'Biographieën van beroemde mannen uit den Deventer-kring'

[p. 400]

Biographieën van beroemde mannen uit den Deventer-kring.

Bij de bestudeering van de in 1891 verschenen dissertatie van Dr. J.H. Gerretsen over ‘Florentius Radewijns’, werd mijne aandacht gevestigd op zeker handschrift, afkomstig uit Meester-Geertshuis te Deventer, en thans te Leeuwarden berustende in de Provinciale Bibliotheek van Friesland, waar het in den ‘Systematischen Catalogus’ (5^de gedeelte, Leeuw. 1881, blz. 1884) vermeld staat als B.H. 686, met den titel: ‘Uit de Colacien van Claus van Euskerken en de Levens van onderscheidene vrome vaders.’

Het bleek mij, hoeveel merkwaardigs Dr. Gerretsen bij de samenstelling van zijn proefschrift juist aan dit handschrift, door hem geciteerd als ‘H.S.B’, had ontleend, rijke gegevens als het immers behelst voor onze kennis aangaande de ‘moderne devotie’ hier te lande, in de eerste eeuw harer ontwikkeling, zoodat ik, verlangende met den inhoud meer van nabij bekend te worden, besloot het gedurende eenigen tijd te leen te vragen. Grooten dank ben ik daarom verschuldigd, inzonderheid aan Mr. J.L. Berns te Leeuwarden, die mij uit genoemde Bibliotheek herhaaldelijk het document bereidwillig ten gebruike afstond. Maar tevens past mij een woord van erkentelijkheid tegenover Dr. W.G.C. Byvanck te 's Gravenhage voor de toezending der ‘Kopie van fol. 110^r-252^v van het handschrift’, door den tegenwoordigen Leeraar aan het

[p. 401]

Gymnasium te Amsterdam Dr. F.A. Stoett, toen nog Candidaat in de Nederlandsche Letteren te Leiden, met vriendelijke welwillendheid vervaardigd ten behoeve van Dr. J.G.R. Acquoy, doch na den dood van dezen tegelijk met vele andere ‘Windeshemensia’ in 1897 overgegaan naar de Koninklijke Bibliotheek¹⁾. Bedoelde kopie, in hooge mate mate nauwkeurig²⁾, heeft niet minder dan het origineel zelf uitstekende diensten mij bewezen.

Dat ons handschrift, waarvan geen tweede exemplaar schijnt te bestaan, afkomstig is uit het bekende Meester-Geertshuis te Deventer, werd alreede gezegd, en blijkt uit de mededeeling op het aan fol. 1 voorafgaande schutblad: ‘Dit buxken hoert toe den susteren van meyster gerijts huys toe deuenter.’

In de eerste helft der vorige eeuw was het het eigendom van den geleerden Frieschen taalvorscher en oudheidkundige Dr. J.H. Halbertsma³⁾, van 1822 tot zijnen dood in Februari 1869 Predikant bij de Doopsgezinden te Deventer: diens naamstempel staat

1) Verg. de Lijst der Handschriften en Boekwerken, waarmede de Koninklijke Bibliotheek door schenking, ruil of aankoop in 1897 is vermeerderd geworden (in Verslag.... der Kon. Bibl. in het jaar 1897, 's Gravenh. 1898), blz. 50.

2) Iedere bladzijde en iedere regel dezer ‘Kopie’ bevatten altijd evenveel als de overeenkomstige bladzijden en regels in het handschrift.

3) Zie over hem: Dr. Justus Hiddes Halbertsma, zijn leven en geschriften. Voorlezing in het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, van W. Eekhoff. Met aanteekeningen en bijlagen, benevens herinneringen aan Dr. J.H. Halbertsma, van Mr. B.W.A.E. Baron Sloet tot Oldhuis. Leeuwarden, 1869. - Van deze ‘Voorlezing’ met ‘Bijlagen’ heb ik bij de samenstelling van mijne ‘Inleiding op het manuscript’ een dankbaar gebruik gemaakt.

[p. 402]

in blauwe initialen nog tweemaal (fol. 1^r en 252^v) op den codex afgedrukt. Hoe is Dr. Halbertsma in het bezit gekomen van het handschrift?

Aan den Heer J.C. van Slee, Predikant te Deventer en Archivaris van de Athenaeum-Bibliotheek aldaar, bij wien ik, indertijd informeerende naar de lotgevallen van het manuscript, ook over die vraag inlichtingen heb ingewonnen, dank ik de volgende gissing, waarmede ik mij ten volle kan vereenigen: ‘“Toen ten jare 1832 de “Catalogus bibliothecae publicae Daventriensis” verscheen en toen hierin ook de daar aanwezige handschriften werden beschreven, behoorde het nu in Friesland berustende Overijselsche handschrift niet aan de Stadsbibliotheek. En van een schriftelijken Catalogus, dien Prof. Jac. de Rhoer in 1762 vervaardigde, is nergens een spoor meer te vinden, zoodat ik evenmin kan constateeren, of het handschrift toen wellicht aan de Deventerboekerij toebehoorde. Dat het echter daarvan eenmaal eigendom is geweest, acht ik meer dan waarschijnlijk. Waarom? Vooreerst, omdat in 1597 de boeken en handschriften uit Heer-Florenshuis¹⁾ voor de Stedelijke Bibliotheek werden geannexeerd, maar verder ook, omdat nog in 1629 een onderzoek werd ingesteld naar uit Deventer-kloosters afkomstige boeken, om die in de Stadsliberie te plaatsen. Doch hoe gaat het, wanneer de contrôle op de Boekerij nu eens aan den Pedel en dan weder aan den tijdelijken Rector-Magnificus wordt opgedragen, of ook, wanneer er hoegenaamd geen contrôle is? Dan wordt er toege-

1) Voor de boekerij van Heer-Florenshuis te Deventer komt in aanmerking Rud. Dier de Muden, Scriptum (in Dumbar, Analecta, tom. I, Dav. 1719), p. 9; verg. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, dl. II, st. ii, Arnh. 1867, blz. 311.

[p. 403]

ëigend of het uitgeleende wordt niet teruggebracht, en - op die manier blijft menig boek in particuliere handen. Zóó zal vermoedelijk Dr. Halbertsma bij den een of anderen particulier het “Handschrift uit Meester-Geertshuis” hebben gevonden en van dezen ten geschenke hebben gekregen of aangekocht.”’

Hoe dan ook, Dr. Halbertsma, die misschien reeds vóór 1832 in het bezit van het handschrift is gekomen, heeft er een niet onbelangrijk gedeelte uit medegedeeld aan den Heer G.H.M. Delprat, destijds Predikant bij de Waalsche gemeente te Rotterdam. Deze liet dit gedeelte afdrukken als Bijlage IV (blz. 273-277) in de eerste uitgave zijner ‘Verhandeling over de Broederschap van G. Groote’ (Utrecht, 1830), en maakte er wederom gebruik van in de tweede uitgave van zijn werk (Arnhem, 1856) onder den naam van ‘Handschrift H’ (zie aldaar, blz. 347). Bovendien zijn, ter kenschetsing van de denkwijze en gemoedsstemming der Broeders des gemeenen levens, op de laatste bladzijden der beide edities van Delprat's ‘Verhandeling’ nog 17 korte fragmenten uit het handschrift gepubliceerd, eveneens door den eigenaar zelven verstrekt, en met opschriften, mede van zijne hand¹⁾.

Bij testament van 1 September 1867 is verreweg het grootste gedeelte van Halbertsma's kostbare boekerij, dus ook ons unicum, gelegateerd aan de Provinciale Bibliotheek van Friesland, toen nog gevestigd

1) Van Delprat's eerste uitgave zijner ‘Verhandeling’ bestaat nog eene Duitsche bewerking door G. Mohnike, Consistorial- und Schulrath und Superintendent zu Stralsund, in 1840 te Leipzig verschenen onder den titel: Die Brüderschaft des gemeinsamen Lebens. Mit Zusätzen und einem Anhange. Zie aldaar, wat de mededeelingen over en uit ons handschrift betreft, S. 137-139, en 162-165.

[p. 404]

in het Paleis van Justitie in het Ruiterskwartier te Leeuwarden, en op de 15 Juli 1869 gehouden vergadering der Staten van die provincie heeft men met algemeene stemmen besloten ‘het legaat van wijlen Dr. J.H. Halbertsma voor de Provincie Friesland te aanvaarden, en daarop de Koninklijke goedkeuring aan te vragen’. Later, toen de Bibliotheek werd verplaatst naar het Kanselarijgebouw aan de Tweebaksmarkt, werd ook het handschrift daarheen overgebracht: en hier blijft het voortaan gedeponeerd.

Het handschrift, zoowel in de meergemelde geschriften van Delprat¹⁾ en Gerretsen²⁾ als in den ‘Systematischen Catalogus’ ter aangehaalder plaatse reeds eenigermate beschreven, is een tamelijk dik boekdeeltje in antieken, stevigen, doch beschadigden band van donkerbruine kleur. Deze band met eenig sierwerk aan den buitenkant is weleer voorzien geweest van twee koperen sloten, maar die niet meer aanwezig zijn.

Het boekje dagteekent uit het laatst der 15^de eeuw, is met eene goed-leesbare, duidelijke letter op deugdelijk papier geschreven in de Nederlandsche taal (oostelijk dialect), en bevat 252 door eene latere hand met potlood onnauwkeurig gepagineerde folio's³⁾ (504 bladzijden). Op iedere beschreven bladzijde⁴⁾, breed 10.5 en hoog 14 c.M., komen 20 regels voor; slechts enkele bladzijden tellen 18, 19 of 21 regels.

1) ‘Verhandeling’, 1^ste uitg., blz. 273; 2^de uitg., blz. 347 (Ausg. Mohnike, S. 137 f.).

2) Florentius Radewijns, Nijm. 1891, blz. 45.

3) Op fol. 97 volgt fol. 78, enz.; fol. 218 komt dubbel voor; fol. 57 wordt gevolgd door 2 folio's, met 48 en 49 genummerd; daarna is van fol. 60-97 alles weder in orde.

4) De folio's 89. en 152 (in werkelijkheid de folio's 109 en 172) zijn recto en verso onbeschreven.

[p. 405]

Fraai ziet het werkje er niet uit. Over het uitwendige, den gehavenden band, heb ik zooeven gesproken. Met betrekking tot het inwendige valt het volgende op te merken: dat het manuscript de kennelijke sporen draagt van dikwijls in handen te zijn geweest, terwijl het in den loop der eeuwen hier en daar veel van de vochtigheid schijnt geleden te hebben. Daarenboven heeft een klein knagend insect menig blad, hoewel gelukkig in geringe mate, beschadigd, maar toch zóó, dat sommige letters òf geheel vernietigd òf bepaald onleesbaar zijn geworden.

Het handschrift beschrijvende, mag ik niet nalaten een overzicht te geven van zijnen inhoud; zoo doe ik dan hier afdrukken de titels der verschillende opgenomen stukken, maar volgens de pagineering, die zij behooren te hebben:

fol. 1r-108v:	Dit sijn goede punten vergadert vytten colacien ons Eersamen paters here Claus van Euskerken^1).
fol. 109:	Onbeschreven^2).
fol. 110^r-122v:	Dit is genamen vyten leuen onses weerdigen vaders meyster gerijt die grote.
fol. 123^r-141^v:	Dese punten sijn genamen vyten leuen onses weerdigen vaders meyster here florens.
fol. 142^r-156^v:	Van den leuen ende wanderinge des eersamen vaders here iohan brinkerinck.
fol. 157^r-171^v:	Hier beghynt een luttel van den duechden des Eersamen vaders here Rolof van Muden onse vader.
fol. 172:	Onbeschreven.
fol. 173^r-204^v:	Van den leuen ende wanderinge des eersamen vaders here Peter van amsterdam.
fol. 205^r-207^v:	Van den eerweerdigen pater here melijs.
fol. 207^v-214^v:	Van heer Lubbert bosch.
fol. 214^v-218^v:	Van den weerdigen man here gerijt van sutphen.

1) Volgens blz. 359 van Delprat's 2^de uitgave zijner ‘Verhandeling’ gest. in 1520.

2) Tusschen fol. 108 en 109 zijn twee, waarschijnlijk eveneens onbeschreven folio's, uitgescheurd.

[p. 406]

fol. 218v-221^v:	Van here henrick bruun een seer deuoet man.
fol. 221v-223^r:	Van here iacob van vianen.
fol. 223^r-233^r:	Van iohannes kessel.
fol. 233^r-246^r:	Dit sijn sommige punten van deses heiligen mans oefninge.
fol. 246^r-252^v:	van bruder Arnoldus van schoenhouen.

Al deze opschriften zijn met robrik geschreven.

Door smalle strookjes perkament, die even buiten de folio's uitsteken, is aangeduid, waar een nieuw onderdeel begint; zulke strookjes ontbreken fol. 1, 207, 218, 221, 233 en 246. Voorin in den codex en achteraan bevinden zich enkele schut- of aanvullingsbladen: onmiddellijk na fol. 252 zijn twee bladen perkament gebonden van een Latijnsch rechtsgeleerd handschrift uit de 14^de eeuw (A^o. dni m^o. ccc^o. xiv^o). Het ‘Suster greete sheren’ aan den voet van fol. 252^v is blijkbaar de onderteekening door de afschrijfster van het manuscript.

Nog vermeld ik, dat aan de binnenzijde van den band met een ouwel een blaadje papier is vastgehecht, waarop met potlood de volgende aanteekening:

Annee 1460
Cette meme année, le magistrat fonda la maison de Nazareth dans l'isle de St. Gery, pour y. enseigner les humanités, et l'on fit venir pour Professeurs des Chanoines Reguliers de l' institut du venerable Gerard Groot, de Deventer dans l' Overijssel.
Abregé de l'histoire de Bruxelles, par l' Abbé Mann.
Bruxelles 1785.

[p. 407]

Over de in ons handschrift opgenomen biographieën behoef ik niet in bijzonderheden te treden, omdat zij straks na dit ‘Inleidend woord’ in haar geheel worden uitgegeven en het dan voldoende zal blijken, welke waarde zij bezitten.

Uit de inhoudsopgave is ons duidelijk geworden, dat zij fol. 110^r-252^v van den codex voorkomen. Het zijn alle eerder karakterschetsen dan eigenlijk gezegde, volledig uitgewerkte levensbeschrijvingen, voor een groot deel ‘goede punten’ aangaande sommige hoofdpersonen uit den Deventer-kring en aangaande hunne werkzaamheid in den eersten tijd der Broederschap. Gerrit de Groote, Florens Radewijns, Johan Brinckerinck, Rudolf Dier van Muiden, Peter van Amsterdam, Melis van Buren, Lubbert Bosch, Gerard Zerbolt van Zutphen, Hendrik Bruin, Johan van Vianen, Johan Kessel en Arnold van Schoonhoven, - ziedaar degenen, die, de een veel breedvoeriger dan de ander en allen meer naar hun inwendig dan naar hun uitwendig leven, biographisch worden behandeld.

Wie deze ‘Levens’ heeft opgesteld, is niet bekend; de naam van den auteur wordt nergens genoemd. Ongetwijfeld is hij uit den boezem der Broederschap zelve voortgekomen: hierop toch wijst de schoone schildering, door hem fol. 130^v-132^r gegeven van het religieuse leven der devoten te Deventer, dat hij van zeer nabij moet gekend hebben. Misschien mogen wij nog eene schrede verder gaan en aannemen, dat de schrijver heeft behoord tot de leerlingen, althans tot de geestverwanten van Florens Radewijns: zóó alleen laat zich verklaren niet enkel de bijzondere voorliefde, waarmede hij in zijne tweede levensschets diens

[p. 408]

beeld teekent, maar ook de onbegrensde eerbied, dien hij hem doorloopend toedraagt.

Opmerking verdient, dat de biographieën, ofschoon zelfstandig bewerkt, blijkens tal van overeenkomstige plaatsen nauwe verwantschap vertoonen met het ‘Liber de vitis discipvlorum domini Florentii’ van Thomas a Kempis (in zijne ‘Opera omnia’). Ook kan niet worden ontkend, dat het fol. 142^r-156^v voorkomende ‘Leuen ende wanderinge des eersamen vaders here iohan brinkerinck’ klaarblijkelijk onder den invloed staat van de meer uitvoerige, hoogst merkwaardige ‘Vita Ven. Ioannis Brinckerinck’, zooals die gevonden wordt fol. 27^r-42^r van het uit Heer-Florenshuis te Deventer afkomstige M.S. n^o. 8849-8859 der ‘Bibliothèque royale’ te Brussel¹⁾.

Den beoefenaars der wetenschap, inzonderheid hun, die de Broederschap des gemeenen levens en de Kloostervereeniging van Windesheim tot een voorwerp van studie maken, meen ik eenen dienst te bewijzen, wanneer ik de ‘Biographieën van ons handschrift n^o. 686’ in het licht geef. Gaarne bied ik ze aan de Redactie van dit ‘Archief’ ter plaatsing aan, in het vertrouwen, dat haar inhoud zal bijdragen tot de vermeerdering van onze kennis, en leiden moge tot voortgezette geschiedkundige onderzoekingen in zake het godsdienstig-zedelijk leven der devotie hier te lande gedurende de 14^de en 15^de eeuw.

Ten slotte nog dit:

Ik heb gemeend de ‘Biographieën’ te moeten publi-

1) Deze ‘Vita’ is onlangs door mij toegelicht en uitgegeven in het Ned. Archief voor Kerkgesch., Nieuwe Serie, dl. I, afl. 3, 's-Gravenh. 1901, blz. 314-354.

[p. 409]

ceeren met inachtneming van de ‘Bepalingen over de uitgave van handschriften’, zooals die indertijd zijn vastgesteld en aanbevolen door het Bestuur van het Historisch Genootschap te Utrecht.

Wat in originali met robrik geschreven is, heb ik gespatieerd laten drukken. De woorden, in het handschrift in margine geplaatst, staan in de uitgave tusschen sterretjes.

D.A. BRINKERINK.

Bovenkarspel, October 1901.