Libertinage. Jaargang 2

[p. 428]

Ch.H. Wentinck
Bruegel, schilder van het absurde

Toen het herfsttij de middeleeuwen zozeer had aangegrepen dat de dorre takken der scholastiek bloot kwamen te liggen onder het schaarse wonderloof, tierde in de luwte van het ruiende bos het profane onkruid. Verwaaid zaad schoot onbekommerd wortel, mystieke rozen bloeiden open in het verborgene. Veel is er niet bekend over de vormen van religieus leven op de kentering der middeleeuwen; reformatie en contra-reformatie hebben er gelijkelijk zorgvuldig de sporen van weggewist. In verbalen en bekentenissen is nochtans een enkel spoor terug te vinden en blijkt dat wonderlijke geheimleren grote aanhang vonden onder het volk en zelfs onder een verdoolde geestelijkheid. Scholen, die haar oorsprong hadden in Azië of het oude pythagoreïsche Griekenland en herleefd waren in het Italië van Pico della Mirandola hadden haar uitlopers tot in Holland en Vlaanderen. Zo leefden onaanzienlijke stedelingen naar een oude gnostische leer, gaven zich over aan mystieke wellust en wellustige mystiek, of aan een hooggestemde vroomheid, die later haar bedding zou vinden in het protestantisme. In Jeroen Bosch ontdekte Wilhelm Fraenger de ingewijde van een zeer verborgen broederschap, die in eeuwenlang onontraadselde symbolen haar heilsleer had vastgelegd. Het altaarstuk, bekend als de Tuin der Lusten, stond nimmer in een kerk, maar in de tempel van een ketterse secte, die daarin haar geheimste wetenschap aanschouwelijk geopenbaard wist.

Bruegel, die al opgroeide in een tijdperk van bloedraad en brandstapel, geeft, in tegenstelling tot Jeroen Bosch, geen enkel blijk van religieuze gegrepenheid. Bosch profeteerde het Duizendjarige Rijk, dat de mens, die zijn verloren gegane, adamitische eenheid herwint in de vroomheid der paring, belichaamt. Bruegel geloofde niet. Zijn levenswerk ademt zonder een enkele uitzondering de volstrekte overtuigdheid van een volstrekte zinloosheid. Men heeft hem de Drollige genoemd, en Carel van Mander, zijn tijdgenoot, beschrijft hem als een vrolijk gezel, die kermis en bruiloft langs trekt en er de beschonken boeren schildert. Die misvatting heeft eeuwenlang stand gehouden, en nog in de dertiger jaren beschreef Timmermans vanuit zijn roomse blijheid hoeveel grapjasserij hij wel ‘uit Bruegel's werken geroken had’.

[p. 429]

Als er ergens geen Vlaamse leutigheid te beleven valt is het wel op de starre smoelen der boeren, die Bruegel brassend en dansend afbeeldde. Met een haast boosaardige opzettelijkheid heeft hij de lompe lelijkheid van hun bewegingen beklemtoond, de vreugdeloze stompzinnigheid van hun gezichten onthuld en heel de trieste armoede van een bestaan, verstoken van alle geest-drift, geopenbaard. Bruegel zelf heeft men wel voor een boer gehouden; alsof ooit een boer zo zijn rotgenoten zou zien en schilderen, zijn plezier van te schilderen enkel wegreddend in een hevigheid van kleuren. Bruegel leefde in Antwerpen temidden van een libertijnse troep schooierende schilders en halfbakken humanisten. Hij heeft zich door hun buitenissigheid niet te veel laten beïnvloeden, maar hem te zien als schilderende boer of stedeling met hedendaagse zin voor folklore is bepaald een kwalijke misvatting.

Hoe Bruegel tot zijn absurdisme kwam zal wel een raadsel blijven. Misschien was het ook toen de actuele filosofie van een groepje mensen, in een tijd, waarin alles op losse schroeven was komen te staan en een schrikbewind het land teisterde. Misschien ook is het zijn zeer persoonlijke reactie op die tijd, - weigerde hij de toevlucht der secte-paradijzen en de lichtzinnige droom der humanisten, om ten slotte de overtuiging te behouden dat het leven een farce, absurd is. In de parabel der blinden vond dat inzicht zijn meest beklemmende verbeelding. Wij weten niets, wij zijn dwalende blinden, en elke leer, die nog weten voorspiegelt is blindheid die zich zelf niet kent. Zo leiden blinden blinden naar de dood, hoopvol starend naar een gedroomd paradijs. Maar de eerste valt, en de anderen vallen onafwendbaar. Trouwens - welk paradijs is het gedroomde?: Waar boer, soldaat en klerk volgevreten liggen in Luilekkerland. Wàt hen ook moge onderscheiden, hun dromen zijn gelijkelijk platvloers, en dàt is hun gemeenzaam paradijs. Duidelijker kon Bruegel's scepticisme ten aanzien van de sectarische overspannenheid niet zijn; hij wantrouwt elke heilsleer als vorm van blindheid, en elk heilsverlangen als platte genotzucht. Wanneer er al een daad op aarde is, uit groots verlangen gesteld, wat zal haar weerklank zijn? Icaros valt, offer van zijn roekeloze droom om aan menselijke beperktheid te ontstijgen. Maar de boer ploegt verder, de herder staart naar de wolken, de visser, die Icaros voor zich in de golven ziet verdwijnen, werpt onbekommerd zijn netten uit. Wie gelooft, dat het ooit anders was, vergist zich. Christus werd geboren, maar de drie koningen, gehoorzaam aan een onbegrepen bevel, staan met domme, huichelachtige gezichten rond kind en moeder. Het volk op de achtergrond roddelt en grijnst, of geeft blijk van een onnozelheid, die hoogstens ontroert door haar

[p. 430]

hulpeloosheid. Niemand in het dorp in de sneeuw, op het kleine doek der aanbidding, slaat ook enige acht op de aanwezigheid der koningen, en het kind ligt in de schuur als andere kinderen der armen. Bruegel is hardnekkig nuchter. De mythomanie der pausgezellen imponeert hem niet, de vervalsing der geschiedenis om een dagelijkse gebeurtenis weigert hij te aanvaarden. Wanneer Christus de kruisweg gaat is de hemel lentelijk blauw, werpt de zon een lichte vrolijkheid over het landschap, maakt het volk zich op voor de niet alledaagse gebeurtenis als voor een feest. In Janplezieren rijdt het aan, vrolijk en uitgedost. Op de plaats der kruisiging is een op kijkspel beluste menigte al saamgestroomd. Niemand let op de man, die in elkaar zakt onder het kruis. Men snoept en hoepelt en is vergenoegd. Op de voorgrond staan de enige treurenden, Maria en Johannes, verloren naast het gewoel.

Als mieren kruipen mensen in zinloze bedrijvigheid tegen heuvels op terwijl Saul zich, om de hoon der Filistijnen te ontgaan, in het zwaard stort, onbemerkt. Zinloos is elke bedrijvigheid, - een mateloze misrekening, bouw aan een Babelse toren. Koning en bouwmeester staan op het doek naast de grootscheepse demonstratie van hun prometheïsch verlangen, met vernuft en ijver de hemel te lijf te gaan. Maar een hemel was er voor Bruegel al niet meer, alleen een aarde vol mismaakten en kreupelen, dommen en bezetenen, sluwaards en hebzuchtigen. Paradijs is het landschap, waarin de mens echter galgen opricht. Heiligheid is schijnheiligheid: onder de zwarte mantel van de man die in rouw gaat om de trouweloosheid der wereld hangt de buidel geld, die hij aan de wereld verdiende. Er is enkel de troost der schoonheid: de wisseling der seizoenen. Er zijn de jagers, die in de winteravond huiswaarts keren; vuur brandt voor een herberg, boven witte velden staat een hemel strak en grijs. Er zijn de donkere dagen, waarop de wellust der melancholie het landschap betovert, er zijn de oogsten van koren en hooi en er is de thuiskeer der kudden. In dat alles is de kleur, troost der schilders, die, aan de vraagstelling van zin of on-zin voorbij, aanvaarden om de kleur. De wereld is immers alleen als kijkspel aanvaardbaar; in elk ander opzicht is zij absurd. Wil tot macht regeert haar: de grote vissen eten de kleine. Af en toe breekt waanzin los, dan heerst het absurde openbaar. Als een krankzinnig wijf neemt bezetenheid wraak op rede; achter de ‘Dulle Griet’ trekken de ontketenden brandschattend door stad en land. Helse tussenwezens bevolken de aarde, demonen heersen in de lucht. Duivels dansen om de levensboom, de aarde staat in vlam.

[p. 431]

Dat was het voorspel. In zijn sterfjaar schildert Bruegel de triomf van de dood. Slagorden van geraamten rukken aan, ontzette stervelingen weren zich vergeefs. Riffen slepen het net, lijken komen aan wal. Vanuit een vervallen burcht aan het water blazen benige herauten de doodsboodschap over het trieste landschap uit. Als zwarte muilen sperren zich reusachtige vallen open, en de magere apocalyptische ruiter jaagt met gestrekte zeis het radeloze volk de val binnen. Een grijnzende dood zit schrijlings op een uitgeteerd paard, dat een kar vol schedels trekt. Zijn trawant laat de knerpende klanken van een ratel boven de krakende wielen uitklinken, een raaf maakt de rit mee. Een boer en zijn vrouw, bij de arbeid verrast, worden onder de wielen vertreden; door de witblinkende tanden van het paard blaast een stinkende adem in het angstvertrokken gelaat van een neergeworpen vrouw. Een gezwollen lijk drijft op het water, de kade is versierd met doodshoofden. Een peinzend rif rust uit van de vernietiging. Op de voorgrond houdt een grijnzend geraamte een koning het tijdglas voor - koning of burger, kardinaal of landsknecht, voor de dood zijn zij allen gelijk. Een vastenavondgek tracht onder tafel te vluchten, - vergeefs. Een edelman trekt zijn zwaard tegen de dood, alsof die te bevechten viel. Een cynisch geraamte begeleidt het liefdelied van een minnaar op een viool.

Achter grote schilden met het Kruis erop staan onafzienbare cohorten geraamten voor een nieuwe aanval gereed; op twee pauken slaat een rif de dodenmars. Op kale bergen heffen galgen en raderen vergane lichamen de lucht in; met een lang zwaard onthooft een gebeente een man, die in doodsnood de handen voor de ogen houdt. Op de gladde zee vergaan brandend de schepen, een zwarte walm verduistert de hemel... Tegen een rode vlammengloed luidt de doodsklok over de vlakte, waar de laatste strijd gestreden wordt. Een ontvleesde arm wijst het uur: middernacht.

De wereld een narrenschip, dat de dood in de zeilen blaast. Met maar één werkelijk probleem: meevaren of overboord springen. Bruegel heeft de tocht tot het eind toe meegemaakt, eerlijk het logboek bijgehouden en op de laatste bladzij het doel van de reis geschilderd.