillende benaderingswijzen in de literatuurwetenschap, die alle hun eigen recht hebben. Het onderwerp is De sociale roman en de sociale novelle in het midden van de negentiende eeuw, op zichzelf een demonstratie van literatuursociologie waarmee hij niet alleen zijn tijd ver vooruit was maar tevens menige moderne onderneming naar de kroon steekt. Herleest men deze driekwart eeuw oude publikatie van ruim dertig bladzijden, dan kan men het toch betreuren dat hij zich nooit langer wenste vast te leggen op een bepaald onderwerp maar meteen weer naar Vondel moest, de naamvals-n of de samenstelling van het tijdschriftenoverzicht in ‘zijn’ Nieuwe Taalgids.

Het is nuttig, zegt hij dan, om zich in het bedrijf van de literatuurwetenschap bezig te houden met de grondslagen van het wetenschappelijk inventariseren en schiften. Dat bleef hij immers zelf ook steeds doen. Iets anders is de esthetische waardebepaling van literaire werken, van belang voor elke ‘man van smaak’ en alleen uit te voeren door iemand met ‘artistiek onderscheidingsvermogen’. Men krijgt sterk de indruk dat De Vooys zich op dit terrein niet erg thuisvoelde, al erkent hij steeds de noodzaak van deze taak voor de literatuurhistoricus. Maar zelf doet hij dat eerder impliciet door de keuze van zijn objecten en de mate van aandacht in overzichten. Vervolgens stelt hij vast dat men ook het verband tussen ‘dichterindividualiteit en dichteruiting’ systematisch kan onderzoeken, iets wat naar zijn mening nog nauwelijks is gedaan in Nederland. En ten slotte is er dan de concentratie op het verband tussen literatuur en samenleving in het algemeen. Hierna haast De Vooys zich met de verklaring, dat deze benaderingswijzen elkaar allerminst uitsluiten ‘maar dat aanleg en voorliefde bij ieder de hoofdrichting bepalen’. En hij kiest dan voor de historische benadering, de bestudering van de wisselwerking tussen literatuur en leven.

Diezelfde voorkeur vertoonde hij reeds in een lang artikel over Litteratuur en leven in de vijftiende eeuw



uit 1907, hetgeen al blijkt uit de titel. Eens te meer kan men het betreuren, dat De Vooys niet de auteur is geworden van een literair ‘Herfsttij’ nu hij reeds toen met verve een brede visie wist te ontvouwen op de late middeleeuwen. Maar ook hier blijft het bij een artikel, dat geïnspireerd was door de verschijning van deel twee van Kalffs handboek. Zijn bijna een eeuw oude visie mag nog zonder meer modern heten en zelfs actueel. Nadrukkelijk bepleit hij een literatuurgeschiedenis in de bedding van een algemenere cultuurhistorische benadering. Daarna wijst hij op de naïveteit om de vijftiende eeuw steeds maar te blijven zien als een overgangstijdperk dan wel een periode van verval en ‘dorre onbeduidendheid’. En ten slotte stelt hij met overtuiging vast, dat het onjuist is om de rederijkers voortdurend met volkskunst te identificeren, daar het toch zo duidelijk gaat om een literatuur van en voor de stedelijke aristocratie.

Gegeven de genoemde aanleiding voor het artikel zou men mogen aannemen, dat hij dergelijke standpunten naar voren brengt als reactie op wat Kalff in zijn handboek met deze periode doet. Maar zo zijn De Vooys' manieren niet. Hij doet het steeds voorkomen alsof Kalff in wezen of in aanzet die opvattingen ook huldigt, waarna hijzelf deze slechts extra zou onderstrepen. Dat is echter gewoon niet waar. De Vooys neemt juist op de genoemde punten een veel ‘moderner’ standpunt in, dat geheel van hemzelf is en niet zelden op zwaar gespannen voet staat met uitspraken van zijn collega, die hij steeds zo liefdevol omarmt.

Maar mocht men nu menen, dat deze even bemin-

[p. 344]

nelijke als bescheiden man in het maatschappelijke verkeer wat bangelijk zou zijn uitgevallen, dan worden zulke gedachten telkens weersproken door het principiële karakter van zijn overtuigingen en de onbedwingbare drang om deze steeds uit te dragen, ook in omgevingen die weinig sympathie voor hem konden opbrengen. Dat het hem daarbij niet aan moed ontbrak mag tevens blijken uit een veelzeggende toespraak, die hij in juli 1944 voor de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen hield, onder de titel: Nederlandse letterkundigen tegenover de Franse overheersing. De keuze van het onderwerp geeft in het licht van de tijd meteen de geladenheid aan, die hij kennelijk beoogde. En wie daaroverheen mocht zien, krijgt die implicatie meteen in de eerste zin aangereikt. Daarin wijst hij namelijk nadrukkelijk op de overeenkomsten met de ‘tegenwoordige tijdsomstandigheden’.

Vervolgens begint hij aan een omstandige behandeling van dichters, die zich tegen de Franse overheersing bleven verzetten en die om Hollands herrijzenis riepen ten einde weer een onafhankelijke staat te kunnen vormen. Aldus de eigen tijd verbindend met een analyse van en exposé over de maatschappelijke betekenis van de literatuur en haar dichters in de Franse tijd lijkt De Vooys geheel in zijn element. Wetenschap, cultuurgeschiedenis, didactiek en de relevantie voor de eigen tijd zijn nu met één slag omarmd. En zelfs de literaire smaak blijft niet achterwege, wanneer hij vaststelt dat iemand als Kinker toch van een geheel andere orde is dan al die pathetische rijmelaars, hoe bewonderenswaardig hun nationale gezindheden ook mogen zijn: Helmers, Loots, Loosjes, Borger, Wiselius, tegenover de likkers en vleiers van ‘de heer Bonaparte’, koning Lodewijk Napoleon, onder wie hij niet verzuimt Bilderdijk te noemen. Het slot van zijn betoog is uitgesproken dapper:

Het doel van deze voordracht was: herinneringen te verlevendigen aan een tijd die zoveel trekken van overeenkomst vertoont met de onze. Hoewel de geest van verzet tegen onrecht en onderdrukking veel minder krachtig was dan nu, meen ik toch aangetoond te hebben dat er ook toen mannen geleefd hebben met oprechte liefde voor hun vaderland, met de behoefte en de moed om daaraan uiting te geven.

Maar hoe maatschappelijk hij ook wou zijn, steeds lijkt hij van de wijs te worden gebracht door het ‘artistieke’ van de literatuur. Dat gold niet voor de historische plaatsbepaling en verkenning van zulke waarden, maar alleen wanneer het ging om moderne waarderingen. Enerzijds erkende hij het uitspreken van tijdeloze waardeoordelen als taak - soms zelfs hoofdtaak - van de literatuurhistoricus, anderzijds wist hij daar zelf slecht weg mee zo gauw hij dat zelf moest doen door zijn eigen smaak in het geding te brengen of die van zijn tijd. En zeker wanneer hij zijn uitgesproken voorkeur voor een historische benadering van literatuur beleed, raakte hij verstrikt in het aangeven van de plaats van esthetische benaderingen daarbij.

Het voorwoord bij zijn Schets (1908) getuigt daar al van. Maar telkens komt hij er weer op terug, op zichzelf een aanwijzing dat hij moeilijk tot een visie wist te komen waarmee hij voor enige tijd vrede kon hebben. Allerminst duidelijk is zijn standpunt uit 1909, wanneer hij - natuurlijk - niet kan zwijgen te midden van courant gekrakeel over de contacten tussen geleerden en schrijvers:

Op het terrein van de litteratuurwetenschap moet de geleerde in de kunstenaar zijn meerdere zien. De ideale beoefenaar is de zeldzame geleerde-artist. Maar evengoed als de vakman zonder artistiek onderscheidingsvermogen een brekebeen blijft, zal ook de artistiek begaafde zonder studie moeten falen.

De Vooys vond zichzelf zeker niet die ideale ‘geleerdeartist’. Koos hij daarom ook voor het beschrijven en inventariseren, naast het ontwikkelen van cultuurhistorische visies op de letterkunde van het recente en verre verleden? Het blijft opmerkelijk hoezeer hij in dat laatste opzicht pas ver na de Tweede Wereldoorlog gehoor vindt. Thans wordt er in de historische letterkunde voornamelijk in zijn geest gewerkt. Maar niet naar zijn voorbeeld. Daarvoor mist zijn werk de nodige prikkels, die tot geïnspireerde navolgingen uitdagen. Steeds bleef het bij bescheiden aanzetten, die de auteur zelf bij voorkeur in het gelid van bestaande visies plaatste, juist waar hij in feite bijna revolutionair afweek van de elders gevolgde praktijken. Maar aan zo'n rol lijkt hij nooit behoefte gehad te hebben. Hij bleef vasthouden aan het imago van een even degelijke als ijverige voorganger van de neerlandistiek in de ruimste zin van het woord, die geschrokken zijn soms sterk afwijkende visies op de literatuurwetenschap wegmoffelt achter het gelijke van anderen. Een vader dus, aartsvader wellicht, maar nooit een rebellerende zoon.

Literatuuropgave

De belangrijkste informatie over zijn leven en werk geeft het levensbericht van C.B. van Haeringen in het Jaarboek van de Maatschappij voor Nederlandse letterkunde 1955/56, 29-38. Daarnaast is er vrijwel niets. Een bibliografie van zijn talrijke geschriften tot 1940 komt voor aan het slot van de hem in dat jaar aangeboden Bundel opstellen (p. 383-414).