Literatuur. Jaargang 2

[p. 159]

De schoolmeester en zijn liefde voor de literatuur
Een interview met H.J.M.F. Lodewick
Frank Vermeulen

Frank Vermeulen (1958) studeert sinds 1978 Nederlands aan de Leidse Universiteit. Daarnaast is hij als redacteur verbonden aan het Leids universitair weekblad Mare.

H.J.M.F. (Fernand) Lodewick bleek tijdens een interview begin dit jaar vooral een zeer bescheiden mens. Toen de band even stilstond merkte hij op: ‘Ach, ik zit ook maar wat te wauwelen, misschien kunnen we dit beter als een gezellige middag zonder consequenties beschouwen.’

Midden jaren vijftig schreef hij een methode voor literatuuronderwijs bestaande uit Literatuurgeschiedenis deel i en ii en Literaire Kunst. Inmiddels zijn van die methode meer dan een miljoen exemplaren verkocht. Hele generaties Nederlandse middelbare scholieren moeten bijgevolg via zijn methode kennis gemaakt hebben met de literatuur.

Lodewick werd in 1909 in Maastricht geboren en daar woonde hij ook het grootste deel van zijn leven. Tot de Tweede Wereldoorlog was hij onderwijzer. Na de oorlog was hij, met de inmiddels behaalde mo-akte op zak, tot 1977 leraar aan de Stedelijke Scholengemeenschap in Maastricht en aan de Katholieke Leergangen in Sittard.

Naast zijn alom bekende schoolboeken publiceerde Lodewick onder meer een aantal malen over Pierre Kemp - met wie hij bevriend was - en was hij mede-auteur van het literatuurhistorisch plaatjesboek Ik probeer mijn pen. Op lokaal niveau was hij verder van 1955 tot 1977 ook werkzaam voor de Radio-Omroep Zuid (roz), waarvoor hij in totaal 450 literaire radiocauserieën hield.

Sinds een aantal jaren woont Lodewick in het bergdorp Cadier en Keer, op een steenworp afstand van Maastricht. Op zijn aanwijzingen bouwde de architect een villa rond zijn boekenen platenverzameling. Daar woont hij geheel alleen, want door zijn passie voor de letterkunde ‘vergat’ hij te trouwen.

Zijn schoolboeken kwamen naar zijn zeggen min of meer door toeval tot stand. Lodewick: ‘Ik ben een mens die door de drijvende krachten in zijn omgeving, door het toeval gestuurd wordt, vrees ik. Het schrijven van de lesmethode, en dan speciaal van Literaire Kunst, begon eigenlijk dankzij een jongere collega. Hij vroeg me welk boek ik gebruikte voor het onderwijs in levende talen. Ik gaf echter les met een dictaat van mijzelf, omdat ik niet tevreden was over de bestaande lesboeken.

Hij heeft dat dictaat toen van me overgenomen, maar na een jaar zei hij dat het dicteren hem de strot uithing. We moeten een boek hebben, zei hij. Dat bracht mij op het idee om dat dictaat uit te werken.

- En toen dat af was?

Toen stuurde ik het naar Meulenhoff, want ik wilde er geen regionale aangelegenheid van maken door het bijvoorbeeld naar een Maastrichtse uitgever te sturen. Meulenhoff hield het manuscript lange tijd onder zich. Ze bleven maar twijfelen of ze het zouden uitgeven of niet. Enfin, juist toen ik het lang genoeg vond duren en een briefje schreef om te informeren hoe het ermee stond, ontving ik bericht dat ze het niet uitgaven.

- Achteraf niet zo'n goed idee...

Nee, Malmberg gaf het wel razendsnel uit. En het boek was meteen een succes [lachend]. De vertegenwoordiger van Malmberg vertelde me later dat er geen vergadering van uitgevers van schoolboeken voorbij ging of hij meldde aan de vertegenwoordiger van Meulenhoff hoveel exemplaren van Lodewick er op dat moment verkocht waren.

Maar je ziet, het is eigenlijk buiten mij omgegaan. En zo ging het ook met de literatuurgeschiedenis. Toen Literaire Kunst goed bleek te lopen, kreeg ik van Malmberg het verzoek of ik ook niet een spraakkunst voor ze wilde schrijven. Tja, een uitgever wil geld verdienen, dus zij wilden mij nog iets meer laten doen. Ik zei: Over mijn lijk nog niet. Dat kan ik niet, maar een literatuurgeschiedenis zou ik wel leuk vinden. Dat vonden ze een goed idee, dus ik kon beginnen.

- Hoe ging het schrijven van de literatuurgeschiedenis precies in zijn werk?

Dat is helemaal eenmanswerk geweest. Tegenwoordig wordt zoiets door een groep geschreven en wordt alles van tevoren doorgesproken. Ik deed het echter in mijn eentje. Dat begon met de vraag: hoe stel ik me zoiets voor? In de eerste plaats dacht ik dat een literatuurgeschiedenis die alleen maar geschiedenis is, vervelend moest zijn voor de jeugd. Er moest dus een bloemlezing bij. Verder vond ik, eigenwijs als ik was, dat Knuvelder het in zijn methode verkeerd aanpakte: hij had één deel literatuurgeschiedenis en één deel bloemlezing. Mijn richtlijn was eigenlijk de manier waarop Albert Verwey over de beweging van '80 had geschreven. Daarin zijn beide elementen, geschiedenis en bloemlezing geïntegreerd. Dus het verhaal van de geschiedenis geïllustreerd door bloemlezingfragmenten en die fragmenten weer verhelderd doordat ze geplaatst

[p. 160]

worden in de tijd. Zo heb ik het proberen te doen. En het lukte binnen een jaar het eerste deel te schrijven. Het gevolg was wel dat het tweede deel ook binnen een jaar geschreven moest worden, anders zou de cursus niet compleet zijn. Maar ook dat lukte wonderwel.

- Welke criteria legde u aan bij de selectie van schrijvers, die volgens u in de literatuurgeschiedenis thuishoorden?

Je bent natuurlijk al een beetje bepaald door wat anderen al vóór je gedaan hebben. Je valt niet zomaar uit de blauwe lucht. Met andere woorden ik keek ook eens wat Knuvelder en anderen gedaan hadden en daar kon je het mee eens zijn of niet.

- U ging dus vooral uit van uw eigen smaak?

Ik heb er niet naar gestreefd tot het uiterste objectief te zijn. Ik vond dat je het boek moest beschouwen als een leraar. Een leraar zegt op een gegeven moment ook: ik vind dit boek prachtig of ik vind dit boek niets. Ik vond ook dat een leerboek, een schoolboek, levend moest zijn zodat een leraar, die ermee werkt, zou kunnen zeggen of hij het met de mening van het boek eens is of niet.

- Toch geeft u in die literatuurgeschiedenis nooit uw eigen mening weer. U beroept zich altijd op de mening van anderen.

[lachend] Ja, dat is om de lezer zand in de ogen te strooien, hè. Ik geef natuurlijk niet zomaar het oordeel van een ander. Ik geef het oordeel van iemand anders die denkt als ik. Soms geef ik ook wel eens twee oordelen die afwijken van elkaar: dan kan de lezer zelf een keuze maken. Ik wil mijn oordeel niet aan de lezer opdringen. Maar het is wel mijn boek en dus vind ik dat ik het recht heb mijn oordeel te geven. Dat wil weer niet zeggen, dat ik mijn mening als onfeilbaar geaccepteerd wilde zien. Ik heb dat ook wel eens tegen leerlingen gezegd: Ik zal jullie niet het recht ontnemen anders over een boek

frank vermeulen
H.J.M.F. Lodewick

te denken. Vooral de laatste jaren van mijn leraarschap gingen ze met me in discussie. Wat mij nou het recht gaf uit te maken wat literatuur is en wat niet. Ik van mijn kant stelde hun dan de vraag, wie er meer tot oordelen bevoegd is: iemand die drie boeken heeft gelezen of iemand die dertig boeken heeft gelezen. Dan gaven ze toe dat iemand die dertig boeken gelezen heeft meer recht van spreken heeft. Ach, dat was natuurlijk meer een spelletje van mij dan iets anders. De manier waarop tegen literatuur aangekeken werd op middelbare scholen veranderde onherroepelijk. De vraag ‘wie maakt uit wat literatuur is’, werd steeds urgenter. Leerlingen zijn tegenwoordig veel zelfverzekerder dan vroeger. En niemand heeft het recht om voor hen uit te maken wat waardevol is en wat niet. En dat moet, denk ik, ook in de literatuurgeschiedenis tot uiting komen. Alleen ik kan dat niet.

- Wat vindt u van de huidige inspanningen om een literatuurgeschiedenis te schrijven op grond van receptiehistorische theorieën?

Ik geloof niet dat de resultaten van die werkwijze veel zullen verschillen van de mijne. Terwijl ik keek naar wat een boek mij op dit moment nog te zeggen heeft, wil men tegenwoordig vooral weten wat de literatuur de mensen van die tijd deed. Maar ik denk dat

[p. 161]

de lijstjes met boeken die de beide methoden uiteindelijk opleveren zeer dicht bij elkaar liggen. Mijn hele opzet, dat de bloemlezing als het ware voortkomt uit het verhaal van de literatuur, daaruit volgt toch ook dat ik wil aangeven, door middel van de literatuur, hoe mensen in een vroegere periode waren en dachten. Het grote verschil is wel dat het uitgangspunt in de huidige bestudering van de literatuur meer absoluut is. Dat men nu van tevoren nauwkeurig vastlegt hoe men te werk zal gaan, en dat deed ik niet. Ik zou dit alles natuurlijk moeten verduidelijken aan de hand van voorbeelden, maar die heb ik zo direct niet meer bij de hand. Het is per slot van rekening al zoveel jaren geleden dat die boeken geschreven zijn.

- Nou bestaat er sinds 1983 een geheel vernieuwde uitgave van de methode Lodewick. Heeft u daaraan meegewerkt?

Nee, ik heb de nieuwe uitgave zelfs nauwelijks gelezen. Toen Malmberg besloot dat er een geheel gemoderniseerde versie moest komen heb ik gezegd: Ik kan dat niet. Ik had het hele boek al eens een keer omgewerkt en toen had ik al een aantal schrijvers of hun gedichten met bloedend hart weggedaan. Bovendien wilde ik niet objectief zijn. Er moesten schrijvers opgenomen worden waar ik zelf op kotste.

- Wat vindt u nu van de nieuwe editie van uw opvolgers P.J.J. Coenen en A.A. Smulders?

Ik vind dat ze goed werk geleverd hebben. Maar ik zou het zo nooit gedaan hebben. In mijn boek streefde ik ernaar een afgerond geheel te presenteren. Nu is het meer: hier heb je alles, kies maar uit wat je mooi vindt. Coenen en Smulders nemen ook teveel schrijvers op, die ik niet vermeld zou hebben. Verder is mijn bezwaar tegen Literaire Kunst in de nieuwe vorm, dat ik vrees dat er theorieën in opgenomen zijn, die voor kinderen moeilijk te begrijpen zijn. Ik heb het nog niet echt grondig bekeken, dus ik moet oppassen met wat ik zeg, maar ik begrijp dat ze een groot aantal zaken uit de literatuurwetenschap hebben behandeld. Op zich vind ik dat wel goed, maar ik denk dat het boek voor de havo al te moeilijk is. Wat moeten die kinderen met al die ingewikkelde termen? Ik heb dit bezwaar trouwens ook al van collega's gehoord die met de nieuwe methode werken.

- Waarom dan toch niet meegewerkt aan die editie?

Nee, er kwamen nog andere dingen bij waarom ik niet mee wilde doen. Ik was al uit het onderwijs en ik vind het een conditio sine qua non dat je zelf schoolmeester bent als je een schoolboek schrijft. Je moet contact hebben met de jeugd.

Toen Malmberg kwam met het voorstel voor de nieuwe uitgave heb ik gezegd: Er zijn twee mogelijkheden. Of we laten het boek gewoon zijn langzame mooie dood sterven of anderen nemen het over. Zelf wilde ik niet, omdat dat boek per slot van rekening iets van mezelf was en wist dat er dus in levend vlees gesneden moest worden. Daar kwam bij dat ik vond dat ik niet meer genoeg op de hoogte was van de modernste Nederlandse literatuur. Na mijn pensionering ben ik me namelijk meer gaan toeleggen op wat oudere en buitenlandse literatuur.

- Wie zijn in uw ogen op dit moment de belangrijkste Nederlandse schrijvers?

Ik vind dit altijd een heel moeilijke vraag. Ik fluctueer nogal in mijn mening. Het ene moment zou ik de ene schrijver noemen, het volgende moment een ander. Hermans en Mulisch moet je natuurlijk noemen, hoewel je ze nauwelijks kunt vergelijken. Er zijn ook schrijvers, die je om een bepaalde reden met plezier leest. Iemand als Hotz ligt bij mij erg goed. Misschien omdat hij ouder is en omdat hij over periodes schrijft, die niet zo erg ver van mij afliggen. Claus zou ik ook zeker noemen. En Gerard Reve, maar niet om zijn laatste werken. Niet omdat ik iets tegen homoseksualiteit heb, dat is tolerabel. Maar ik wijs een schrijver af die het ene na het andere boek over de heilige maagd Maria schrijft. Zijn basis is te smal om het ene volkse meesterwerk na het andere te schrijven. Hetzelfde heb je bijvoorbeeld met Wolkers. Hoewel ik de eerste boeken geweldig vond, verliest hij nu voor mij zijn belang. Ik heb heel lang telkens als er een Wolkers uitkwam, die boeken gekocht zonder de recensies af te wachten. Maar de laatste jaren was dat telkens teleurstellend. Ook Wolkers opereert vanuit een te smalle basis, dus dat doe ik niet meer.

- Pierre Kemp is een dichter waar u veel bewondering voor heeft. U heeft verscheidene malen over zijn werk geschreven en ook uw openbare les bij het afscheid van de Katholieke Leergangen ging over de gedichten van Pierre Kemp.

Dat komt ook doordat ik hem persoonlijk gekend heb. Ik heb Pierre Kemp leren kennen toen ik al leraar Nederlands was. Dat gebeurde eigenlijk door toedoen van Karel Reijnders. Je ziet: er gaat niks van mij uit, het zijn de mensen om me heen die alles bewerkstelligen. Karel Reijnders ken ik al van de tijd dat ik zelf les had aan de Leergangen. Hij was op bezoek geweest bij Kemp en schreef me dat ik ook eens langs moest gaan omdat dat zo'n aardige man was. Dat heb ik gedaan. En het bleef niet bij één bezoek. Geleidelijk ontstaat dan een band. Pierre Kemp, ouder wordend, kwam niet zo gemakkelijk meer tot beslissingen. Zo gebeurde het herhaaldelijk, dat ik een briefje van hem kreeg - want hij had geen telefoon - of ik kon langskomen als hij met een of andere moeilijkheid zat. Dat waren meestal heel eenvoudige dingen als het schrijven van een opdracht in een boekje dat hij iemand cadeau deed.

Indertijd hebben we toen de Pierre Kemp-stichting opgericht met de bedoeling om meer bekendheid te geven aan zijn werk. Die stichting bestaat in feite nog steeds, want ze is nooit opgeheven, alleen doet ze niets meer. Wat wij als Pierre Kemp-stichting gedaan hebben, is een aantal bundels van hem

[p. 162]

in kleine oplagen uitgeven. Want Kemp was een moeilijk dichter om uitgegeven te krijgen; elke bundel was eigenlijk een strop voor de uitgever. Het gevolg daarvan was dat Kemp een bundel aan mij opdroeg toen ik zestig werd. De bundel heette Folie Maastrichtoise. Als je goed thuis bent in de Franse clavecimbelmuziek van de 18e eeuw, herinner je je dat Couperin ooit een suite heeft geschreven met de naam La folie Française. Nu was een van de punten die Pierre Kemp en mij verbonden onze voorliefde voor dezelfde soorten muziek. Ik had Kemp ooit eens opmerkzaam gemaakt op die suite van Couperin, denkende dat dat toch wel gefundenes Fressen voor hem moest zijn: clavecimbelmuziek van Couperin - waar hij veel van hield - met een literaire bijsmaak. Couperin beeldde namelijk in klanken bepaalde Franse ondeugden, folies, uit. Toen ik heel trots mijn nieuwe aanwinst liet horen, reageerde hij nauwelijks, en dat was heel typisch voor hem. Want toch bleek het hem iets gedaan te hebben: twee jaar later droeg hij die bundel aan mij op. Hij had zijn reactie opgeschort tot het juiste moment.

- Is die relatie tussen u en Kemp te vergelijken met die van Harry Prick en Lodewijk van Deyssel?

De vriendschap tussen Van Deyssel en Harry was nog wel inniger en onvoorwaardelijker, dacht ik. Ik heb Harry trouwens nog lesgegeven hier op de Leergangen in Sittard. Ik heb veel bewondering voor zijn publikaties en als je die noten van hem leest: die zijn net zo interessant als het werk zelf! Maar, nee, de verhouding tussen Kemp en mij was er meer één als tussen meester en knecht.

- Nu schreef u ergens dat Kemps gedichten u al in 1927 opgevallen waren toen ze werden gepubliceerd in De Gemeenschap. Als u denkt aan de literaire stromingen van die jaren, waar voelde u zich toen het meest bij thuis?

Dat kan ik niet precies meer zeggen. Schrijvers die toen erg veel indruk op me maakten waren Van Schendel, Van der Leeuw en Couperus. Schrijvers waar ik als jongen echt verzot op was. En ik spuw er nog steeds niet op, hoor! Ik geloof dat je het tegenwoordig eigenlijk niet meer mag zeggen, maar mijn keuze werd ook wel bepaald door de bloemlezing van Dirc Coster, Nieuwe Geluiden. Die heeft echt wel op mij gewerkt.

- Dat was in de tijd dat u nog onderwijzer was.

Ja, hoe ging dat. Er was thuis geen geld. Dus wat deed je? Je koos die opleiding, waarmee je het snelst geld kon verdienen, en dat was de kweekschool. Vervolgens haalde ik de hoofdakte en daarna een paar deelaktes Engels en Frans. Maar het hoofddoel was altijd Nederlands.

- Hoe kwam dat?

Nou, ik heb nooit een bezielende leraar Nederlands gehad, als je dat bedoelt. Maar ik was verzot op lezen. Net als mijn moeder. Zij had de complete

wouter van romondt
Ter gelegenheid van de vijfenzeventigste verjaardag van Lodewick, liet de Stedelijke Scholengemeenschap Maastricht in september 1984 een singletje maken, met daarop gezongen gedichten van Kemp

Dickens enkele malen gelezen. Ze kon er niet genoeg van krijgen. Telkens moest ik naar de bibliotheek om die grote uitgaven met die oude illustraties te halen. Verder werd er in mijn omgeving eigenlijk weinig gelezen. Het was op een gegeven moment ook zo dat je moest oppassen dat ze niet zeiden: oude zeurpiet, spreek eens over iets anders dan over boeken! Ik heb één oudere broer en hij leest ook wel. Alleen bij hem is het geen ziekte geworden, want dat is het in de ogen van sommigen.

- U besloot indertijd om door te gaan met Nederlands aan de Leergangen.

Ja, in de oorlog heb ik gestudeerd. Ik vulde mijn tijd met lesgeven op de lagere school, met studeren en met het volgen van de cursussen aan de Leergangen. Dat was niet zo gemakkelijk, want ik moest om in Roermond te komen telkens vijftig kilometer fietsen. 's Avonds was dat niet echt prettig, er was verduisteringsplicht, regelmatig kwamen er vliegtuigen over en dan

[p. 163]

hoorde je het luchtalarm loeien. Het einde van de oorlog viel ongeveer samen met het behalen van mijn diploma. Toen ik eindexamen deed, was Maastricht bevrijd, maar Roermond nog niet. Dat had als gevolg dat er maanden tussen het schriftelijk en mondeling examen zaten. En doordat ik zoveel tijd had, bleef mijn literatuurlijst almaar groeien. Je ziet het weer: door het toeval van de oorlog dus. Ik herinner me dat ik op het examen een literatuurlijst had van meer dan duizend titels.

- Als ik het goed begrijp groeit die literatuurlijst nog steeds.

Ja, en ik moet oppassen dat het niet steeds later wordt. Ik heb 's avonds namelijk nooit slaap. Ik lees altijd uit meerdere boeken op een avond. Op dit moment ben ik bezig met Ulysses van Joyce, met de Fabels de la Fontaine, een boekje over Ulysses en met Ik heb altijd gelijk van Hermans. Ik lees de boeken zó, dat de gemakkelijkste het laatst komen. Dan ga ik zitten met drie volle pijpen en ik lees door tot die opgerookt zijn. Op een gegeven moment ga ik maar naar bed. Niet omdat ik moe ben of omdat ik slaap heb, maar omdat het potverdomme tijd wordt, tegen een uur of drie, vier in de ochtend.

- U heeft zich altijd helemaal op de literatuur geworpen.

Ja. Och, alles speelt natuurlijk samen. Ik ben ook nooit getrouwd. Als ik getrouwd was geweest, had ik waarschijnlijk minder mijn geluk in de boeken gevonden. Het is echt niet zo dat ik iets tegen vrouwen heb of dat ik zelfs een vrouwenhater ben. Ik kan me ook voorstellen dat ik een goede huisvader zou zijn geweest met mijn rustige aard.

Door een kwestie van toeval is het er nooit van gekomen. Mijn ouders zijn allebei heel oud geworden en ik woonde thuis om voor ze te zorgen. Ik werd ondertussen ouder en op een gegeven moment moest ik tegen mezelf zeggen: de tijd voor trouwen is voor jou eigenlijk wel voorbij.

frans meewis

De liefde voor boeken, voor de literatuur en eigenlijk ook voor het schoolmeester zijn: ik denk dat ik dat ook zou hebben als ik nu een nieuw leven moest beginnen. Niet dat ik zo tevreden ben over mezelf. Maar het is de richting waarin ik - denk ik - het meest zou kunnen presteren. In mijn tweede leven zou ik weer schoolmeester worden, weer lesgeven, weer een boek schrijven misschien. Tja, ik weet het niet (lacht).