Libertinage. Jaargang 3

[p. 236]

Besprekingen

Simone de Beauvoir, Le deuxième sexe II, L'expérience vécue; Gallimard, Parijs, 1949.

Sedert de verschijning van het eerste deel van dit standaardwerk (v. Libertinage, dl. II, pag. 392) blijkt het in Frankrijk en elders een ‘affaire’ ontketend te hebben, op sommige plaatsen zelfs leidend tot inbeslagnemingen en processen. Belangrijker is dat vele beoordelaars en lezers door het werk geschokt, beledigd en geschrokken, anderen bevrijd, opgelucht en gerevolteerd zijn. Dit is wel merkwaardig voor een boek dat, ofschoon het natuurlijk een zeker standpunt voorstaat, toch niet bepaald een pamphlet is, maar grotendeels een zeer gedegen beschrijving en classificering van feiten geeft. De genoemde reacties pleiten echter voor de actualiteit van het boek: het ‘vrouwenprobleem’ bestaat blijkbaar nog.

In de eerste 520 bladzijden wordt beschreven hoe de vrouw haar situatie leert kennen en ondergaat, in welke wereld zij moet verkeren en welke pogingen tot ontsnapping haar zijn toegestaan. Dit gebeurt in hoofdstukken over de verschillende levensphasen en -omstandigheden van de vrouw. Deels zijn deze beschouwingen eenvoudig intelligente wetenschappelijke referaten, die weinig nieuws bieden, maar het voordeel hebben allerlei verspreide feiten en theorieën samen te vatten, zodat de lezer op gemakkelijke wijze een zekere eruditie inzake vrouwenproblemen krijgt. Wanneer de schrijfster ook beoordelingen geeft van de toestanden die zij beschrijft, slaat haar verontwaardiging nooit om in rancune, al zou de door haar aan de kaak gestelde hypocrisie en vrijheidsbeperking een zekere dosis van dit gevoel wel vergeeflijk gemaakt hebben.

Onder de talloze voorbeelden komt ons goede vaderland ook één keer voor, en wel, waar de vlucht in de huishouding verklaard wordt als surrogaat voor een activiteit, die de vrouw inderdaad aan haar immanentie onttrekken zou, maar die om de een of andere reden onmogelijk is:

‘Cette fuite, ce sado-masochisme où la femme s'acharne à la fois contre les objets et contre soi, a souvent un caractère précisément sexuel. ‘Le ménage qui exige la gymnastique du corps, c'est le bordel accessible à la femme’, dit Violette Leduc. Il est frappant que le goût de la propreté prenne une importance suprême en Hollande où les femmes sont froides et dans les civilisations puritaines qui opposent aux joies de la chair un idéal d'ordre et de pureté.’

De vrouwen wordt, zoals men ziet, wanneer Simone de Beauvoir dat nodig acht, duidelijk de waarheid gezegd. Dit geschiedt met een intensiteit, die ook Montherlant moeilijk zou kunnen evenaren, wanneer het ge-

[p. 237]

mak gehekeld wordt, waarmede vrouwen de mythen omtrent henzelf en de, meestal reactionnaire, politieke zienswijzen, die de man voor hen geschikt acht, als hogere wijsheid aanvaarden. Natuurlijk wordt ook uitgelegd, waarom dit zo gebeurt en aangegeven dat bij werkelijke gelijkgerechtigheid van man en vrouw de situatie, die tot deze acceptatie leidt, zelfs niet zou ontstaan.

Dat dezelfde lieden, die zich hun sociale en politieke voorrechten niet willen zien ontglippen, ook veelal de vrouw haar gelijkwaardigheid met de man niet gunnen, bleek mij nog onlangs toen ik een beroemde redevoering las van een onzer nationale helden van de Geest, de wijsgeer Bolland. Ik meen dat een citaat hier niet mag ontbreken, al was het maar om ook een product uit ons taalgebied toe te voegen aan Simone de Beauvoir's internationaal gekozen collectie:

‘En nooit dat hij weet is er eene beschaving geweest, waarin men zoo gejaagd heeft geleefd en zooveel haast heeft gehad als wij tegenwoordig; dat komt altegader van onze nieuwe verkeersmiddelen, van onze spoorwegen en onze stoomschepen, onze electrische telegrafen en onze dagbladen. (Voegen wij bij: onze krachtwagens en stoomfietsen.) En het verwoest, zegt Leadbeater, gestel en gezondheid van vele mensen. Al te waar! Zóó waar dat reeds de gewone fiets, in de samenleving onzer dagen eene onontbeerlijkheid, meteen hare bedenkelijkheid en zelfs verderflijkheid heeft als trillend en schokkend verderver vooral van de vrouwelijke onderbuik, om niet te spreken van de fiets als middel tot heimelijk verkeer en factor van gezag vernietigende of democratische verijdeling eener zedelijke opvoeding.’ (De Teekenen des Tijds, 1921.)

Deze passage ware ter exegese zeer wel op zijn plaats bij Simone de Beauvoir. Immers de heer Bolland, die ook in de rest van zijn geschrift terdege blijk geeft voorstander te zijn van een paternalistische maatschappijvorm, wil behalve de lagere klassen ook de vrouwen gaarne dienstbaar houden. Simone de Beauvoir merkt reeds op dat meestal de noodzaak van vrijheidsbeperking voor de vrouw niet openlijk geformuleerd wordt als uitkomst van een wil tot het behouden van een machtspositie, maar op rekening wordt geschreven van de ‘eisen der natuur’. Zo ook bij Bolland: uit puur mededogen met de zwakheid van de vrouwelijke onderbuik zou hij gaarne het fietsen en het heimelijk verkeer verbieden.

Het laatste hoofdstuk en de conclusie van ‘Le deuxième sexe’ zijn misschien het meeslependst en zeker het persoonlijkst geschreven. Hier komen de positieve kanten van het vrouwenprobleem naar voren, leidend tot keuze zowel van vrijheidsidealen en -normen als van ontwikkelingswegen naar een bevrijding. Economische gelijkstelling met de man is essentiëel, maar toch slechts een eerste voorwaarde: parallel hieraan dient een sociale, culturele en morele verandering te worden voltrokken, die de condities schept, waarin de vrouw werkelijk tot ontplooiing kan komen. Ofschoon de vrijwording gaande is, is vaak juist een moeilijkheid voor verdere evolutie, dat de geëmancipeerde vrouwen nog steeds enkelingen zijn. Dit geeft weer een remming, die niet zou bestaan bij een collectieve bevrijding: ‘Il faut planter d'un coup toute la forêt’ (Stendhal).

Bijzonder klemmend en sympathiek zijn Simone de Beauvoir's beschouwingen over mérites en zwakheden van de vrouwelijke litteratuur.

[p. 238]

De schrijvende vrouwen zijn nog pas zo kort vrij dat zij nog niet ‘het volle gewicht van de wereld getorst’ hebben en nauwelijks tot de ‘menselijke staat’ verheven zijn zodat, zegt de schrijfster ‘Nous sommes encore trop préoccupées d'y voir clair pour chercher à percer par-delà cette clarté d'autres ténèbres.’ Er zijn vrouwen die talent hebben en er zijn vrouwen die gek zijn, maar geen bezit de combinatie van deze twee eigenschappen, die genie heet, wordt ons uiteengezet. Zij hebben nog niet de losheid en ironische eerlijkheid van een Stendhal noch de ondervinding en diepte van een Dostojewski kunnen opbrengen. Maar niets sluit a priori de mogelijkheid uit dat zij ook in de litteratuur een zoal niet gelijksoortige dan toch gelijkwaardige grootheid zullen bereiken, wanneer werkelijk ook voor de vrouw de situatie, van waaruit naar de ‘transcendentie’ gestreefd kan worden, even gemakkelijk te bereiken is als voor de man.

S.R. de Groot

Wolfgang Cordan in een nieuwe rol
Wolfgang Cordan, Julian der Erleuchtete.

Wolfgang Cordan deed na zijn emigratie uit Duitsland in Holland zijn intrede in de radicaal-socialistische beweging. Voordien had hij een bundel gedichten ‘Landschaften und Entrückungen’ gepubliceerd (Leipzig 1931), een essay ‘l'Allemagne sans masque’ (Parijs 1933) en als debuut in Holland ‘De wijzen van Sion’ een novelle (Amsterdam 1934). Nadien kwamen uit een ‘Essay over het Surréalisme’ (Amsterdam 1935) en de verzenbundels ‘Das Jahr der Schatten’ (Rijswijk 1940), ‘das Muschelhorn’ (Amsterdam 1941), ‘Orionlieder’ (Amsterdam 1941), ‘Tag und Nachtgleiche’ (Amsterdam 1946) en ‘Verwandlungen’ (Amsterdam 1946). Cordan was redacteur van het Internationaal Cultureel Tijdschrift ‘Centaur’, redigeerde de reeks ‘Kentaur-Drucke’, vertaalde Hoornik, Valéry, Kavafis en Herwig Hensen, publiceerde tijdens de bezetting twee bundels vertalingen van hollandse en vlaamse dichters, voorzien van een inleiding, hield voordrachten over Mallarmé en was actief betrokken bij de illegale K.P. Na de oorlog werd hij officier van het nederlandse leger, verliet een jaar later het land om zich te vestigen in Zwitserland, keerde terug om de rol van SS-hoofdman te spelen in de ‘LO-LKP’-film en vertrok opnieuw naar Zwitserland. Daar kwam, in 1949, van hem uit ‘Julian der Erleuchtete’, een roman over het leven van Julianus Apostata. In Berlijn had Cordan destijds toneel gespeeld.

In zijn gedichten is de invloed opmerkelijk van Rilke, van Stefan George, later van Georg Trakl (in ‘das Jahr der Schatten’), van A. Roland Holst, van Ed. Hoornik en tenslotte van Herwig Hensen. Vaak was een dergelijke beïnvloeding een tijdlang zo vergaand dat een eigen geluid slechts op de achtergrond waarneembaar bleef; soms slaagde hij erin die invloeden zo te sublimeren dat een eigen klank domineerde. Het geestelijk huis waar Cordan van stamt werd bewoond door Rudolf Pannwitz, een duits dichter-denker die diepzinnigheid aan duisternis paart, door Stefan George, door Mallarmé en in de na-oorlogse jaren door die kring

[p. 239]

in Zwitserland, waarin Jung, Kerènyi en Olga Fröbe-Kapteyn de toon aangeven.

In de jaren die Cordan in Holland doorbracht bleef de wisselwerking tussen hem en de nederlandse dichtkunst beperkt tot een verwerken zijnerzijds van hollandse invloeden; merkbare sporen hebben zijn verblijf en zijn werkzaamheid niet achtergelaten.

* * *

‘Julian der Erleuchtete’ is een historische roman en is tegelijkertijd meer dan dat. De ‘Wahlverwandtschaft’ die Cordan ertoe dreef om juist Julianus te kiezen bepaalt goeddeels zozeer het karakter van het boek dat de fabel op de loop gaat met de historische realiteit. Vooropgesteld kan worden dat de ‘Erleuchtete’ met de ‘Apostata’ enkel de feiten die zijn leven bepaalden en ten dele zijn achtergrond gemeen heeft. Uit de spaarzame geschriften die van Julianus zelf bewaard gebleven zijn blijkt zelfs bij een vluchtige lezing dat de wijsheid, hem door Cordan toegedicht op een vrijgevige interpretatie berust. Nu is het mogelijk een historische roman twee verschillende maatstaven aan te leggen. Ofwel men stelt bij voorbaat prijs op een historische juistheid, waarbij die bepaling nader omschreven dient te worden omdat de keuze der documenten en ook de documentatie op zichzelf al interpretatie zijn. Ofwel men aanvaardt de historische gegevenheid als vertrekpunt van de verbeelding en gunt die verbeelding dan haar vrije loop, onbekommerd om feitelijke toedracht. Cordan heeft het midden gehouden. ‘Julian der Erleuchtete’ is een figuur die de bijna zelfstandige creatie is van een verbeelding die slechts in de verte de historische Julianus tot uitgangspunt heeft. De zo ontstane Julian leeft en beweegt tegen het décor van zijn tijd; bij de schildering van dat décor is de geschiedenis Cordan ruimschoots behulpzaam geweest. Het is niet de geringste verdienste van het boek dat het een boeiend beeld oproept van wat Burckhardt ‘jene grosse confuse Mischung aus Philosophie, Magie und allen Mysterien, welche der Zeit Julians ihre Psysiognomie verleiht’ noemde. Maar ook in dat opzicht is Cordan dubbelzinnig te werk gegaan; hij heeft geput uit Harnack, uit Leisegang's ‘Die Gnosis’ en uit Eitrem, die hem de gegevens verschafte over antieke eredienst. Daarnaast echter is in de uitspraken bij voorbeeld van de filosoof Kerenos von Comum de zwitserse geleerde Karl Kerènyi uit Como te herkennen; dergelijke parallellen zijn meer te ontdekken; zij gaan zover dat men in een joodse danseres Chaja Goldstein terugvindt en in een romeinse pro-consul trekken van Hermann Goering. Die associaties vormen op zichzelf geen bezwaar; het is zelfs de vraag of het niet heel goed mogelijk is dat inderdaad dergelijke typen ook toen leefden; tenslotte is enkel hun entourage tijdbepaald, hun essentie geenszins. Mijn eigenlijke bezwaar tegen het boek geldt dan ook niet de vrijheid die Cordan zich heeft veroorloofd, zelfs niet de hoovaardij die blijkt uit de vrijmoedigheid waarmee hij de ‘Identifizierungsvorgang’ met Julian toegeeft. Hoewel de suggestie van een congruente situatie wel een beetje naar is: Julianus, tegen de christelijke corruptie in trachtend de weg terug naar de Grieken te vinden, omgeven door dichters, wijsgeren

[p. 240]

en magiërs, - Cordan, tegen de christelijke corruptie in trachtend de weg terug naar de griekse voortijd te vinden, in een milieu van dichters, wijsgeren en myslagogen: de ‘Eranos-Kreis’.

Alleen, ik ontkom niet aan de indruk dat die poging aan Julianus het leven gekost heeft. Zonder twijfel was de echte Julian niet de volstrekt on-elementaire intellectueel waartoe Cordan hem heeft omgeschapen. Julian speelt een rol die zijn regisseur Cordan hem heeft opgelegd. Cordan blijkt een voortreffelijk regisseur, een even voortreffelijk inspeciënt en een meester in het opstellen van requisieten. Maar het resultaat van al die begaafdheid blijft dat men toneel ziet, toneelspelers en geen mensen. Het kon ook moeilijk anders. Ook van Cordan zelf is de werkzaamheid temidden der Eranos-adepten ‘optreden’: Bühne. Hij is tot niets anders in staat. Hij is in de eerste plaats een typisch-moderne verzameling menselijke fragmenten die, onderling tot elkaar in tegenstelling staand, nooit in een persoonlijke eenheid de synthese vinden. Daarbij is hij, als zoveel Duitsers, niet in staat het hier en nu te leven, en koos hij daarom de vlucht in de aesthetiek, de ‘rol’. Voor dat leven-met-rol zijn vele namen mogelijk; bij voorbeeld ‘romantiek’. Welnu: ‘Julian der Erleuchtete’ is het typische voorbeeld van ‘Romantik mit einem ungeheuren Bildungsaufwand’. Cordan speelt de rol van antieke dichter-antieke held meesterlijk; de andere facetten van zijn wezen voeren beurtelings de rol op van verzetsman, socialist, officier, SS-hoofdman en dichter. Want ook Cordan's dichterschap is toneelspel, een doorzichtige opvoering met veel begaafdheid. Altijd was het klimaat bepalend voor de rol die hij, met groot ‘Einsühlungsvermögen’ koos: in het rode milieu is hij rood; onder invloed van A. Roland Holst doet de mystiek haar intrede in zijn werk, tot in woordkeus zijn vers bepalend. Binnen de ban van de George-Kreis getrokken teert zijn vers op de daar gewonnen substantie. Plotseling en zonder organisch verband met vorige stadia parodieert hij Trakl, leert dan de vlaamse dichter Hensen kennen en neemt diens verstrant over tot in klank en kleur en rhythme. In Zwitserland tenslotte dompelt hij onder in de kring der Eranos-ingewijden en treedt op als hun huisdichter.

Cordan is spons en spiegel, en hem lezende kan men slechts uitroepen: ‘das Alles gibt es also!’ Dat allemaal is dan wat Cordan opzoog en reflecteert. ‘Julian der Erleuchtete’ is een heerlijk voorbeeld van dat proces, het is daardoor virtuoos gestoffeerd en boeit als een rariteiten-kabinet. De interessante mensen waaraan hij mening, inzicht, stof en sfeer ontleende staan er borg voor dat het als lectuur interessant is. Maar omdat de virtuoze artiest Cordan zijn rol aan Julian leende - èn zijn wensdromen - slaagt de jonge keizer er niet in de lezer ervan te overtuigen dat hij een mens is. De randfiguren leiden een zelfde operette-bestaan, zijn requisiet onder de requisieten en volstrekt onwezenlijk. ‘Das schöne Leben’ dat Cordan heeft willen schilderen is even onecht als dat der badgasten aan de Côte d'Azur, is aestheten-romantiek aan de rand van een werkelijkheid, steriel en vluchtig en bij alle mythomane diepzinnigheid zonder menselijke diepgang.

Ch. Wentinck.