Literatuur. Jaargang 3

[p. 177]

‘Verrek, zo'n mooie Burgermenschen ben ik nog nooit tegengekomen!’
Een gesprek met Wilma en Max Schuhmacher, antiquaren
Frank Vermeulen

Frank Vermeulen (1958) studeert sinds 1978 Nederlands aan de Leidse Universiteit. Daarnaast is hij als redacteur verbonden aan het Leids universitair weekblad Mare.

Van zes tot en met negen maart werd in hotel Krasnapolsky voor de zevende keer de Europese Antiquarenbeurs georganiseerd. Een veertigtal antiquaren, waaronder zes uit het buitenland, presenteerde voor een select publiek het puikje van hun voorraden. Tijdens de beurs merkte een groot kenner van het oude boek met betrekking tot het vak van antiquaar op: ‘Zijn belangrijkste gereedschap is het stufje: Eerst heeft hij het nodig om de oude prijs uit een boek te gommen, en vervolgens telkens wanneer hij de prijs verhoogt.’

Wat eerbiediger sprak prof. dr. E.

klaas koppe

Braches, bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, over antiquaren toen hij vorig jaar de zesde beurs opende: ‘Antiquaren hebben mij altijd geïmponeerd [...] De echte antiquaar weet wat het bijzondere is van juist dit boek of dat exemplaar. De echte antiquaar weet al die gegevens ook te plaatsen in een cultureel verband. [...] De wetenschap van het boek in Nederland heeft in het grote en in het kleine veel te danken aan de inzet van antiquaren. Denkend aan J.H. Beijers' kleine catalogus over het Art-Nouveauboek vermeld ik een essentiële taak van de antiquaar: het openleggen van nieuwe velden, nieuwe markten, zo men wil, voor boekenliefde en boekwetenschap. Het openleggen van nieuwe velden vergt eigen onderzoek, nieuwe investeringen in tijd en geld, fanatieke maar zorgvuldige collectievorming, en vooral aandacht voor het detail, ook daar waar het commercieel (nog) niet loont.’ Als voorbeeld van een ‘echte antiquaar’ noemde Braches antiquariaat Schuhmacher in Amsterdam.

Wilma en Max Schuhmacher (halfzuster en -broer, kinderen van de schilder Wim Schuhmacher) hanteren 1952 als geboortejaar van dat wat nu een van de bekendste antiquariaten in Nederland is. Max nad de middelbare landbouwschool in Groningen de rug toegekeerd en was gaan werken bij het antiquariaat Jorissen in Amsterdam. Daarnaast bouwde hij aan zijn eigen handel. Wilma studeerde op dat moment medicijnen: ‘Ik was werkstudent. Maar op een gegeven moment viel het werk - bij het pas beginnende antiquariaat Schuhmacher - moeilijk te combineren met alle practica van de studie. Bovendien werd mijn moeder ziek. Ik brak daarom mijn studie af en we begonnen samen aan het antiquariaat.’ Aanvankelijk was dit gevestigd op de Nieuwe Keizersgracht boven de joodse begrafenisonderneming Orach Haim. De taakverdeling tussen broer en zus was vanaf het begin duidelijk. Max Schuhmacher: ‘Ik heb altijd de buitendienst gedaan. Ik ga met de klanten om en koop in. Je moet daarvoor zeer visueel ingesteld zijn. Je moet in staat zijn snel te zien wat waarde heeft en wat niet. Wilma is zogezegd de eminence grise. Men krijgt haar nauwelijks ooit te zien. Zij beschrijft de boeken, doet bibliografisch en ander onderzoek en uiteindelijk verwoordt ze de waarde in een prijs. Het ergert ons weleens dat ik wat je noemt vrij grote bekendheid heb gekregen terwijl Wilma nauwelijks ooit genoemd wordt.’

De beginjaren van het antiquariaat

[p. 178]

klaas koppe
De achterkamer van het antiquariaat met daarin bijvoorbeeld de FORUM-collectie

waren moeilijk. Hoewel er nauwelijks sprake was van concurrentie, was de omzet aanvankelijk niet erg groot. Max: ‘Wij zijn, zoals zoveel antiquaren van onze generatie, als het ware begonnen met onze eigen boekenkast. In het begin zetten we wat kwantiteit betreft een veelvoud om van wat we nu verkopen. Alleen de waarde lag veel lager. Bijvoorbeeld: de Max Havelaar beschouwden we als een monument in de Nederlandse letterkunde. We vroegen er veertig gulden voor. Maar er was absoluut geen interesse. Al hadden we tien gulden gevraagd, dan was het boek nog niet verkocht. Het was dus soberheid troef. Als er een catalogus af was, werd dat gevierd met één fles vermouth voor de hele zaak.’

Eén kast

In 1956 werd de oude buurt gesaneerd en Schuhmacher verhuisde naar het huidige grachtenpand op de hoek van de Gelderse Kade en de Rechtboomssloot in het Amsterdamse centrum. Wijzend op de volgestouwde ruimten zegt Wilma: ‘Dit alles was toen nog veel leger. Er stond in de winkel één kast met boeken. De kelders onder het huis werden ook nog niet gebruikt. Nu zit dit hele pand tjokvol en hebben we elders in de stad nog meer opslagruimte.’

De Schuhmachers verdelen hun voorraad grofweg onder in vier gebieden: Nederlandse literatuur, Frans/Duits/Engels, avantgarde en bibliofiele uitgaven. De afdeling Nederlands is weer onderverdeeld in moderne literatuur vanaf 1880, taalkunde, studies over literatuur en tekstuitgaven vanaf de middeleeuwen tot de 18e eeuw. Verder literaire en taalkundige tijdschriften, en 17e- tot 19e-eeuwse literatuur in contemporaine uitgaven. Vooral voor wat betreft de moderne Nederlandse literatuur vanaf 1880 strekt de roem van Schuhmacher ver. Deze specialisatie dateert van de beginjaren van het antiquariaat. ‘We zijn eigenlijk op dit terrein begonnen met het kopen van een kist boeken van Greshoff,’ memoreert Wilma. ‘Daarna kochten we ook delen van de bibliotheek van A. Roland Holst. Die kenden wij al persoonlijk op jonge leeftijd omdat hij bij ons thuis kwam. Hij had de boeken die hij weg wilde doen opgeslagen op de badkamer, achter een rubbergordijn. Dan zat ik met mijn broer op de rand van het bad de zaak te taxeren. Enfin, zo is het aan het rollen gegaan: Eep Roland Holst, Jan van Nijlen, Werumeus

joop wijnand
Detail van het antiquariaat vroeger

Buning, Jan Engelman enzovoorts. In totaal hebben we zo'n vijftig bibliotheken, of delen daarvan, van Nederlandse schrijvers gekocht. Rond '54 ben ik gestart met een afdeling moderne Nederlandse literatuur. En weer wat later ben ik begonnen met catalogi rond één auteur of thema. De eerste was de Multatulicatalogus. Later kwamen de catalogi rondom Tachtig, Couperus of Hermans.’ De catalogi van Wilma Schuhmacher wijken sterk af van andere antiquaarscatalogi. De boekbeschrijvingen zijn uitermate gedetailleerd en volgens een vast systeem opgezet. In het verleden schrok ze er ook niet voor terug om in haar catalogi door middel van tekst- en zetselvergelijking de geschiedenis van een werk na te gaan. Als enige vrouwelijke antiquaar is zij lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde op grond van haar verdienste als bibliografe.

Beschrijvingssysteem

Het systeem voor het beschrijven van boeken heeft Wilma zelf ontwikkeld. ‘Het werkt zo dat alles wat over een bepaald boek vermeldenswaard is, opgenomen wordt.’ ‘Ja,’ interrumpeert Max, ‘we hebben nooit, zoals sommige collega's wel doen om een hogere prijs

[p. 179]

te kunnen vragen, toevoegingen in de trant van zeer zeldzaam, of rare.’ ‘Nee,’ vervolgt Wilma, ‘dat doen we niet. Een boekbeschrijving maak je met gevoel voor het bijzondere. Ik vermeld zaken die typisch zijn voor een bepaalde druk, maar ik schrijf er nooit een romance omheen. Zo van dit was de bundel die...en dan volgt meestal een hoop onzin. De beschrijvingsvolgorde is altijd van het meest algemene, als schrijver, titel, druk, naar uiteindelijk de staat van het aangeboden exemplaar. Eerst komen alle gegevens van de titelpagina en tussen ronde haken staat datgene wat wel in het boek maar niet op de titelpagina vermeld is. Tenslotte staan feiten die ik er verder nog bij gezocht heb tussen vierkante haken. Ach, en voor kopers zal al die kennis niet eens zo belangrijk zijn: u hóeft niet te weten dat een bepaald werk gezet is in de letter Romulus, maar het is zo aardig het uit te zoeken en dus te vermelden.’

Een goed voorbeeld van deze werkwijze leveren de nummers 66 en 67 van catalogus 205, rond W.F. Hermans, die enige jaren geleden uitkwam:

66 Horror Coeli en Andere
Gedichten. 1e (&enige) druk (1946)
[zeer beperkte keuze (11 v.d. 69) in Overgebleven Gedichten, op veel plaatsen herzien, m.n. het slot van Een straat:

Horror: geen naam die haar wildgroote oogen ontging...
...en ik, die wist dat al lang, ergens buiten,
mijn zusters geraamte in het water verging.
Ov. Ged: Geen naam die haar ogen ontging.];

gaaf ex.; lichte sporen v. paperclips;
ingeplakt notitie i.v.m. recensies. 285, -
67 id.id. ex. met opdracht: ‘Voor Adriaan Morriën, die ook afschuw van den hemel heeft, en deze opdracht zelf heeft verzonnen, in hartelijke vriendschap WillemFHermans 26 Aug '46’; deel rug ontbr. 2600, -.

Wilma: ‘Dit soort bibliografische grappen doe je omdat je het leuk vindt. Wij kunnen hier ontdekkingen doen bij het vergelijken van teksten die in bibliotheken onmogelijk zijn. Het komt voor dat we van één boek zeventien exemplaren hebben. Ik vergelijk dan het zetsel. Je laat een denkbeeldig loodlijntje neer en als er dan letters op dezelfde pagina in een ander exemplaar van een boek verspringen, dan heb je te maken met een andere druk. Vroeger vergeleek ik ook teksten, bijvoorbeeld van Nijhoff of van Couperus, in de opeenvolgende drukken. In Het Uur U heb ik zo binnen de zogenaamde eerste druk drie drukken gevonden. En mijn Couperus-catalogus is indirect één aanklacht tegen die vervloekte Stuiveling-editie van het Verzameld Werk waar niets van klopt. Iedere roman van Couperus leverde me weer veel plezier op omdat je bij de vergelijking van de verschillende edities tegen zoveel rare dingen oploopt. Van een bepaalde roman heb ik ontdekt dat de zogenaamde derde druk uit 1936 gewoon dezelfde druk is als de eerste. De uitgever had in zo'n geval het boek nog in plano's op zolder liggen en die haalde hij in '36 te voorschijn voor de zogenaamde derde druk.’

Het pulpromannetje ‘Moord aan de Noordpool’, geschreven door W.F. Hermans onder het pseudoniem Fjodor Klondyke - volgens Max Schuhmacher om geld te verdienen tijdens het schrijven van ‘Conserve’

Een opdracht van G.K. van het Reve aan J.C. Bloem uit 1965: Zeer geachte Heer Bloem, Ik stuur U deze liederen, omdat ik U erg dankbaar ben dat U Uw werk opnieuw & volledig, hebt willen bundelen. Ik houd namelijk erg veel van Uw werk. Ach, allemaal gelul. Ik bedoel dat U wel een twaalf, vijftien gedichten geschreven hebt, die zullen leven zolang als Nederland & het Nederlands bestaan zullen. En voorts wil ik graag erkennen, dat iemand blz. 203 (Het Gesloten Kerkhof) heeft overtroffen, zodra ik de dichter, die die tekst verbeterd heeft, in levenden lijve zie. Zo is het toch. Veel liefs wenst U de burger-schrijver Gerard K van het Reve.’ ‘Gedachtig aan het Licht dat nimmer meer door enige duisternis overwonnen wordt, zend ik u, met liefste groet, deze liederen. Trooste en leide u de Geest, die niet de wil van mensen gehoorzaamt, maar die waait, waar hij wil. Gerard K van het Reve.’ Greonterp, Advent 1965 (Huize ‘Het Gras’, Jesaja 40:8)

Neerlandistiek

Sinds 1970 is Wilma echter niet meer in staat om teksten te vergelijken. Een ziekte bemoeilijkt haar nu het lezen. ‘Ik houd me daar niet meer mee bezig. Maar ik weet nog goed dat ik hier met onze vriend Peter Heringa bezig was met Achterberg. Hans ten Berge van tijdschrift Raster kwam toen een keer

[p. 180]

langs en die vond dat we die tekstvergelijking bij hem moesten publiceren. Dat nieuws raakte bekend en een weekje later stond hier een wat onthutste en verlegen Redbad Fokkema op de drempel. Hij kwam vragen of we met publikatie wilden wachten tot ná zijn promotie, want zijn dissertatie was een uitgave met commentaar van de varianten bij Achterberg. Natuurlijk deden we dat. Dat was geen punt. Dissertaties gaan natuurlijk voor. Dus toen hebben we de tekst van De Wandelaar van Nijhoff maar vergeleken in de verschillende drukken. Nijhoff is ook heerlijk om uit te spitten. De varianten klappen je als het ware om de oren.’

Blijkens de woorden van Braches bij de opening van de zesde Europese bookfair heeft de Nederlandse boekwetenschap veel te danken aan het verkennende werk dat antiquaren doen bij het maken van catalogi. Wilma heeft echter nooit nagegaan in hoeverre haar bibliografische werk is gebruikt in de neerlandistiek. ‘Daar houd ik me niet mee bezig. Er is niet veel respons uit die hoek. Want wij worden door sommigen op een of andere manier vies gevonden, denk ik weleens. Omdat wij erin handelen en omdat wij het doen voor geld. Dat is wat de catalogi betreft zeker niet zo. Neem catalogus 189. Daar is door twee mensen negen maanden aan gewerkt. De totale opbrengst was uiteindelijk maar zesendertigduizend gulden en dat is heel weinig als je ziet wat je er in investeert. Waarom ik ze dan toch maak? Een catalogus is leuk op zichzelf. Het maken ervan gebeurt met een zekere bezetenheid.’

De Schuhmacher-catalogi zijn in Nederland lange tijd toonaangevend geweest voor andere antiquaren. Wilma: ‘Oorspronkelijk gaf ik de prijzen aan voor de hele antiquarische Nederlandse literatuur van na 1880. Er was eenvoudigweg niemand anders. Op dit moment is het zo, naar mijn indruk, dat de meeste antiquaren proberen net iets goedkoper te zijn dan anderen.’

Opdracht van Jan van Nijlen aan Jan Greshoff. Uit de privécollectie van Wilma Schuhmacher: ‘En nou komt niemand er meer aan!’

Kriebels

‘Wij worden altijd kriebelig wanneer mensen beginnen te zeuren over prijzen,’ zegt Max en het klinkt oprecht geïrriteerd, ‘dat we zogenaamd te duur zijn. Maar het gaat ons in eerste instantie niet om dure boeken. Gewoon betaalbare boeken, die hebben we het meest. Wij hebben in de kelder vijftien meter Van Schendel staan. Die kosten allemaal maar een paar tientjes per stuk. Nederland is zo weinig boekminded. Kijk, voor een Mondriaan heeft men wel een paar miljoen over. De waarde van boeken wordt in Nederland laag geacht. Gelukkig zijn er ook wel uitzonderingen. Ernst Braches heeft hier uit de Boutenscatalogus alles onder de honderd gulden gekocht. En die boeken zijn samen met de catalogus als collectie aanwezig in de ub. Als voorbeeld van de geschiedenis van het boek van een bepaalde periode gedemonstreerd aan Boutens en verwoord in de Boutenscatalogus. In een ander geval is een complete serie opgekocht door de Vrije Universiteit. Daar is de zaak fysiek verspreid door het hele boekenbezit. Dat is toch cultuurvernietiging. Gelukkig heeft Braches nu een afdeling waar boeken louter en alleen bewaard worden en waar niemand aan mag komen. Hij heeft een groot besef van de waarde van boeken. Ik kan me dan ook woedend maken over zo'n Ros [Martin Ros van de Arbeiderspers, red.] die doodgewoon zegt dat hij vroeger nogal eens boeken gestolen heeft. Dat moet hij eens zeggen over juwelen. Moet je opletten wat er dan gebeurt! Maar het stelen van boeken is volkomen geaccepteerd.’

Bij het bepalen van de prijzen komt het eropaan een aantal gegevens te combineren, stelt Wilma. ‘Het gaat natuurlijk om aspecten als het belang van de schrijver en de tekst. De zeldzaamheid is van belang en de staat waarin het exemplaar verkeert, maar ook door wie de illustraties zijn gemaakt. Verder is er een mode-element, maar ook mijn persoonlijke kennis. Overigens speelt de mode bij het inkopen van boeken bij ons geen rol. Wij kopen op voorraad, we willen collecties zo compleet mogelijk maken. - Je moet ontzettend veel gezien hebben

[p. 181]

zodat je de zaken ergens mee kunt vergelijken. Je zegt bijvoorbeeld: Verrek, zo'n mooie Burgermenschen ben ik nog nooit tegengekomen. Of Louteringen van Van Oudshoorn, dat boek kom je erg weinig tegen. Terwijl je Tobias voortdurend ziet. Dan is Louteringen gewoon duurder. In het geval van opdrachtexemplaren gaat het er maar net om aan wie de opdracht gericht is.’ Max toont een bundel met daarin een opdracht van Gorter aan de moeder van Roland Holst. ‘Ja,’ zegt Wilma, ‘dat is interessant. Iemand als Wolkers heeft duizenden opdrachten aan wildvreemden geschreven. Dat is dus niets bijzonders. En een opdracht van Ter Braak aan Du Perron is aardiger dan aan 's Gravesande. Dat verschil is in geld uit te drukken.’

‘Bij het bepalen van de prijs,’ zegt Max, ‘speelt bijvoorbeeld ook de kwetsbaarheid van dingen een rol. De eerste druk van Lijmen was op krantenpapier. Als je dus een goed geconserveerd exemplaar in handen krijgt, vraag je daar meer geld voor. Het voordeel daarvan is ook dat zo'n duur boek in het vervolg beter bewaard blijft en dat die goede conditie wellicht ook in de toekomst behouden blijft.’ ‘Kijk,’ vervolgt Wilma en bestijgt een stokpaardje van de Schuhmachers, ‘wij zijn eigenaars van het voorwerp maar niet van de inhoud. Het komt voor dat iemand die ergens aan werkt maar niet het geld heeft om een bepaalde editie te kopen, hier kan gaan zitten studeren. Je bent conservator. Je bezit de boeken een tijdje en je geeft ze weer door. Uiteindelijk zal negentig procent van onze handschriften bijvoorbeeld wel in het Letterkundig Museum terecht komen.’

Toch lijkt het voor een antiquaar geen geringe opgave om handel en privé-collectie uit elkaar te houden. De Schuhmachers zeggen daar echter weinig moeite mee te hebben. Wilma: ‘Wij zijn bekend vanwege onze catalogi én vanwege het feit dat we regelmatig dingen gewoon nog niet willen verkopen. Eerst moet een collectie compleet zijn en in catalogus gebracht. We verkopen pas wanneer wij dat willen, al staan ze hier op de stoep te smeken. Daarnaast heb ik boven de winkel mijn eigen boeken staan. En daarvan zeg ik: wat van mij is, is van mij. Van Nijlen wordt niet verkocht. Ik ben Van Nijlen gaan verzamelen uit woede. Ik vind zijn werk zo mooi en ik kon het niet hebben dat niemand die bundels aanvankelijk wilde kopen. Toen kreeg ik zoiets van: En nou komt niemand er meer aan. Dus ik sloeg ze op. En Gorter die ik met opdracht van Roland Holst cadeau gekregen heb, daar blijft iedereen van af. Ik heb een grote collectie Engels, en eerlijk gezegd lees ik liever een goede Engelse negentiende-eeuwer dan een Nederlander uit die tijd. Maar privé hebben we ook veel platenboeken. Etnografica, dat is een hobby van ons. Wij houden gewoon van mooie dingen en boeken zijn daar maar een onderdeel van. Daarbij zijn we sterk achteruit gericht, dat hangt natuurlijk samen met je beroep. We houden niet zo van nieuwe dingen. Wij zijn qualitate qua achteruitkijkers.’

Een foto van Wilma Schuhmacher

‘Dag, mevrouw Schuhmacher. Ik hoor van onze fotograaf Klaas Koppe dat er sprake is van een misverstand over foto's?’
‘Ja, ik heb tegen u gezegd dat ik liever niet op de foto wil. Dat heb ik ook tegen meneer Koppe gezegd. Waarop hij antwoordde: “Kan ik u niet ompraten?” Toen ben ik heel boos geworden. Dat kun je toch niet zeggen? Als ik nee zeg is het nee.’
‘Maar hij mocht plotseling ook geen foto meer maken van Max Schuhmacher...’
‘Dat is Max’ besluit geweest. Na afloop van ons gesprek vond hij het toch maar beter om zich niet te laten fotograferen als ik ook niet op de foto ging. En bovendien: wij willen niet meedoen aan die mode van egotrippers die zo nodig overal hun eigen foto willen zien. Begrijpt u wel.’
‘Probeert u het eens van mijn kant te zien: Ik heb nu een interview zonder gezichten.’
‘Ach, dat is toch niet erg. d'Oliveira maakte altijd interviews zonder foto's.’
‘Ja, maar dat is al weer een poosje geleden.’
‘Ik was drie jaar oud toen hij nog interviews maakte, hoor. Dus alles goed en wel: wij gaan niet op de foto. En dat is toch ook uniek. Probeert u het eens van die kant te bekijken.’