Literatuur. Jaargang 1

[p. 19]

Petronella Johanna de Timmerman (1724-1786), een vrouw van de Verlichting
P.J. Buijnsters

P.J. Buijnsters is hoogleraar in de Nederlandse letterkunde van de 18e eeuw aan de universiteit van Nijmegen. Hij publiceerde o.a.: Tussen twee werelden: Rhijnvis Feith als dichter van Het Graf (1963), Hieronymus van Alphen 1746-1803 (biografie, 1973), Bibliografie der geschriften van en over Betje Wolff en Aagje Deken (1979), een editie, met inleiding en aantekeningen, van de Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart (1980) en Wolff & Deken, een biografie (1984).

In 1786 verscheen bij A. van Paddenburg te Utrecht Nagelaatene gedichten van Petronella Johanna de Timmerman, uitgegeven door haar echtgenoot Johan Frederik Hennert. Hennert, Duitser van geboorte, was hoogleraar in de wiskunde, sterrenkunde en filosofie aan de Utrechtse universiteit. En wie was Petronella Johanna de Timmerman?

Vandaag de dag kent vrijwel geen mens die dichteres meer en het is zeker ook niet om haar poëzie, dat dit bundeltje onze aandacht verdient. Als Petronella bij sommigen nog enige herinnering wakker roept, dan komt dat alleen omdat zij een intieme vriendin was van de schrijfster Betje Wolff (1738-1804), de vrouw dus die in 1782 samen met Aagje Deken de roman Sara Burgerhart uitgaf. Maar ook over die relatie wil ik het nu niet hebben, al zal men uit het vervolg zeker bepaalde conclusies kunnen trekken met betrekking tot Betje Wolff. Een van de gedichten uit de bundel is trouwens aan haar gericht.

Nee, waar het nu uitsluitend om gaat, is de korte biografie van dertig bladzijden waarmee prof. Hennert deze Nagelaatene gedichten introduceerde. Dat is namelijk een van de allermerkwaardigste geschreven portretten van een vrouw uit de 18e eeuw, niet alleen binnen de Nederlandse literatuur maar zelfs internationaal gezien. Het is een menselijk document van eerste orde. Oude biografieën zijn dikwijls niet meer dan verkapte lofredes, geschreven volgens het beginsel ‘van de doden niets dan goeds’. Daardoor hangt om zulke teksten een vage grauwsluier die alle katten grijs maakt. Tot ver in de 19e eeuw handhaaft die retorische traditie zich. Men moet dan al heel goed tussen de regels door lezen om iets te weten te komen over de specifieke kwaliteiten van de held of heldin.

Hennerts levensschets van Petronella de Timmerman wordt niet genoemd door Jan Romein in zijn overzichtsstudie De biografie uit 1951. Sprekend over de 18e-eeuwse levensberichten, oordeelt hij weinig positief: ‘Ze zijn alle zorgvuldig, maar zonder pit opgebouwd, glad, maar vlak gesteld.’ Temidden van deze biografische gemeenplaatsigheid springt Hennerts stuk er



onmiddellijk uit. Dat is des te opmerkelijker, omdat de auteur in zijn rol van treurende echtgenoot al heel gemakkelijk een larmoyante toon had kunnen aanslaan. De geringe temporele en psychische afstand hield bovendien het gevaar in zich van het buiten alle proporties opblazen van de overlevende. De Amerikaan John A. Garraty gaf in dit verband aan aanstaande biografieschrijvers een drastisch advies: ‘Young man, do you know the first rule for any biographer? Kill the widow.’ Maar Hennert was om zo te zeggen zelf de weduwe.

Wat weet hij over zijn overleden vrouw te melden? Van het begin af aan maakt hij de lezer duidelijk dat zijn stuk beschouwd moet worden als een bijdrage tot de karakterkunde. Het is de tijd waarin op voorbeeld van de Zwitserse predikant Lavater het analyseren van karakters een druk bedreven sport wordt. In ons land zou weldra Willem Anthonie Ockerse furore maken met zijn Ontwerp tot eene algemeene characterkunde (1788-1797). Derge-

[p. 20]

lijke beschouwingen verliezen zich echter vaak in algemeenheden. Bovendien zijn de beschreven karakters bijna altijd mannen. Hennert daarentegen nam zich voor om te schrijven over een vrouw - zijn eigen vrouw.

In zijn opzet paste geen uitvoerige opsomming van feiten. Die zijn ook snel verteld. Petronella de Timmerman werd geboren op 2 februari 1724 te Middelburg, waar ze eerst trouwde met mr. Abraham Haverkamp en na diens overlijden in 1769 met de negen jaar jongere prof. Hennert (1733-1813). In die Zeeuwse jaren kwam ze ook in contact met de beginnende dichteres Elizabeth Bekker, sinds 1759 zelf gehuwd met ds. Adriaan Wolff te Beemster.

Zoals vrijwel elk ontwikkeld mens uit die periode schreef Petronella al heel vroeg gedichten: vanaf haar veertiende jaar. Maar haar interesse ging eigenlijk uit naar heel andere zaken: astronomie, wis- en natuurkunde, wijsbegeerte, biologie. Maar daar zat nu precies het probleem. Want voor een vrouw lagen daar toen nauwelijks ontplooiingskansen, laat staan beroepsmogelijkheden. Ze kon die belangstelling dus alleen maar uiten in de marge van wel getolereerde bezigheden. Of, zoals hier, in de schaduw van de man.

Hennert heeft dit probleem, deze botsing tussen natuurlijke aanleg en maatschappelijke conventie, goed onderkend. Zelf neemt hij op dit punt de meest liberale houding aan, maar er waren er velen die daar anders over dachten: ‘Vermits men nu van eene Vrouw eerder een Dichtstukje schijnt te verwagten, dan wijsgeerige en wiskunstige redeneeringen, zo zetten haar de vrienden en goede kennissen aan, om zich in de Dichtkunst te oefenen. Zij deed het; meer om aan haare vrienden, dan aan haare neiging te voldoen.’ Intussen vermaakte zij zich binnenskamers met kegelsneden, driehoeksrekeningen, met de lectuur van filosofen als Leibniz en Wolff, met de natuurkunde van Musschenbroek of de insectenstudies van Reaumur en Houttuyn.

Toch was Petronella de Timmerman allerminst een femme savante, die bij gelegenheid gedichtjes schreef als alibi voor haar vrouwelijkheid. Waar wij nu een levensgrote tegenstelling zien tussen natuurwetenschap en literatuur, tussen ratio en sensibiliteit, daar bestond toen spontane, als men wil naïeve harmonie. Natuurwetenschap en techniek bezaten in de eeuw der Verlichting nog het aureool van godsopenbaring, ja van poëzie. Ze verschaften ook de leek een opwindend gevoel. Zelf experimenteren met vergrootglas of lancet behoorde tot de nieuwe chic, al moest het dan leerzaam tijdverdrijf blijven.

Toen Hennert in juni 1769 met zijn Petronella in het huwelijk trad, vierden die twee dat feest op hun eigen manier. Hennert vertelt het aldus: ‘Ik leidde haar als bruid op den Starretoren (het observatorium) om de vereeniging van Venus met de Zon te zien.’ Kennelijk was hun trouwdatum daarop afgestemd.

Even tevoren noemde Hennert als een van de bijzondere vaardigheden van zijn vrouw haar handigheid in het gebruik van allerlei astronomische en natuurkundige apparatuur: ‘Zij kon gemakkelijk een Verrekijker van veertig voeten (af)stellen. De vaardigheid van het behandelen der werktuigen heb ik dikwils zo(wel) t'huis als op den Starre-toren bewonderd; ik zoude haar deswegen benijd hebben, ware zij niet de dierbare gezellin van mijn leven geweest.’ Die bekwaamheid was volgens hem een gevolg van haar bedaardheid en ongelooflijk geduld. Diezelfde eigenschappen maakten haar bekwamer tot de meetkunde dan tot de algebra, want daar komt het op vlugheid van geest aan. En die miste Petronella de Timmerman.

Nog meer saillante trekjes krijgen we van haar te horen. Zij bestuurde haar huishouding met een mathematische geest. Niets verwaarloosde zij, gelijk de wiskunstenaar geen cijfer of letter overslaat. Haar kleerkasten ‘maakten de vertooning van welgeschikte winkels’. Alles werd bij het omkleden precies op de juiste plaats gelegd, geen lapje werd zomaar weggegooid. Wanneer Hennert daar wel eens de spot mee dreef, dan beriep zij zich op een paragraaf uit de Zedekunde van de Duitse filosoof Christian Wolff, waar deze over ‘de spaarzaamheid, bijzonder omtrent de kleederen’ handelt.

Genoeg hiervan. Ook zo al zal menige lezer van nu denken: wat een afschuwelijke robot-achtig vrouwmens. Maar Hennert vertelt dit alles natuurlijk niet om haar of zichzelf belachelijk te maken. Integendeel, Petronella Johanna de Timmerman verschijnt hier - dat is althans de opzet - als de ideale verlichte vrouw, als de redelijke geïnteresseerde vriendin van de man - niet als zijn huissloof.

Dat blijkt vooral uit diverse punten die ik nog niet genoemd heb. Ze was dol op toneel en vertaalde voor haar eigen plezier Tartuffe van Molière. Voltaire behoorde tot haar lievelingsauteurs. Aan sentimentele literatuur had zij daarentegen een hekel evenals aan femelarij. Om objectiever te kunnen oordelen over zaken van godsdienst bezocht ze allerlei bijeenkomsten van de meest uiteenlopende kerkgenootschappen en sekten. Ook las ze de voornaamste geschriften pro en contra het christendom. Kortom, een sterke vrouw, een persoonlijkheid, van wie Hennert aan het slot van zijn beknopte biografie getuigt: ‘Leerde zij mij leeven, zij leerde mij (ook) sterven.’

Of ze ook mooi was om te zien? Men oordele zelf naar haar silhouet-portret uit 1777, vervaardigd door de heren Ekhards met hun pas uitgevonden graphometer.

Al enkele malen werden hier terloops termen gebruikt als verlicht en Verlichting. We bedoelen daarmee de grote stroming die het leven en denken van de mensen uit de 18e eeuw beheerst. Die Verlichting bepleitte de bevrijding van de mens uit de ketenen van het autoriteitsgeloof. Door het natuurlijke licht van de Rede geleid moest hij zichzelf en de samenleving ontwikkelen tot hoger staat van volmaaktheid. Daarbij kreeg de vrouw een aan de man gelijkwaardige rol toebedeeld. De

[p. 21]

wortels van onze emancipatiebewegingen op kerkelijk, politiek, sociaal en seksueel terrein liggen in de 18e eeuw. Zulke uitspraken kan men in ieder handboek over de Verlichting lezen. Maar het is moeilijk om zich concreet voor te stellen wat deze verlichte houding nu voor een 18e-eeuwse man of vrouw inhield. Hennert verschaft ons een heel nauwkeurig beeld dat tegelijk particulier en algemeen is. Hij levert zowel een eerbiedig in memoriam als een emancipatoir program: ‘Het ware wenschelijk, dat 'er in de Franse Kostschoolen [meisjespensionaten] voor de beschaaving van het verstand en van den smaak [...] gezorgd wierd. Waarom zoude men niet met Vrouwen over werken van Vernuft, Tooneelspeelen enz. net zo galant, en zonder pedanterie kunnen spreeken, als over bagatelles? Dit doen immers de Fransche Vrouwen?’ Hierin zou men nu eens met recht de Franse mode mogen navolgen. ‘De Vrouwen zijn te beminnelijke schepselen om ze als slavinnen alleen tot het handhaven der huishouding te onderwerpen.’ Maar daar draait het onherroepelijk op uit, wanneer die vrouwen zelf zich daar niet tegen weren:

‘Mogten toch de Vrouwen op eene zaak dikwils agt slaan, die wel niet aangenaam te hooren, maar egter eene zuivere en gewigtige waarheid is; naamelijk dat de waereld de Mannen, ja zelfs grijsaards niet verlaat; maar dat de Vrouwen al vroegtijdig door de waereld verlaaten worden. Eene Vrouw van veertig jaaren moet ieder oogenblik haar afscheid verwagten; zij kan het vertrek een of twee jaaren door middel van 't blanketsel uitstellen, maar langer niet. Mogten toch de Vrouwen zich vroegtijdig toeleggen, om in de waereld een langer rol te kunnen speelen. Zij moeten niet alleen bevallig willen weezen, maar zich tevens ontzaglijk maaken...Niets belet de Vrouw, door kundigheeden en verstand, en grootsche gevoelens, den fieren Man te evenaaren.’

Wat prof. Hennert hier in 1786 verkondigt is nu nog actueel genoeg om onder de leuze ‘Marie, word wijzer!’ op affiches te prijken.

Dat roept meteen de vraag op in hoeverre Petronella de Timmerman onder haar Nederlandse seksegenoten in de 18e eeuw een uitzonderingspositie innam. Op die vraag krijgt men geen antwoord in S.I. von Wolzogen Kührs werk over De Nederlandsche vrouw in de eerste (resp. tweede) helft der 18e eeuw. Als materiaalverzameling bezitten die beide delen nog wel enige waarde, maar hun theoretische basis is uiterst zwak. Er wordt niets in beweerd of weerlegd. Het blijft bij louter descriptieve notities, zedespiegelingen ontleend aan Van Effen en andere spectators. Toch vinden we ook bij mevr. Von Wolzogen Kühr een hoofdstuk over de rol van de vrouw in het maatschappelijk en staatkundig leven tegen het eind van de 18e eeuw. Betje Wolff en Aagje Deken gelden hier als de representanten van het nieuwe. Ze vormen slechts de voorhoede van een lange reeks van vrouwelijke auteurs, die door hun gedichten of romans publieke aandacht trokken, van Elisabeth Maria Post tot Petronella Moens. Sindsdien is de schrijvende vrouw een algemeen geaccepteerde verschijning geworden.

Veel minder bekend en gewaardeerd bleef de vrouw die zich op het haar zogenaamd vreemde gebied van de bêtawetenschappen bewoog. Zij moest zich vooralsnog tevreden stellen met een passieve belangstelling. Met het oog daarop verschenen, speciaal voor salondames, boeken als De Newtoniaansche Wysbegeerte voor de Vrouwen, naar het Italiaans van Francesco Algarotti. Het lijkt heel wat, maar liever plaatsen we Petronella de Timmerman toch in het gezelschap van Madame Lavoisier, echtgenote en medewerkster van de beroemde chemicus, wiens Mémoires de chimie et physique ze na zijn dood uitgaf. Met zo'n vriendin kon ook Betje Wolff content zijn.

Literatuuropgave

Over de biografie: S. Dresden, De structuur van de biografie, Den Haag 1956; John A. Garraty, The nature of biography, London 1958; Jan Romein, De Biografie, Amsterdam 1951.

Over 18e-eeuwse karakteranalyse: Johanna Stouten, Willem Anthonie Ockerse (1760-1826). Leven en werk. Amsterdam & Maarssen 1982, met name hoofdstuk 3.

Over de vrouw in de 18e eeuw: S.I. von Wolzogen Kühr, De Nederlandsche vrouw in de eerste helft der 18e eeuw, Leiden 1914; S.I. von Wolzogen Kühr, De Nederlandsche vrouw in de tweede helft der 18e eeuw, Leiden 1920; Renate Bridenthal en Claudia Koonz (ed.), Becoming visible: women in European history, Boston 1977; Eva Jacobs (ed.), Woman and society in eighteenth-century France, London 1979; Mary S. Hartman en Lois Banner (ed.), Clio's consciousness raised: new perspectives on the history of women, New York 1974.