De Leiegouw. Jaargang 14

[p. 273]

De handschriften W. Peel
Nieuwe gegevens voor een sociologische benadering van Gezelles relatie met de Cathrientjes⁺

I. Inleiding

Er is al zo ontzettend veel over Gezelle geschreven, dat velen ervan overtuigd zijn dat zo stilaan alles wel gezegd is, en dat er bijgevolg in speciale Gezellenummers nog enkel futiel detailwerk te bieden is. Het is de vraag of we Gezelles poëzie beter zullen begrijpen en waarderen, als we een nieuwe speurtocht inzetten naar personen die de dichter in Kortrijk hebben gekend, verzorgd, geholpen of bestreden. Haalt het iets uit te weten dat Gezelle (ook) voor kongregaties, processies, benoemingen en bruiloften, kommunies, jubilea en bij de meest ondenkbare gelegenheden heeft geschreven. Hoe moet men het eindeloze identifikatiewerk van die ontelbare gelegenheidsversjes verantwoorden?

Meteen blijkt de noodzaak om verder onderzoek van Gezelles politieke, sociale en kulturele aktiviteiten in Kortrijk binnen een ruimer kader te plaatsen. Gezelle heeft zich in Kortrijk allesbehalve teruggetrokken, integendeel. Men ontdekt zijn rusteloze bedrijvigheid in de meest diverse initiatieven; in organizaties, kranten, scholen, allerhande manifestaties en vieringen, haast overal waar er iets gebeurde, werkte Gezelle (veelal achter de schermen) mee.

Hij moet ongetwijfeld een centrale figuur in het Kortrijkse leven zijn geweest en binnen die soms ontstellende veelzijdigheid lijkt zijn poëzie slechts een klein deel van zijn verrassend weidse aktiviteiten. Het zou dan ook een onverantwoorde reduktie zijn, indien men het Gezelleonderzoek met de studie van zijn poëzie als voltooid zou beschouwen. Indien men Gezelle ‘slechts’ voor de dichter van de belangrijke bundels zou aanzien, dan zou dit onvermijdelijk een vervalst beeld geven van wat Gezelle betekent.

Maar ook voor de ernstige bestudering van Gezelles poëzie is het onderzoek van zijn sociale aktie (waarvan de gelegenheidsgedichten een expliciete uitdrukking zijn) onontbeerlijk. Op gevaar af van een truïsme, kunnen we beweren dat een literair oeuvre niet verklaard kan worden zonder

+ Afkortingen:

Dundr.: (F. Baur) Guido Gezelle's dichtwerken, Antwerpen, Uitg. N.V. Standaard-boekhandel, 4dln., 1949-1951 (?).

Jub.: Jubileumuitgave van Guido Gezelle's volledige dichtwerken, 18 dln., 1930-1939.

AMCV: Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, Antwerpen.

[p. 274]

Gezelle was goed thuis in de Kortrijkse burgerijmilieus. Deze foto werd genomen in 1898 in de tuin van de familie Nolf-Beck, Doomiksewijk 148.
(Cliché Ts. Vlaanderen).

[p. 275]

een beroep te doen op een periferische analy'se van de' omgeving'. Een individu is immers niet los te denken van de socio-kulturele wereld waarin hij leeft. De twee systemen lopen parallel, de strukturen korresponderen; zowel gedachten en gevoelens, als het gedrag van het individu wordt bepaald door het omgevende universum, zodanig zelfs dat het individu te beschouwen is als een mikrokosmos van de omgevende werkelijkheid. Noch het gedrag, noch de materiële kulturele produkten zijn verklaarbaar zonder een onderzoek van het socio-kulturele universum waarin dit scheppende individu leeft, denkt en werkt; waarden, normen en betekenissen die onder de oppervlakte van een maatschappelijke struktuur werkzaam zijn, worden in een literair werk geobjektiveerd. Het denken en handelen van een schrijver zijn voor een groot deel te verklaren vanuit de groepen die dit bepalen.

De struktuur van zijn denk- en gevoelswereld is (naast vreemde en strikt persoonlijke faktoren) samengesteld uit elementen afkomstig uit de kulturele inhoud van de groep, de maatschappij, de hele tijd waarin hij leeft, en zijn sociaal handelen is in belangrijke mate bepaald door de eisen en normen van de groep waarin hij zich heeft geïntegreerd.

In het Gezelleonderzoek is het bijgevolg allesbehalve overbodig een analyse te maken van zijn sociale aktiviteiten en na te gaan met welke groepen hij in Kortrijk in kontakt is gekomen. Het zou ons in staat stellen te onderzoeken in hoeverre Gezelles sociaal handelen een exponent was van een ruimer denk- en kultuurpatroon van bepaalde groepen of klassen. Was dit handelen erop gericht bestaande verhoudingen te handhaven of te veranderen en door welke denkbeelden werd hij hierbij geleid? We moeten nagaan welke de referentiegroep was waarnaar Gezelle zijn handelen heeft gericht (of moeten richten), welke aspiratiegroep zijn denken en oordelen heeft gekonstitueerd en in welke mate hij zich in bepaalde (leidende) klassen heeft geïntegreerd.

Maar vóór we kunnen specificeren of Gezelle zich de opvattingen, normen en verwachtingen van bepaalde groepen eigen gemaakt heeft en in zijn werk tot een koherente uitdrukking gebracht, zijn er voorafgaande verkenningen nodig. Met name moeten we een inventaris opstellen van de kontakten die Gezelle met bepaalde groepen heeft gehad, de aard van die bindingen expliciteren en de personen identificeren met wie hij in Kortrijk heeft omgegaan. Voor dit segment van een uitgebreide literatuursociologische analyse zijn de gelegenheidspoëzie en het geheel van Gezelles sociale initiatieven het aangewezen onderzoeksveld, waaruit we besluiten kunnen trekken over zijn mogelijke integratie in groepen die in Kortrijk op politiek, ekonomisch en sociaal niveau een monopolizerende machtspositie hadden verworven. Dan pas is het aan monnikenwerk grenzende onderzoek van

[p. 276]

de gelegenheidsgedichten en de detektivestudie van Gezelles (meestal verborgen) politieke, journalistieke, sociale en kulturele bedrijvigheid een mogelijke bijdrage om zijn werk beter te begrijpen en te verklaren. Dit totale beeld van zijn sociaal gedrag zal ons immers inlichtingen moeten geven over Gezelles opvattingen en ons in staat stellen zijn hele denkwereld te rekonstrueren, een hypotetisch kultuurpatroon op te stellen dat als basis zou kunnen dienen voor een struktureel onderzoek van zijn literair oeuvre. We zouden dan kunnen nagaan in hoeverre Gezelles werk een konsistente uitdrukking is van bepaalde denkpatronen, die te verbinden zijn met analoge denkvormen in het psychisme van bepaalde groepen of klassen uit zijn omgeving.

Ferdinand Van de Putte (1807-1882), pastoor-deken van Kortrijk, die in 1872 van Mgr. Faict de opdracht kreeg om Gezelle weer op te knappen. Zie: De Leiegouw, VIII (1966), 167-176. Hij was de eerste direkteur van de Katrientjes.

Tegen de achtergrond van dit werkschema is het op het eerste gezicht irrelevant lijkende grondwerk (als het nu volgende) te plaatsen. Het is zaak voorlopig verder materiaal te verzamelen dat ons een vollediger beeld moet geven van Gezelles veelzijdige aktiviteit. In laatste instantie zal dit ons een beter inzicht in zijn literair werk moeten bezorgen.

[p. 277]

II. Gezelle en het patronaat van de Katrientjes

Kortrijk werd in de tweede helft van de negentiende eeuw, zoals meer Vlaamse steden, door enkele grote katolieke families beheerst, die, steunend op een ekonomische machtspositie, door kumulatie hun monopolie op politiek, sociaal en kultureel niveau wisten uit te breiden en elke aanval op hun hegemonie (zoals de opkomst van het socialisme) wisten te neutralizeren. Konservatief, zelfbewust en behoudsgezind geloofden die politicifabrikanten dat zij zelf door tal van organizaties en karitatieve instellingen in paternalistische zin een oplossing konden brengen in de miserabele toestand van de verpauperde arbeiders. Dominant in die initiatieven was een morele preokkupatie; de fabrikant geloofde door zondagsscholen, fondsen, schenkingen en kongregaties niet zozeer de materiële nood te lenigen, dan wel de arbeiders op te voeden en hun zedelijk en moreel gedrag te verbeteren.

Een van de belangrijkste van die Kortrijkse dynastieën was de familie Goethals-Vercruysse, waarvan leden reeds sedert de achttiende eeuw in het ekonomische leven (i.h.b. de textielindustrie) opmerkelijke figuren waren geweest. In het politieke vlak hadden ze centrale posities bekleed en in diverse sociale organizaties en karitatieve aktiviteiten een belangrijke rol gespeeld⁽¹⁾. Het is binnen die stevige familiale traditie dat we de stichter van het patronaat van de Cathrientjes, Albéric Goethals (2.5.1843-22.5.1897)⁽²⁾, moeten plaatsen. In 1866, op 23-jarige leeftijd, werd hij

(1) Voor inlichtingen over de familie Goethals-Vercruysse, zie vooral: T. Sevens, De Kortrijkse familie Goethals. Hand. Geschied- en Oudheidk. Kring Kortrijk, V (1925-26), 3-41. - F. D'Hoop, Notice sur quelques branches de l'ancienne famille Goethals, Gand, 1879. - J. Soete, De Leiegouw I (1959), 133-166. - J. Soete, Kataloog van de Tentoonstelling. J. Goethals-Vercruysse te Kortrijk herdacht, Kortrijk, 1960. - G. Schmook, J. Goethals-Vercruysse te Kortrijk herdacht. De Leiegouw, III (1961), 113-149. Pierre-Joseph (^o1739), Jacques-Joseph (^o1759), Jean-François (^o1794) en Paul-Joseph Goethals (^o1822) zijn een voor een bekende figuren uit de geschiedenis van Kortrijk. Voor verdere informatie over de Kortrijkse politieke dynastieën, zie P. Vancolen, Politiek leven te Kortrijk. 1830-1884, Gent, 1966, 394 p., onuitgegeven skriptie.

(2) Alberic-S. Goethals was een zoon van Vincent-Bruno (1797-1881) en kleinzoon van de bekende historicus en bibliofiel Jacques-Joseph Goethals (1759-1838). We vermelden hier terloops dat A. Goethals de waardevolle kollektie foto's van Kortrijk maakte, die Jacques Goethals momenteel bezit en door J. Ghyoot werden onderzocht.

[p. 278]

mededirekteur van de natte spinnerij Albéric Goethals & Cie⁽³⁾; meteen begon hij aan een suksesrijke industriële carrière en zette hij de traditie van intense sociale bedrijvigheid voort⁽⁴⁾. Hij was ervan overtuigd dat de jonge meisjes uit zijn fabriek, van wie er sommigen niet ouder dan twaalf jaar waren, geholpen moesten worden om ze voor ‘de gevaren van de straat’ te behoeden en ze ‘lessen van goede manieren, van eere en deugd’ te geven, en dat een patronaat daartoe het probate middel was.

Over dit patronaat is in nagenoeg alle Gezellebiografieën in vage termen sprake⁽⁵⁾. Veel exacte gegevens hebben we niet meer kunnen achterhalen. De stichting, die we omstreeks 1870 moeten situeren, was immers een louter privé-initiatief, zodat er geen officiële dokumenten zijn bewaard. Dit neemt niet weg dat aan het patronaat bij de oprichting een eigen naam werd gegeven: Vergadering S. Catharina (zo staat het in brieven van A. Goethals en op enkele stempels die op handschriften zijn bewaard),

(3) De mechanische vlasspinnerij Firma E. Devos & Cie werd in 1860 op de hoek van de Gentse weg en het pas gegraven kanaal Kortrijk-Bossuit door Victor Beck, François Devos en Louis Bonte Nys opgericht en in 1866 door Alberic Goethals en Victor Beck aangekocht. De spinnerij veranderde daarmee van naam en werd Albéric Goethals & Cie. In 1881 stichtte A. Goethals de N.V. Linière de Courtrai. De firma werkt nog steeds onder die naam. Zie: Linière de Courtrai, 1864-1964, Brochure, Uitg. L.d.C., Gentsteenweg 68, Kortrijk, 1964.

(4) In 1887 werd A. Goethals verkozen tot voorzitter van de Kortrijkse Kamer van Koophandel en in 1892 tot vice-voorzitter van de' Fédération des Associations Commerciales et Industrielles de Belgique'. Als voorbeelden van zijn sociale akties, vermelden wij zijn ere-voorzitterschap van het ziekenfonds Broederlijke Weldadigheid, financiële steun aan de Zusters van Liefde en de Conferentie der Vrouwen, een soort patronaat voor de oudere werksters uit zijn fabriek.
(Inlichtingen uit het Archief Goethals. Dokumenten betreffende de familie Goethals; berustend bij Jacques Goethals, Groeningelaan 9, Kortrijk).

(5) Zo b.v. in: A. Walgrave, Het leven van Guido Gezelle. Vlaamschen priester en dichter, Amsterdam, dl. II, 1924, p. 39 en C. Gezelle, Guido Gezelle, 1830-1899, Amsterdam, [1918], 218. In bijna alle gevallen gebeurt dit om Gezelles ‘ontroerende’ en ‘onuitputtelijke liefdadigheid’ te bewijzen. Al die getuigenissen gaan nagenoeg volledig terug op wat Arthur De Coninck, van 1894 tot 1908 pastoor van de O.-L.-Vrouwekerk te Kortrijk, n.a.v. de onthulling van het Gezellegedenkteken te Kortrijk op 20 april 1904 hierover in zijn Liber Memorialis schreef. De tekst werd gepubliceerd: J. De Cuyper, Pastoor De Coninck over Gezelle. Gezellekroniek, IV (1967), 8-26, vooral p. 19 e.v.

[p. 279]

naar de patrones van de spinsters. In de wandeling heetten de meisjes echter de Cathrientjes, en zo worden ze ook in alle Gezellegedichten genoemd. Ze kregen meteen ook een (geestelijke) direkteur, respektievelijk deken Van de Putte, onderpastoor K. Goemaere, pastoor De Man, pastoor E. Vyncke en uiteindelijk, in 1875, Guido Gezelle⁽⁶⁾. Het vroegste, gedateerde gedicht i.v.m. de Cathrientjes dat we kennen, is van 26 juli 1876⁽⁷⁾. Samen met de traditionele biografen zou men ook hiermee kunnen bewijzen, dat Gezelle na zijn aankomst in Kortrijk een periode inaktief is geweest, en pas na enkele jaren van mindere (poëtische) produktiviteit ook zijn gewone aktiviteit als priester weer zou hebben opgenomen. Recent onderzoek wijst in een andere richting⁽⁸⁾. Het is mogelijk dat er toevallig geen oudere dokumenten bewaard gebleven zijn. We geven A. De Conincks datering voor wat ze waard is, vooral omdat we weten dat hij hierin niet altijd betrouwbaar is, zoals straks zal blijken. Feit is, dat Gezelle het patronaat bleef leiden, ook na zijn benoeming tot direkteur van de zusters Filles de l'Enfant Jésus in mei 1889 en zijn opruststelling in 1894, tot hij Kortrijk verliet, begin mei 1899. Daarna werd zijn rol door pastoor A. De Coninck overgenomen.

Het patronaat werd door Alberic Goethals in het klooster van de Zusters van Liefde in' Bersacques' Poorte' ondergebracht. De familie Goethals was van bij de stichting een van de belangrijkste weldoeners van de Zusters van Liefde, die in en rond Kortrijk zieken thuis verzorgden⁽⁹⁾. Ook hier zette A. Goethals een familietraditie voort; hij verleende verder financiële steun aan de zusters, wat meteen de vestiging van het patronaat in hun klooster verklaart. Het Bersacques' poortje (zie afb.), in feite een rij kleine huisjes, bestaat nog steeds (in de Groeningestraat, de nummers 8

(6) Voor biografische gegevens over de geciteerde personen, zie: J. De Cuyper, o.c., p. 19 e.v. Dat Gezelle pas in 1875 direkteur geworden is, lezen we bij A. De Coninck.

(7) Sylvie Ballegeer / Aan iefvrouw Anna Demets, op haren / Patroondag, den 26 Julij 1876. (Sinte Anne, hooggeprezen.). Door J. B[oets] gepubliceerd in Gezelliana, I (1970), 126 e.v.

(8) J. Boets, Gezelles journalistieke bedrijvigheid tijdens de eerste jaren van zijn Kortrijkse periode. Gezellekroniek, VII (1971), 55-114.

(9) Jacques-Joseph Goethals-Vercruysse behoorde tot de stichters van dit Huis tot Troost der Armen in 1806; in 1815 werd hij direkteur en in 1834 schonk hij het huis van de familie de Bersacques aan het Bureel van Weldadigheid, met als voorwaarde, dat het tot woning van de zusters moest dienen. (Voor de geschiedenis van het klooster verwijs ik naar het Memorandumschrijfboek van de Zusters van Liefde uit Bersacques' Poorte te Kortrijk, dat daar berust). We gaan er hier niet verder op in.

[p. 280]

tot 14)⁽¹⁰⁾.

Bersaques' Poorte (± 1940). In de achtergrond het nu verdwenen kloostergebouw van de Zusters van Liefde (zie opschrift boven deur). (Foto P. Reyntjens).

In een zaaltje van het klooster werd 's zondags tussen vijf en acht voornamelijk door de zusters voor wat ontspanning gezorgd, hoofdzakelijk om de fabrieksmeisjes van de straat en vooral uit de danszalen te houden. Gaandeweg werd de zondagsschool uitgebreid tot een avond- en huishoudschool, zodat naar een grotere ruimte moest worden uitgekeken. Daarmee verhuisde het patronaat naar ‘het Fort’, de z.g. arme kant in het Fortstraatje, ook wel de ‘Splete van het Fort’ genoemd⁽¹¹⁾, niet ver

(10) De naam herinnert aan een oude familie, vroeger eigenaar van de gebouwen en tuin die door het klooster zijn ingenomen. (A. Peel, Kortrijk... 70 jaar terug, p. 23). Het klooster is omgebouwd en behoort aan de Zusters van het Geloof.

(11) Het Fort is de populaire naam voor de school O.-L.-Vrouw ter Engelen, die in 1843 op de Esplanade (nu het Plein) werd opgericht. Zie: A. D[e] C[uyper], 150 jaar ‘'t Fort’ in Kortrijk. De Leiegouw, VI (1964), 243. Bekend is Gezelles kwatrijn voor de jubelfeesten van Het Fort op 14 juni 1893 (Dundr. III, p. 774). Baur dateert: (1886?).

[p. 281]

van het ‘jongelingenpatronaat’ van C. Bruloot. Dit moet vóór 1897 zijn gebeurd⁽¹²⁾. Meteen stond het patronaat open voor alle meisjes uit de stad; verscheidene namen vinden we niet meer in het personeelsregister van de fabriek Goethals terug.

Intussen was de leiding overgenomen door verscheidene juffrouwen, Caesar Gezelle noemt ze' treffelijke ieffrouwen', meestal uit welgestelde Kortrijkse families. Enkelen komen verder ter sprake bij de behandeling van de hss. W. Peel. Over anderen, zoals Henriette Goemaere, Rosa Vandamme, Clothilde Gernay, Emerence Leclercq, Gabrielle Vanneste, Maria Dewitte en de talrijke gedichten die Gezelle voor ze schreef, kunnen we het hier niet hebben.

Niet alleen uit dit grote aantal gelegenheidsgedichten (in totaal zijn er ons een zestigtal bekend) mogen wij besluiten dat Gezelle zich ernstig voor het patronaat heeft geëngageerd. Ook voor hem betekende een patronaat een zinvolle steun om de toestand van de arbeiders te verbeteren, wat overigens in Gezelles denkwijze alleen door de vrijgevige welwillendheid van de fabrikant kon gebeuren. Dit initiatief was het beproefde middel om die arme fabrieksmeisjes wat opvoeding te geven, een beetje praktische kennis bij te brengen en ze meteen door (verplichte) godsdienstige oefeningen en onderricht in het patroon van een kristelijke visie te leiden. Een dergelijk patronaat is volkomen geïntegreerd in Gezelles bredere karitatieve bekommernis om op elk gebied de ongeletterde arme arbeiders op te heffen tot wat in de gelegenheidsgedichten zo dikwijls een ‘edel Vlaams-christen volk’ wordt genoemd.

Daar kwam nog bij dat Gezelle er zich ronduit thuis voelde, ‘in zijn klavergers’, schrijft pastoor A. De Coninck⁽¹³⁾. Vele biografen stem-

(12) A. De Coninck situeert die uitbreiding ‘rond 1900’. Verwijzingen ernaar in de recommandatieboeken van de O.-L.-Vrouwekerk en plaatselijke kranten bewijzen dat dit vóór 1897, misschien reeds in 1892 of '93, gebeurde. Bewijsplaatsen halen we hier kortheidshalve niet aan.

(13) J. De Cuyper, o.c., p. 20.
Uit een onderschrift bij een van de Adventliederen, bestemd voor E. Tinel, blijkt dat de Katrientjes wel iets voor Gezelle betekenden. Sinds 1885 stuurde Gezelle gedichten op naar Tinel, toen direkteur van het Lemmensinstituut te Mechelen, waarop deze laatste muziek komponeerde. Onderaan op het handschrift van Gaudete (De zonne heft nog, half omneveld,) schrijft Gezelle: P.S. 't Is my onmogelyk te komen zondag, / wegens den jaarlykschen blyden S. Kathelinen / dag van myn 100 fabrijksmeiskes! Besten / groet aan Haar en hemke, van / zyn dienstveerdige naamgenoot!
Hs. uit het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, G 3633, H. 50.407/3. Datering: Kortryk S. Kathlinendag [25 november] 1885. Met' Haar' is Mevr. Tinel, Emma Coeckelbergh, bedoeld, met 'hem ke', Guido Tinel.
(Meegedeeld uit het Centrum voor Gezellestudie. Dr. J. Boets wees mij eertijds op heel wat dokumenten i.v.m. de Katrientjes, waarvoor hartelijk dank.)

[p. 282]

men daarmee in. Uit getuigenissen vernamen we dat Gezelle bij die meisjes (zijn ‘lievelingen’, zegt A. Walgrave) altijd opgewekt en uitgelaten was, terwijl hij toch gewoonlijk als zwijgzaam, gesloten, wat achterdochtig wordt beschreven. Hij kon er ook oude dialektwoorden, uitdrukkingen en spreuken' live' optekenen voor zijn taalerzamelingen. Hij zette ook anderen aan tot' zanten', vnl. Remi Ghesquiere, die hierover getuigt⁽¹⁴⁾. Ook spoorde hij de Katrientjes zelf aan om met behulp van Rafaël De Bo liedjes op te tekenen en in te zenden op een prijsvraag door de Zuidnederlandsche Maatschappij van Taalkunde te Mechelen uitgeschreven voor de beste verzameling van oude Vlaamse liederen⁽¹⁵⁾.

Op een royale manier is Gezelle dan ook in het patronaat bedrijvig geweest, vnl. door het schrijven van gelegenheidsgedichten, die bij naamfeesten, inhuldigingen en patroonsfeesten door de meisjes werden voorgedragen, om samen met ‘blommen, aanspraken en gezangen’, zoals Gezelle het ergens in de Gazette van Kortrijk schrijft, een bezoeker te verwelkomen of een jarige te vieren. Dergelijke feestvieringen waren frekwent. De jaarlijkse St.-Catharinadag (25 november) komt hier vooraan: speciaal gemaakte liederen (zoals Katharina, die heur bloed, jong bloed of de marteldood van sinte kathrine)⁽¹⁶⁾ werden plechtig rond het beeld

(14) R. Ghesquiere, Hoe Gezelle er uitzag. Gezellekroniek, III (1965), 133-135: ‘Ik ben daar [in Bersacques' Poorte] een paar keer geweest om, op Gezelle's vragen, oude liedjes op te teekenen’. Remi Ghesquiere (1866-1964) was vanaf augustus 1885 hulp-organist van de O.-L.-Vrouwekerk te Kortrijk.

(15) Dit blijkt uit een artikel in de Gazette van Kortrijk (VI, 21, zaterdag 21 mei 1881, p. 2). (Gedeeltelijk) gepubliceerd: Boets, o.c., p. 76.

(16) We geven kort enkele gegevens over de geciteerde gedichten: Katharina, die heur bloed (Dundr. III, p. 672 e.v.) wordt door Baur gedateerd 1882 (?). Dr. J. Boets deelde mij mee (waarvoor dank) dat het lied reeds in 1881, samen met een gebed' ter eere van Sinte Katharina Patroonesse der spinetten', in de Gazette van Kortrijk sub Leermaren werd gepubliceerd, getekend Loquela (GvK, VI, 47, 29 november 1881, p. 2c). Dit gebeurde nog eens in 1883 (VIII, 47, p. 3b) en in 1888. R. Ghesquiere nam het lied met gebed ook op in de eerste uitgave van zijn Dertig geestelijke liederen van Guido Gezelle van 1891 (XXII, p. 42 e.v.). Over het zingen van het lied rondom het beeld van St.-Catharina getuigt dezelfde R. Ghesquiere in Hoe Gezelle er uitzag (Hs. gepubliceerd in: Gezellekroniek, III (1965), p. 133-135). Een apograaf van het lied is in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven bewaard (AMVC, G3633, H.33204/2). Op varianten van de verschillende edities gaan we niet in.
JONG BLOED (Te Kortrijk, te Kortrijk,) verscheen in de bundel Liederen, Eergedichten et Reliqua van einde 1880. Zie: Dundr. I, p. 576-578; voor gegevens: Jub. LER, p. 206.
MARTELDOOD VAN SINTE KATHRINE (Gegroet, o schoone dag, o dag van blij verlangen;) in Dundr. III, p. 687 e.v.

[p. 283]

van de heilige in de O.-L.-Vrouwekerk gezongen. Op Kerstdag zong men het bekende kerstnacht en adeste fideles⁽¹⁷⁾ bij de in de stad vermaarde kribbe in Bersacques' Poorte, waarin de verkleedde meisjes figureerden. Bij de inhuldiging van deken K. Roets (in 1882) en pastoor A. De Coninck (in 1894) in het patronaat schreef Gezelle welkomgedichten⁽¹⁸⁾. Bij de talrijke naam- en verjaardagen van de leidsters, bij het bruiloftsfeest van enkelen, op nieuwjaarsdag, telkens zorgde Gezelle ervoor dat de meisjes klaar stonden met een lied of versje. Naar ons weten schreef hij voor geen enkele vereniging of groepering zo veel gelegenheidspoëzie. Gezelles engagement in dit patronaat was uitzonderlijk groot.

(17) KERSTNACHT ('t Is nacht! Staat op! wie kander nu nog slapen,) in: Dundr. III, p. 677 e.v. Voor gegevens verwijs ik naar G. Billiet, Guido Gezelle te Kortrijk. Dichter van zijn kerk en zijn parochie. De Leiegouw, VIII (1966), 69-87. Billiet zette Baurs verkeerde datering recht (zie p. 83).
In Kortrijk leefde in de vorige eeuw - en ook daarna nog - de traditie dat ouders of dienstmeisjes met de kinderen op Kerstdag de talrijke stalletjes bezochten die in diverse kapellen van de stad waren opgesteld. G. Dobbelaere schrijft over ‘le chef-d'oeuvre du genre (...) dans' Bersacquespoorte', [ou]' Saalkes poorte'’ in Souvenirs du vieux Courtrai. Bull. G.O.K.K. VIII (1910-11), 18-31 (inz. p. 22).
ADESTE FIDELES (Getrouwe vriendinnen,) Dundr. III, p. 688 e.v.; het lied verscheen in het laatste Biekorf-nummer van 1895 (VI, 24, p. 379 e.v.). Van beide gedichten wordt een plano beschreven bij de bespreking van de Hss. W. Peel (zie noot 24).

(18) Met het welkomstgedicht voor A. De Coninck is het dubbelgedicht bedoeld, dat Baur (Dundr. III, p. 192-195) onder één titel publiceerde. Van het tweede is ons een plano-versie bekend; (zie verder in ons derde hoofdstuk, noot 24). Van het eerste vond ik een plano in het Archief Mevr. M. Vandewiele-Lampe. Zie hiervoor mijn art. in Gezelliana, II (1971), 94. Bijzonderheden over die inhuldiging van pastoor A. De Coninck: J. De Cuyper, o.c., p. 8-10. Voor de verwelkoming van Deken Roets bij de Katrientjes verwijs ik naar J. Boets, Deken Roets en Gezelle. Gezelliana, I (1970), 113-121.
Ik vermeld nog een gedicht van C. Bruloot dat n.a.v. Gezelles talrijke onderscheidingen in de jaren 1886-'89 in naam van de Katrientjes is geschreven: Aan Heer en de Meester Gezelle / tweemaal geëerekruisd: / tot groote blijdschap van alle Vlamingen, / en tot bijzondere vreugde van de / Cathrientjes. (Men zegt dat er zoóvele zijn) (Gedateerd 2.3.1889).
In: Stadsbiblioteek Kortrijk, Gezellearchief, doos I, map 2. Dr. J. Boets maakte mij op dit hs. attent.

[p. 284]

III. Handschriften W. Peel

Enkele autografen, die van Maria Demets afkomstig zijn, geven ons een idee van de sfeer van het patronaat⁽¹⁹⁾. Marie Demets (^o Kortrijk, 22 juli 1840), die we als de belangrijkste van de ‘Meesteressen’⁽²⁰⁾ kunnen beschouwen, hield samen met haar zuster Anna een mode- en dameshoedenzaak in Kortrijk⁽²¹⁾. Gesteund door de familie A. Goethals, kon zij zich nagenoeg volledig toeleggen op de leiding van de Katrientjes. Op latere leeftijd ging ze in het klooster van de Zusters van Liefde wonen en werd er verzorgd door dokter August Peel⁽²²⁾. Kort voor haar dood (18 augustus 1931) schonk ze hem uit dank Gezellehandschriften die ze zorgvuldig had bewaard. Ze werden door zijn zoon, Werner Peel, in zijn nalatenschap teruggevonden; momenteel berusten ze bij J. De Cuyper, pastoor van de O.-L.-Vrouwekerk in Kortrijk⁽²³⁾. De kollektie telt, naast enkele plano's⁽²⁴⁾, in totaal tien handschriften, hoofdzakelijk gedichtjes die Gezelle

(19) De handschriften werden voor het eerst vermeld door G. Billiet, o.c.

(20) Zo noemt Gezelle de leidsters in de Gazette van Kortrijk. (Zie: J. Boets, Deken Roets en Gezelle, p. 119).

(21) Het Centrum voor Gezellestudie in Antwerpen wees mij op fiches met Gezellespreuken, uit het er berustende Archief Guido Gezellegenootschap, waartoe o.m. enkele kaartjes dienden van het huis ‘Modes & Coiffures / Maison Demets Soeurs / Courtrai / 7, Rue du Saint-Esprit, 7 /’. Op sommige komt een ander adres voor. De zaak was achtereenvolgens in de Rue du Persil (Peterseliestraat, nu Jan Persijnstraat, in de wandeling nog altijd Persilstraatje) (nr. 2), vanaf juli 1887 in de Rue du Saint-Esprit (nr. 7) en omstreeks 1900 in de Konventstraat (nr. 7) gevestigd, en was gerenommeerd in de welgestelde kringen van Kortrijk. Regelmatig werden aan de klandizie nieuwe kollekties aanbevolen, die door de zusters uit Parijs waren meegebracht.
In een art. (Te Kortrijk, in ‘Bersaques poorte’. - Bij de nonnekens van liefde. - Wat Juffrouw Marie De Mets en Moeder Overste ons vertellen) in Morgenpost, X, 154, 6 juni 1930, p. 1 spreekt zij uitvoerig over Gezelle en de manier waarop zij hem op huiselijk gebied heeft geholpen.

(22) August Peel (1872-1949) was een zeer geprezen geneesheer te Kortrijk. Daarnaast engageerde hij zich in de sociale beweging, werd in 1912 lid van de gemeenteraad en het parlement; van 1920 tot 1926 was hij schepen van Kortrijk. Hij interesseerde zich daarbij nog intens voor de plaatselijke geschiedenis. Getuige hiervan is zijn Kortrijk... 70 jaar terug.
A. Peel vinden we ook in een Gezellegedicht terug. Hij was samen met Albaan Roose in augustus 1891 primus aan het St.-Amandskollege te Kortrijk, en bij het uitreiken van het eremetaal schreef Gezelle Albaan-August, August-Albaan (Dundr. II, p. 200-202). Zie hiervoor: Jub. Tijdkrans, II, p. 217.

(23) Inlichtingen kreeg ik door medewerking van de heer Werner Peel te Kortrijk. Ik dank ook de Z.E.H. J. De Cuyper, die mij de hss. ter beschikking stelde.

(24) Plano: KERSTNACHT ('t Is nacht! Staat op! Wie kander nu nog slapen,).
Zie: Dundr. III, p. 677 e.v.; langwerpig, fijn papier (130 × 320 mm). Strofen onder elkaar, refrein voluit na elke strofe. Zie noot 17 voor gegevens. Plano: Adeste Fideles (Getrouwe vriendinnen,). Zie: Dundr. III, p. 688 e.v.; langwerpig, hard papier (100 × 240 mm). De vijf strofen onder elkaar, Romeinse cijfers, geen datering. Zie ook noot 17.
Plano: VREUGDELIED TER EERE VAN Z.H. PAUS LEO XIII. 1843-1893. STEMME: De Vlaamsche Leeuw (Vandage is 't, dat te Roomen). Zie: Dundr. II, p. 294 e.v.; dubbel blad (111 × 175 mm), Drukkerij: Eug. Beyaert, Kortrijk. Getekend: Guido Gezelle. P. 4 is blanco.
Plano: OP DE INHALINGE VAN Eerweerden heer A. De Coninck (...) IN DE VERGADERINGE VAN STE CATHRINE IN BERSACQUES-POORTE TE KORTRIJK (De Pastor is weêr verrezen). Zie: Dundr. III, p. 194 e.v.; dubbel blad (139 × 210 mm). Titel op p. 1, p. 4 is blanco. Getekend: G.G.. Drukkerij: Eug. Beyaert, Kortrijk. Lichte varianten t.o.v. Baur-versie.
Verder nog de doodsprentjes van Eugenie-Augusta Demets met het gedicht De Wereld heeft zoo menig hert (Jub. KB, p. 274) en van Bertha-Louise Hug(h)e met het zielgedichtje Zoo 't eens was uit Gods hand gekomen (Jub. KB., p. 267).

[p. 285]

voor de meisjes op mooi versierde brieven schreef, en die op de naam- of verjaardag van een leidster, Kerstmis of Nieuwjaar werden voorgelezen en afgegeven.

De autografen worden hier duidelijkheidshalve onder genummerde paragrafen beschreven en besproken. Onuitgegeven gedichten worden gepubliceerd.

1. Roozen zonder doorens.

Het eerste handschrift is een grote brief met royale versieringen: dubbele gouden omlijsting, gouden guirlandes en bloemen⁽²⁵⁾. Het niet onaardige nieuwjaarswensje is niet uitgegeven:

Roozen zonders doorens,
schaapkes zonder hoorns,
blijdschap zonder achtersmert,
daarmee voll' dit jaar uw hert!
Kon ik u dat geven, ziet,
ik en wachtte op morgen niet.
Ik zal het vragen, en 'k betrouw
dat die onbevlekte Vrouw,
die wij dienen al te saam,

(25) Hs., 212 × 275 mm, dubbel vel, wit, fijn papier; p. 1 beschreven, 2, 3 en 4 zijn blanco. Tweemaal gevouwen (op briefformaat). Gezellehand. Datering: 31.12.1884.
Bovenaan in de lijst zijn duidelijke kleefsporen zichtbaar. We vermoeden dat versieringen, die op dergelijke brieven veel voorkwamen, werden afgescheurd; wellicht vroegen de fabrieksmeisjes die om te bewaren.

[p. 286]

10

mijne vraag zij aangenaam;

 

en ter dier intentie gaan

 

ik voor Moeder Anna staan,

 

en een keerske ontsteken daar,

 

voor uw en heur nieuwejaar!

15

Kortrijk den laatsten 's jaars 1884⁽²⁶⁾.

Het gedicht is bestemd voor een zekere Anna (van wie de patroonheilige in v. 12 wordt genoemd), en als we ons herineren dat het hs. van Marie Demets afkomstig is, kunnen we zonder meer aannemen dat hier Anna Demets (1.2.1842-15.6.1909) bedoeld is. Hoewel zij zich, voor zover we dit nog hebben kunnen achterhalen, meer dan haar zuster Marie de modistenzaak aantrok, was zij ook zeer bedrijvig in de kring van de Katrientjes. Dat zal uit wat volgt nog duidelijk blijken. Daarnaast denken we dat zij Gezelle ook in het uitgebreide sekretariaatswerk heeft geholpen. Onze vermoedens werden voor een deel bevestigd door een fragment uit een brief van J. Winkler aan Gezelle⁽²⁷⁾, waarin hij schrijft dat hij aangenaam werd verrast door de ontvangst van Gezelles ‘fraaien Duik-Almanak’, ‘mij van uwentwegen door Juffrouwe Anna de Mets toegezonden’. Met alle voorbehoud stellen we hier dat Anna Demets, naast Cordelia Vande Wiele⁽²⁸⁾, en in vergelijking verre van zo intensief, een deel van Gezelles schrijf- en briefwerk heeft verricht.

(26) In de uitgave van de gedichten lossen wij het probleem van de al dan niet gestipte ij op, door die overal te stippen en telkens te vermelden waar dit in het handschrift niet het geval is. Tussen ronde haakjes staan doorstreepte woorden, tussen vierkante haakjes wat wij hebben verbeterd of aangevuld. De ij is hier niet gestipt in blydschap (3), myne (10), en Kortryk (15).

(27) Mij meegedeeld door Mevr. C. Beelaert-D'haen, waarvoor dank. Het schrijven dateert van 21 januari 1895 (Gezellemuseum, Brugge).

(28) Cfr. J. Boets, Cordelia Vande Wiele - Secretaresse van Guido Gezelle. Gezelliana, I (1970), 69-112. Dat Gezelle kaartjes van het huis Demets als steekkaarten gebruikte, wijst misschien in dezelfde richting.

2. Beminde Joufvrouw Anne, (Twee Marietjes).

Ook de tweede autograaf heeft betrekking op diezelfde Anna Demets. Het gedicht is opnieuw op een dubbele brief, ditmaal niet zo feestelijk versierd, geschreven en heeft kennelijk ook gediend om op Anna's naam-of verjaardag zélf twee Katrientjes hun dank te laten verwoorden voor de zorg die zij voor de meisjes toont⁽²⁹⁾. De toon van het gedicht is nogal

(29) Hs., dubbel vel, 224 × 285 mm. Enkel p. 1 is beschreven; tweemaal gevouwen (briefformaat). Een guirlande omlijst het eerste blad. Twee strofen in de rechterbovenhoek, twee in de linkerbenedenhoek. Geen datering. Gezellehand. Links boven werd iets afgescheurd.

[p. 287]

idyllisch, en zegt niet veel over de sociale werkelijkheid die achter de argeloze woorden steekt:

Beminde Joufvrouw Anne,

Twee Marietjes,

op hun knietjes,

bidden, elken dag die daagt,

voor die goede,

die, nooit moede,

voor hun zielke zorge draagt.

Die, genegen,

hun de wegen

van 't godvruchtig leven leert,

en die, blijde,

tallen tijde,

't nieuwe en 't oude in 't beste keert.

Daarom kommen

wij, met blommen,

u besteken, nog nen keer;

en u geven,

daarbeneven,

onze herten, meer en meer.

God beloone,

God bekroone

iefvrouw Anne, in de eeuwigheid;

en te zijne

bij Kathrine,

zij, met haar, ons toegezeid!
Van uwe onderdanige Marie Laporte, Marie Vercruysse⁽³⁰⁾.

Het gedicht werd niet in de dundrukeditie gepubliceerd, maar wel, zij het dan met talrijke varianten, in Biekorf⁽³¹⁾ en door C. Gezelle in Zantekoorn⁽³²⁾. Beide versies gaan waarschijnlijk op eenzelfde kladhandschrift terug.

(30) De ij is niet gestipt in tyde (11).
Woordverklaring: 15) besteken: geschenken geven bij iemands naam- of verjaardag.

(31) Biekorf, XVI (1905), p. 61. Varianten: 1) geen komma / 2) id. / 4) na daagt geen komma / 5) na moede geen komma / 6) komma / 7) tweemaal geen komma / 9, 10, 11) id. / 12) nieuw en oud / 14) geen komma (tweemaal) / 15) id. / nog ne keer / 16) geen komma / 17) id. / nog daarneven / 18) id. / ons twe hertjes / 19) id. / 20) God bekroone... / 21)......... eeuwigheid / 22, 23) puntjes / 24) tweemaal geen komma / zij met u ons toegezeid /.

(32) C. Gezelle, Zantekoorn. Nagelaten voltooid- of onvoltooide rapelingen van Guido Gezelle's dichtveld, Brugge, 1923, p. 154. De versie sluit aan bij die van Biekorf, op enkele ontbrekende verzen na.

[p. 288]

Aan de hand van gegevens uit het personeelsregister van de Linière de Courtrai⁽³³⁾ en nog enkele andere bronnen kunnen we de meisjes identificeren. Marie Laporte (^o Kortrijk, 14.10.1863, dochter van Marie Nathalie Laporte) werd in het Amerlinckgesticht opgevoed en staat voor de eerste maal op 3 april 1871 (d.i. op 8-jarige leeftijd!) in het register vermeld. Haar hele leven werkte ze in de fabriek van Goethals. Samen met Marie Egels, waarover verder meer, woonde ze tot 1918 in Bersacques' Poorte (nr. 5), later in het Malingépoortje, een arme buurt bij het Plein, waar veel arbeiders uit de fabriek Goethals woonden. Ze stierf in 1946 in de Voorstraat. Marie Vercruysse (^o Harelbeke, 19.11.1875 - † Kortrijk, 6.11.1912) werkte vanaf 1890 in de spinnerij, wat erop zou kunnen wijzen dat we het gedicht na 1890 moeten dateren.

(33) In het Personeelsregister van de Linière de Courtrai zijn van bij de oprichting (1860) alle aangenomen arbeiders ingeschreven met de vermelding van datum van intrede, namen (ook van echtgeno(o)t(e)), geboortedatum, het soort werk dat ze verrichtten, instelling of fabriek waar de arbeider vandaan kwam, datum van vertrek met reden en opmerkingen. Vooral de laatste items geven interessante gegevens over de sociale situatie.

3. Wel iefvrouw Anna toch.

Dezelfde twee meisjes spreken wensen uit bij Anna Demets' naamdag (26 juli)⁽³⁴⁾. Uit de woorden spreekt opnieuw diezelfde onderdanige tevredenheid, die we in het vorige gedicht aantroffen:

Wel iefvrouw Anna toch,

ge 'n zijt voor geen bedrog

van ons, noch ander menschen;

maar zeker is het dat

wij u proficiat,

vol ware liefde, wenschen.

Sint Anna, die dat hoort,

bescherme u altijd voort

van al dat u kan deren;

en, wat er moog geschiên,

uw dienaaressen zien

u altijd even geren.

(34) Hs., dubbel vel, 143 × 212 mm, tweemaal in de breedte gevouwen; p. 1 en 3 beschreven, 2 en 4 blanco. Op de voorzijde van de brief, bovenaan links, een gekleurde versiering: bloemen, en tegen een blauwe hemel vogels, die in hun bek een banderol vasthouden, waarop de tekst: Gage d'une / Affection sincère. Op p. 1 t/m v. 19. Gezellehand. Geen datering.

[p. 289]

 

Gij toogt ons met uw hand

 

dan weg naar 't Vaderland:

15

wij volgen u, met hope

 

van eens, op uwen stap,

 

te komen, daar men pap

 

mag eten, met sirope.

 

't Is rijspap, zoo gij weet,

20

dat me' in den hemel eet,

 

met zelver lepels: make

 

Sinte Anna dat, daarbij

 

een scheutel rijspap zij

 

die U en ons wel smake.

25

Marie Laporte

 

Marie Vercruysse.

Baur publiceerde het gedicht, maar zijn tekst wijkt in belangrijke mate af van onze autograaf. De beide namen onderaan ontbreken⁽³⁵⁾. We vermoeden dat Baur zich op een kladhandschrift heeft gebaseerd, dat Gezelle bij het definitief overschrijven op de brief verbeterde en vervolledigde met de namen van de meisjes die voor de gelegenheid moesten optreden. Dit illustreert het procédé dat bij het totstandkomen van gelegenheidsgedichten frekwent werd aangewend. Gezelle schreef die vaak zó veralgemenend, zonder konkrete toespeling op bepaalde omstandigheden, zonder precieze verbijstering van figuren of gebeurtenissen, dat welke naam ook onderaan kon worden ingevuld. Gezelles gebruikspoëzie was multifunktioneel: één gedicht kon voor verschillende personen en zonodig ook verscheidene keren dienstig zijn. Op nog andere aspekten van die multifunktionaliteit komen we nog terug.

De meisjes werden hierboven reeds geïdentificeerd. Qua datering kunnen we met een analoge redenering als in III, 2 konkluderen: na 1890.

(35) Zie: Dundr. III, p. 783. Varianten: 3) van mij / ander' / 5) proficiat niet onderstreept / 6) uit ware liefde / 10) na en geen komma / mag geschien / 13) wijst ons, / met uw woord, / 14) Vaders oord; / 15) vol hope / 17) na komen geen komma / 21) zilver' lepels. Make / 24) sint / na dat geen komma / 23) een lekker teelke zij / 24) en ons en u wel smake! / Geen ondertekenaars. Baur verklaart ‘Cathrientjes’ in een noot als 't volgt: ‘een door Gezelle gesticht en bestuurd zondagspatronaat voor werkmeisjes.’ Het eerste werkwoord is een vergissing. De stichting gebeurde omstreeks 1870, vóór Gezelle in Kortrijk was.

4. Dierbare Joufvrouw Anna! (Sinte Annedag).

Dat Gezelles gelegenheidspoëzie vaak idealizerend is (en dat hierin een

[p. 290]

pedagogische funktie meespeelt), blijkt uit onze vierde autograaf⁽³⁶⁾, andermaal een versierde brief met een onuitgegeven naamfeestwens voor Anna Demets:

Dierbare

Joufvrouw Anna!

Sinte Annedag,

uw lief gelach

verschijnt weêr in den Oosten

en komt van ver

uw kindren her

verblijden en vertroosten!

Onze iefvrouwe is

een beeldtenis

van U, o weerde Vrouwe,

dat ik voorwaar

in u en Haar

bewondere en aanschouwe!

God wilt en leert

dat elk, gekeerd

naar Hem, zijn' heilge vrienden

uit al zijn macht

te volgen tracht

die reeds den loon verdienden.

Zoo helpt ons dan,

o iefvrouw An,

met onbevreesde schreden

met u te gaar

deur al 't gevaar

den booze wereld treden!

Tot dat wij, met

een goed gebed

van u geholpen, meugen,

verhuisd van uit

de wereldmuit,

voor eeuwig ons verheugen!

Uwe onderdanige kinderen

Eudoxie

Herminie

Marie

Léonie⁽³⁷⁾

(36) Hs., dubbel vel, 139 × 209 mm, eenmaal in de breedte gevouwen; Op de voorpagina is een vaag gekleurde rood-groene bloemenguirlande. In de linkerbovenhoek sporen van een afgescheurde versiering. Op p. 1 twee strofen, op p. 3 drie strofen; 2 en 4 zijn blanco. Gezellehand. Geen datering.

(37) De ij is niet gestipt in zyn (15, 16).
Woordverklaring: 24) booze: ‘bedrieglijk, anders zijnde als dat 't en schijnt’. (J. Craeynest, Loquela van Guido Gezelle, p. 78a / 29) wereldmuit: wereldkooi.

[p. 291]

De namen zijn moeilijk te identificeren; we kunnen alleen maar gissingen maken⁽³⁸⁾.

Vooral in de tweede strofe is de aangeduide idealizering merkbaar: Anna Demets fungeert hier als beeldtenis van de H. Anna, en wordt daarom ‘bewonderd en aanschouwd’; van haar wordt hulp en bijstand afgesmeekt om de gevaren van de booze wereld (een Gezelle-topos) te trotseren. Een konstante in Gezelles gelegenheidspoëzie is dit herscheppen van kleine mensen tot kleine helden, van het ‘schamel volk’ tot een edel volk. Dit idealizeringsprocédé werkt dan als bevrijding, opheffing uit de miserabele toestand waarin die (jonge) arbeid(st)ers zich bevonden, waarbij de werkelijkheid wordt vervaagd en alle verwachtingen gericht naar de uiteindelijke bevrijding in een mooie toekomst van hemel en eeuwigheid. Armoede wordt aanvaardbaar gemaakt door een optimistisch vooruitzicht van beloning en zaligheid. Dit principe is ook struktureel vertaald: de bouw van veel Katrientjes- en andere gelegenheidsgedichten is vaak parallel (bijna stereotiep); uitgaand van de aanleiding (met enkele vage toespelingen op gebeurtenissen en persoon) wordt het hier en nu al vlug in een ruimere veralgemenende beschouwing (over deugdzaam en kristelijk leven) geschoven en naar het einde toe van het gedicht in het perspektief geplaatst van een uiteindelijke verlossing en beloning in de eeuwigheid. We vermoeden dat we hier met een grondstruktuur van Gezelles gelegenheidspoëzie hebben te doen, die om nadere bestudering vraagt.

Aansluitend bij de vier besproken autografen, die allemaal iets met Anna Demets te maken hebben, wijzen we nog even op enkele gedichten die op haar betrekking hebben. Zo b.v. twee handschriften uit het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, nl. Joufvrouw Anne, 't is op heden en Beminde Joufvrouw Anne, (Kon dit vogelken u spreken)⁽³⁹⁾. Het eerste gedicht is niet uitgegeven, het tweede is in de dundrukeditie opgenomen (Dundr. III, p. 279), zij het met belangrijke varianten. We hopen nog elders die autografen te kunnen behandelen. J. Boets publiceerde al het gedicht Sinte Anne, hooggeprezen⁽⁴⁰⁾. H. Dirkx maakte eertijds

(38) Bij Eudoxie kunnen we Eudoxie Rosseeuw (?) of Eudoxie Ratt(h)é (^o1852) veronderstellen. Voor Herminie zien we alleen maar Melanie-Herminie Pollet (^o1872). Marie kan zowat op twaalf Katrientjes slaan. Léonie is Léonie Hostens (^o1874) of Léonie De Jaegher (^o1856).

(39) AMVC, respektievelijk 33202/2 en 31995.

(40) In Gezelliana, I (1970), 126 e.v.

[p. 292]

in Gezellekroniek het hs. van het gedicht Joufvrouw Anne, / ik en kanne bekend, dat Baur verkeerdelijk publiceerde (Dundr. III, p. 254 e.v.)⁽⁴¹⁾. Hij kon het echter niet lokalizeren. Het hoort ongetwijfeld thuis in de sfeer van de Katrientjes, en met Anna is zeker Anna Demets bedoeld.

Ook Baur publiceerde nog andere gedichten voor Anna Demets, zes in totaal: 1. Wie kander Moeder Anna weerd vereeren (Dundr. III, p. 784)⁽⁴²⁾. 2. Sint Anna, die de Moeder was (Dundr. III, p. 784 e.v.). 3. O edele vrouwe ons toegenegen, (Dundr. III, p. 280). 4. Och heilige Moeder Anna zoete (Dundr. III, p. 698 e.v.). In 't laatste vers las Baur Demets voor Demete, wat hij dan ook in zijn titel overnam. 5. Joufvrouw Anne, vriend van mij, (Dundr. III, p. 699 e.v.). 6. Joufvrouw Anne wel besteed (Dundr. III, p. 700). We beperken ons tot die korte vermelding. Enkel bij het laatste gedicht willen we nog even terugkomen op de reeds gemelde multifunktionaliteit van Gezelles gelegenheidspoëzie, die zich ook manifesteert in het utilitair-pedagogisch karakter van de Katrientjesgedichten. In de verzen 9 en 10, waarin Gezelle de meisjes de wens laat uitspreken te worden zoals gij, [d.i. Anna D.] (...) brave en blij, wordt Gezelles bedoeling van zijn patronaatswerk, zijn hele programma in een notedop verwoord. Zijn pedagogische bekommernis bestond er nl. in, d.m.v. zijn gedichtjes (‘gebruik’spoëzie in utilitaire zin) de meisjes te ‘verblijden en vertroosten’, ootmoedigheid en optimistische vrolijkheid aan te leren. De Katrientjesgedichten vervullen naast de oppervlaktefunktie als gelegenheidspoëzie nog een tweede, latente funktie, nl. medium om de fabrieksmeisjes (arme schapen noemen ze zichzelf gedurig) blijde aanvaarding van de eigen beperktheid en armoede bij te brengen, een passieve berusting als enige mogelijkheid voor een hoopvol uitzicht op beloning in een gelukkige eeuwigheid.

Zo trachtte Gezelle in ieder gedichtje dat hij voor de Katrientjes schreef, ze op een eenvoudige wijze naar een bepaalde wereld- en levensopvatting te leiden, die (impliciet) overeenkomstig was met die van de fabrikant, van een groep bezittende families, en het globale denken van een heel burgerijmilieu.

(41) Gezellekroniek, II (1964), 116 (met hs. tgov. p. 112).

(42) Baur nam het gedicht over uit Biekorf, en bracht enkele kleine wijzigingen aan. Hij vermeldt zijn bron: ‘(Uit: Biekorf, blz. 341-342)’, maar vergeet jaartal of jaargang te geven. In feite steunt Baur op P. Allossery, Onuitgegeven verzen van Guido Gezelle. Biekorf, XXXIV (1928), 341 e.v.

[p. 293]

5. Maria, Moeder Gods geprezen.

Zes Katrientjes bieden bij een naamfeest van Marie Demets, over wie we het al hadden, met een gedichtje hun wensen aan. Het is nog niet gepubliceerd. De tekst is volledig, maar het handschrift is een afgeknipt deel van het origineel⁽⁴³⁾.

Maria, Moeder Gods geprezen,
Wilt hun al genadig wezen
die met uwen name fijn
Maria geheeten zijn!
't Zijnder vele, maar geen eene
en bestaat er, zoo ik meene,
die heur Patroonesse zoet
zoo standvastig achterdoet.
Onlangs is het nog gebleken,
als ze in 't Fort daar kwamen spreken,
want zij nam dit enkel woord
voor besluit: 'k doe altijd voort.
Dus Proficiat, leeft lange,
en de vijand nooit en vange
uwe ziele, iefvrouw Mary;
proeft hij eens, wij zijnder bij!
Virginie Vandevyvere
Marie Hostens
Leonie Hostens
Mathilde Callens
Marie Egels
Marie De Caluwe⁽⁴⁴⁾

De tekst van het gedicht komt ook voor in een serie van twaalf apografen uit het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven⁽⁴⁵⁾. Dit

(43) Hs., enkel vel, 214 × 108 mm, tweemaal gevouwen; van de oorspronkelijke dubbele brief (kwartoformaat) werd het tweede blad afgescheurd en van het eerste werd het gedeelte net boven de helft afgeknipt. Bovenaan nog deel van versiering zichtbaar. Verbleekte inkt. Gezellehand. Geen datering.

(44) De ij is niet gestipt in zyn (4), zynder (5), zy (11), vyand (14), zynder (16). Gezelle wilde duidelijk de ij als y [i] uitgesproken horen; dit blijkt o.a. uit verzen 15 en 16.
In v. 9 is de hoofdletter van ons. Voor de verklaring van 't Fort (10) verwijs ik naar noot 11. Achterdoen (8) is Zuidn. voor ‘nadoen’.

(45) Op die verzameling apografen werd ik vanuit 't Centrum voor Gezellestudie attent gemaakt. Tien van de twaalf apografen hebben op Marie Demets betrekking. We hopen die elders (met nog andere gedichten voor M. Demets) eens te kunnen bespreken.
AMVC, 33204/1. 135 × 212 mm. Driedubbel gevouwen en in elkaar geschoven kwartobladen (in de vorm van een boekje). Rechthoekig geruit papier. Aan beide zijden in de breedte beschreven. De twaalf apografen steken in een omslag waarop genoteerd is ‘papieren gevonden bij G. Gezelle’ en nog eens ‘Guido Gezelle’. Ze werden alle door een en dezelfde kopiist (met stuntelige hand) geschreven. Er komen veel kopieerfouten in voor.

[p. 294]

afschrift vertoont verscheidene varianten⁽⁴⁶⁾. De zes namen, die onderaan op het handschrift zijn vermeld, kunnen we alle op één na identificeren⁽⁴⁷⁾.

Wat de datering betreft, suggereren we het volgende: in 2. hadden we het al over de uitbreiding van het patronaat, waarbij een lokaal in ‘Het Fort’, waarop in v. 10 wordt gealludeerd, werd betrokken; we situeerden dit vóór 1897, of zelfs vroeger, reeds in 1892 of '93. Maria, Moeder Gods geprezen, werd dus zeker na 1892 geschreven.

(46) 1) na geprezen geen komma / 3) name zijn / 6) na meene geen komma / 7) patronesse / 8) achter doet / 9) na gebleken geen komma / 10) fort / 12) doet / na voort geen punt / 13) na lange geen komma / 15) jufvrouw / Onderaan geen namen.
Marie Hostens (^o1866), Léonie Hostens (^o1874), Mathilde Callens (^o1859) en Marie Egels (^o1859) waren ook allemaal Katrientjes. Marie De Caluwé werkte nooit in de fabriek Goethals, maar we herinneren eraan dat met de uitbreiding van het patronaat iedereen tot het patronaat werd toegelaten.

(47) Virginie Vandevijvere (Kortrijk, 21.12.1848 - Kortrijk, 26.9.1918) komt in veel Gezellegedichten voor. Ze was ouder dan de andere Katrientjes, wat G. Billiet p. 77 deed besluiten dat het gedicht in de Conferentie der Vrouwen thuis hoort, een soort patronaat voor de oudere arbeidsters van de fabriek Goethals. We denken veeleer dat zij hielp in de leiding van het patronaat van de Katrientjes en hier als woordvoerster optreedt. Een ander Gezellegedicht voor haar is hier te vermelden (Dundr. III, p. 427 e.v.).

6. Jufvrouw' Marie, bij al degenen.

Ook dit handschrift⁽⁴⁸⁾ is slechts een deel van het origineel, dat blijkbaar (in de tekst, v. 8 en 9 vooral, wordt immers op de versieringen van de brief een toespeling gemaakt) op de naamdag van dezelfde Marie Demets werd gebruikt. Het gedicht werd niet door Gezelle zelf op de brief geschreven, en is onvolledig. Midden in de tekst wordt het onder aan het blad afgebroken:

Jufvrouw' Marie, bij al degenen
die U den besten wensch verleenen

op uwen feestdag, komen wij,

uwe oudste vrienden, vrij en blij,

en met oneindig zielsgenoegen
twee woorden nu daarbij nog voegen.

Op onzen brief, van boven op,

staat er 'ne schoonen rozenknop;

(48) Hs., enkel vel, 217 × 164 mm. Gelijnd papier, tweemaal gevouwen. Het tweede blad van de oorspronkelijke kwartobrief is afgescheurd (scheurrand links). Het gedeelte boven de helft van het eerste blad (met de rozenknop waarop in v. 8 een toespeling wordt gemaakt) is afgeknipt. Aan zij- en onderkant een gouden versiering.

[p. 295]

 

en langs de kanten staan te glanzen

10

de schoonste woorden in twee kranzen

 

van rozen en viooltjes fijn.

 

't En kon voorwaar niet beter zijn.

 

Gij zijt een ware knop van rozen

 

die vol van liefde staat te blozen⁽⁴⁹⁾.

Ook dit onuitgegeven gedicht vinden we terug bij de zojuist beschreven reeks van twaalf afschriften uit het AMCV. Hier is het volledig en het maakt het ons mogelijk het onvolledige hs (Peel) aan te vullen:

voor elk [van] ons, en wij, wij staan
met eenen bloemenkrans omdaa[n]
bij U, omdat wij heden mogen
onz' dank en onze liefde toogen.
Leef lange nog, en weest volop
gelukkig, lijk een rozenknop [.]
Zoo wel en wildig ende vreugdig
en altijd, altijd even jeugdig!⁽⁵⁰⁾

Uit v. 4 blijkt dat Marie Demets' oudste vrienden aan het woord zijn; dit zijn waarschijnlijk de Katrientjes, die van bij het ontstaan tot het patronaat behoorden. Het gedicht mogen we dan ook in de late jaren 90 plaatsen.

(49) De ij is niet gestipt in Gy (13) en zyt (id.); feestdag is Zuidn. voor ‘naamdag’.

(50) In het eerste gedeelte van het gedicht vertoont de afschriftversie uit het AMVC verscheidene varianten t.o.v. het hs. W. Peel: 1) Jufvrouw Marie / 3) na feestdag geen komma / 6) me daarbij / na voegen geen punt / 8) me / rosenknop / 10) krantjes / 11) na fijn geen punt.
In het tweede deel verbeterden we voor in van (15), omdaar in omdaan (16). In v. 21 schreven we en de aan elkaar. Uit de grove kopieerfouten in het afschrift (bv. v. 6, 10, 15 en 16) blijkt de mindere geleerdheid van de kopiist (Marie Demets?). In v. 21 is wildig afgeleid van wilde, de dialektische uitspraak van weelde.

7. Valentine en Eugenie.

Het handschrift van dit onuitgegeven versje is interessant, al was het maar omdat Gezelle het schreef in dezelfde maand van zijn benoeming te Brugge, maart 1899. Het stelt ons ook in de gelegenheid wat meer te zeggen over de familie Alberic Goethals. We geven eerst de tekst en de beschrijving van de autograaf⁽⁵¹⁾:

(51) Hs., dubbel vel, 135 × 210 mm. Geruit kladpapier, tweemaal gevouwen. P. 1 (4 strofen) en 3 beschreven, 2 en 4 blanco. (Onvaste) Gezellehand. Getekend en gedagtekend door Gezelle.

Valentine en Eugenie,

[p. 296]

 

onbejaard zijt gij in 't leven;

 

zuiver zoo geen ooge en is,

 

schuldeloos en blij gebleven,

5

God een ware beeltenis.

 

Valentine en Eugenie,

 

't kwam van God een stem u groeten,

 

zeggende: ‘Op den autaar ligt

 

't Lam, dat al ons kwaad kwam boeten,

10

u tot voedsel ingericht.’

 

Valentine en Eugenie,

 

lang hebt gij en veel gebeden;

 

neerstig uw geloof geleerd

 

en naar God, eerbiedig, heden,

15

uwe stappen toegekeerd.

 

Valentine en Eugenie,

 

heden zijt gij, zusters beide,

 

ingegaan ter bruiloftzaal,

 

daar God zelve u toebereidde

20

zjin aanbidlijk avondmaal.

 

Valentine en Eugenie,

 

mochten wij de zoetheid weten

 

van 't gesprek, dat gij en God

 

hieldt; en, onder 't Paaschlam eten,

25

al uw heilig zielgenot!

 

Valentine en Eugenie,

 

geen en zal dat zeggen mogen;

 

maar wij, arme kinders, wij,

 

zijnde in uw geluk bewogen,

30

wenschen dat het eeuwig zij!

 

Valentine en Eugenie,

 

met al die u hier beminden,

 

in den hemel, zusters lief,

 

mochten wij te gare u vinden!

35

't Is het slot van dezen brief.

 

Kortrijk,

 

6/3/'99

 

[w.g.] Guido Gezelle⁽⁵²⁾

Het verzorgde gedichtje werd voor Valentine en Eugenie Goethals, de oudste twee dochters van Alberic Goethals ter gelegenheid van hun eerste kommunie geschreven⁽⁵³⁾. Het gaat hier echter niet om hun kommunie-

(52) De ij is ongestipt in zyt (2) en Kortryk (36).

(53) Alberic Goethals, in mei 1886 getrouwd met Claire M.-J. van Volsem uit Halle, had zeven kinderen. Valentine (^o17.3.1887) is sinds 1910, als Zuster Marie-Claire, bij de Zusters van Liefde (Gent). Na een lang verblijf in Kongo verblijft ze nu in ‘Kliniek des deux Alices’ te Ukkel. In 1969 konden we van haar nog inlichtingen krijgen. Eugenie (^o14.8.1888) verbleef sinds 1925 als Zuster Marie de Saint-Paul in het klooster van de Goede Herder te Angers, waar ze gestorven is.
De familie A. Goethals woonde op het Plein (Esplanade, 31).

[p. 297]

prentje. Hiervoor werd niet Gezelle, maar de direkteur van het toen fransgezinde St.-Niklaasinstituut te Kortrijk (Hendrik Prevost), waar Valentine en Eugenie school liepen, aangesproken. Nu is het niet zo, dat Gezelle geen Franse gedichten schreef⁽⁵⁴⁾. Het is dus weinig waarschijnlijk dat hij geweigerd zou hebben het kommuniegedichtje in het Frans te maken. Misschien waren Gezelles relaties met de familie A. Goethals niet zo vriendschappelijk, en bleven de kontakten tussen de fabrikant en de direkteur van zijn patronaat wat formeel en afstandelijk. Hiervoor hebben we overigens enkele aanwijzingen. Van Gezelle is er in het Archief Goethals geen spoor te vinden. Op de lange lijsten genodigden, opgesteld ter gelegenheid van feestmaaltijden, staat Gezelle nergens vermeld, ook niet op die bij de eerste kommunie van de oudste twee dochters⁽⁵⁵⁾.

In de brieven van A. Goethals aan Gezelle, die we hier niet hebben kunnen behandelen, is de toon ook nogal formeel.

Het eenvoudige, op kladpapier geschreven gedicht heeft ook geen betrekking op de familie Goethals of het kommuniefeest, maar, zoals vooral uit vers 28 (wij arme kinderen) blijkt, op het patronaat van de Katrientjes. Valentine en Eugenie kwamen er immers veel, om samen met de fabrieksmeisjes te spelen. Gezelle ondertekent, maar hij schrijft in naam van alle Katrientjes. Zij nemen afscheid van Valentine en Eugenie, die na hun eerste kommunie naar een school in Rijsel vertrokken.

(54) Zie b.v. het gedicht Le Dieu de mon Baptême, Pieux souvenir de la Première Communion de Mlle Julia Croquison, dat Gezelle in diezelfde maand maart van 1899 schreef.
(Door J. B[oets] gepubliceerd in Gezelliana, I (1970), 129 e.v.).

(55) Op de lijst Cadeaux reçus par Valentine et Eugenie pour leur Communion, Mars 1899, waarop de namen van de meeste rijke families van Kortrijk voorkomen, is geen Gezelle te vinden. (Archief Goethals).

8. Joufvrouw Stephanie, geprezen.

Bij de achtste autograaf, dit keer een kleurrijk versierde brief⁽⁵⁶⁾, heb-

(56) Hs., dubbel vel, ongelijnd, stevig papier, 135 × 205 mm, eenmaal in de breedte gevouwen; p. 1 (met 12 verzen) en 3 beschreven, 2 en 4 blanco. Versieringen op p. 1: een gouden lijst om het blad, links bovenaan veelkleurige bloemen met een vogel op een dubbele bloemenkrans, die d.m.v. een lintje opengetrokken kan worden. Gezellehand. Datering.

[p. 298]

ben we geen volledige zekerheid qua identifikatie van de aangesproken Stephanie. Ook Baur kon die blijkbaar niet identificeren, want hij publiceerde het gedicht onder de titel: Feestdicht voor een Stephanie (Dundr. III, p. 701). De versie in de dundrukuitgave verschilt 20 grondig van onze autograaf, dat we de laatste hier helemaal afdrukken. We vestigen de aandacht op het programmatische karakter van het gedicht (vooral v. 13-20), waarover we het bij gedicht 4 al hadden:

Joufvrouw Stephanie, geprezen,
wilt nog eens indachtig wezen
dat het uwe feestdag is,
daags na Christus Kerstemis.
Daarom komen wij al zeere,
en wij vragen: laat ons de eere
van u, met beleefd fatsoen,
onze groetenis te doen!
Stephanus was een diaken;
hij most op den armen waken
van Gods kerke, en zoo doet gij,
beste joufvrouw Stephanie;
op ons, arme meiskes, waakt gij,
en met alle liefde maakt gij
ons verplicht, met raad en daad,
van te gaan zoo als gij gaat,
altijd in de rechte paden,
zoo in woorden, zoo in daden.
God zal u dit wijs beleid
loonen in der eeuwigheid.
Blijft bij ons, wij zullen trachten
u met al onz' beste krachten
na te volgen, waar dat 't zij!
Leve joufvrouw Stephanie!

Van uwe onderdanige kinders:

Valerie Windels,

Elisa Hughe

Clemence D'Hulst.

Kortrijk den 26 in Kerstmaand

1889.⁽⁵⁷⁾

Als we rekening houden met de soms belangrijke varianten⁽⁵⁸⁾, en het

(57) De ij is niet gestipt in by (21) en Kortryk (29). zeere is dial. voor ‘vlug’.

(58) Titel van Baur / 1) geen komma's / 3) na is geen komma / 4) kerstemis / 5) geen komma / 6) en wij voegen lust aan d'eere / 7) om u / na fatsoen geen komma / 8) doen. / 9) geen kommapunt / 10) en moest / 11) kerk / na gij geen komma / 12) punt / 13) Op / kinders / na gij geen komma / 15) na verplicht geen komma / id. na daad / 18) id. na woorden / 21) trachten, / 22) ons / krachten, / 23) u te volgen waar dat 't zij: / 24) leve / geen datering / geen ondertekenaars.

[p. 299]

feit dat Baur noch de datering, noch de namen onderaan heeft vermeld, moeten we veronderstellen dat zijn versie (zoals dit reeds bij de vorige handschriften enkele keren het geval was) op een klandhandschrift teruggaat. We wijzen nog eens op de werkwijze die Gezelle bij het maken van gelegenheidsgedichten veel gebruikte (cfr. 3): bij een eerste (klad)versie had hij nog geen weet van de personen die het gedicht zouden aflezen. Slechts bij het overschrijven vulde hij de inmiddels vernomen namen in; soms liet hij dit zelfs aan de ‘opdrachtgevers’ over. In principe kon één basisgedicht zo voor verscheidene gelegenheden en personen worden ‘gebruikt’. Opvallend is ook dat Gezelle zelfs bij die toch niet zo belangrijke versjes kritisch stond tegenover zijn tekst. Tussen klad- en nethandschrift zijn er altijd verschillen. Het overschrijven gaf nog altijd aanleiding tot verbetering.

De meisjes hebben we gemakkelijk kunnen identificeren⁽⁵⁹⁾. Dit was niet het geval met de leidster Stephanie⁽⁶⁰⁾. G. Billiet denkt dat het om Stephanie Opsomer gaat⁽⁶¹⁾. Nergens konden we aanwijzingen vinden dat ze leidster van de Katrientjes was. Dit is wel het geval met een zekere Stephanie Ameye (12.9.1823-2.3.1891). Vooreerst schreef Gezelle een gedichtje op haar doodsprentje (Dundr. I, p. 318), waarop we lezen: ‘jonge dochter, beschermlid van Sinte Kathrinens Avondschole in Bersaques

(59) Valérie Windels (^o1872), vanaf mei 1884 ingeschreven in het register van de Linière de Courtrai. Elisa Huge (we schrijven de officiële naam) (^o1870), woonde in de Pluimstraat, daarna in de Kleine Leiestraat, waar veel arbeiders van de fabriek Goethals woonden; ze werkte er reeds toen ze twaalf was en kreeg er verscheidene onderscheidingen. Voor haar zusje Bertha, dat op 17-jarige leeftijd stierf, schreef Gezelle het bidprentje (zie noot 24). Julienne-Clémence D'hulst (^o1870) werkte vanaf begin 1886 in de fabriek Goethals. Het is opvallend dat de drie meisjes nagenoeg van dezelfde leeftijd zijn.

(60) In de reeds aangehaalde verzameling afschriften uit het AMCV is het zesde uit de serie, een tekst uit 1887, ook voor die Stephanie bestemd. We gaan hier niet op in, temeer omdat de prozatekst geen nieuwe gegevens verschaft.

(61) Billiet, o.c., p. 84.
Stephanie Opsomer (1854-1922) hield in de tijd dat het patronaat in Bersacques' Poort gevestigd was, een snoepwinkeltje in de Groeningestraat (nr. 2), op de hoek waar nu het St.-Vincentiusziekenhuis is. Ze was ‘Raadslid der Congregatie van O.L.V.’, lezen we op haar doodsprentje.

[p. 300]

poorte’ (Zie: Jub. KB, p. 266)⁽⁶²⁾. In een brief van 3 maart 1891 (dus één dag na haar overlijden) schrijft Alberic Goethals: ‘Juffr. Stéphanie Ameye is dood. Zullen de meisjes van het patronaat het lijk dragen?’⁽⁶³⁾. We geloven dat dit voldoende bewijzen zijn om het gedicht met Stephanie Ameye in verband te brengen.

(62) Op het doodsprentje staat verkeerdelijk 2 voor 12 september 1823 als geboortedatum. Stephanie Ameye was ‘modemaakster’ en woonde in het ‘Perselstraatje’, net als Anna en Maria Demets. Is dit ook een aanwijzing?

(63) Brief uit het Gezellemuseum, mij meegedeeld door Mevr. C. Beelaert-D'haen, waarvoor dank.

9. Maria leve! (o Blijde maand van Meie en van de bloemen).

In de jaren tachtig wilde Gezelle het volk horen zingen in de kerk. Hij schreef daarom verscheidene liederen op bekende (veelal Franse) deuntjes, vnl. Marialiederen voor de meimaand, en liet die op losse blaadjes of plano's drukken en ronddelen aan de mensen in de kerk. Ze werden in de regel 's zondags na het lof en sermoen gezongen. R. Ghesquiere heeft hierover een en ander genoteerd⁽⁶⁴⁾, maar in het algemeen is er over dit initiatief nog niet zo veel geschreven en onvoldoende materiaal (hss., plano's en uitgaven) is tot nu toe verzameld of bestudeerd.

Tot de handschriften W. Peel behoort het kladschrift van o Blijde maand van Meie en van de bloemen⁽⁶⁵⁾. Hoewel dezelfde tekst in de dundrukuitgave (Dundr. III, p. 660 e.v.) en nog tal van andere plaatsen is gepubliceerd, geven we toch de versie van de autograaf. Hij verschilt immers duidelijk van de gedrukte versies en telt één strofe meer, nl. strofe 4. Nergens komt ook de datering voor.

(64) R. Ghesquiere, Gezelle en de meimaandvieringe. Biekorf, XXXVI (1970), 142-146 en Hoe Gezelle er uitzag. Gezellekroniek, III (1965), 133-135.

(65) Hs., enkel vel, 134 × 208 mm, licht rechthoekig geruit papier; beide zijden beschreven, tweemaal gevouwen; scheurrand links. Op p. 1 staan vijf strofen, onder aan de pag. staat: keer om. Lied n^o 3, de cijfers tegen de rand, Tusschenzang en bis werd achteraf (?) bijgeschreven; de inkt is verbleekt. Gezellehand. Datering.

Maria leve!

Lied n^o 3

1. o Blijde maand van Meie en van de bloemen,

welkom zijt gij, omdat gij mij verwekt

om blij nog eens uw schoonen naam te noemen,

Moeder en Maagd, Maria onbevlekt.

[p. 301]

5

2. 's Morgens, aleer de zon begint te stralen,

 

hankert mijn hert, om naar de kerk te gaan,

 

en, Moedermaagd, daar uwen lof t'herhalen,

 

waar bloem en licht voor uwen autaar staan.

 

3. Als 't avond wordt, als iedereen van werken,

10

lijkt gij weleer, heeft zijne plicht volbracht,

 

komt elk getroost weerom naar U ter kerken,

 

en vraagt aan u de ruste van den nacht.

 

4. 't Zij dag of nacht, 't zij Meie of and're tijden,

 

altijd is u mijn hert en mijn gemoed,

15

Moeder van God, indachtig, en het lijden,

 

peize ik op U, het lijden wordt mij zoet!

 

5. Peize ik op U, 'k en duchte niet te sterven;

 

ruste ik op U, 'k en vreeze geen geweld,

 

want gij en zult, Maria, niet onterven

20

't kind dat in U zijn eenig rijkdom stelt.

 

6. Zijt dan nog eens, Maria, welgekomen,

 

met uwe maand, uw vreugd en uw gezang,

 

en zij veel eer, ja 't leven mij ontnomen,

 

als uwe liefde... Leef Maria lang!

 

Tusschenzang { Maria leve,

 

Tusschenzang { nu en altijd:

 

Tusschenzang { leef' eeuwig lang, Maria, } bis

 

Tusschenzang { die onze Moeder zijt. } bis

 

Kortrijk Meimaand 1883

30

[w.g.] Guido Gezelle⁽⁶⁶⁾

Op de autograaf wijst Lied n^o 3 naar de reeds vermelde deuntjes. Gezelle gebruikte bij die liederen een achttal basismelodieën, die de mensen goed kenden, en waarop hij diverse teksten schreef. Die ‘Wijze’ staat ook altijd op de plano's vermeld. Dr. J. Boets maakte mij op zo'n plano attent, waarop O Blijde maand van meie en van de blommen voorkomt⁽⁶⁷⁾.

(66) De ij is niet gestipt in Blyde (1), zyt (2), myn (6), lyk, zyne (10), zy, tyden (13), altyd, myn, myn (14), lyden (15), zyn, rykdom (20), zyt (21), my (23), altyd (26), Kortryk (29).

(67) Plano, 121 × 183 mm, dubbel blad, zeer licht papier.
Uit AMVC, G 3633, D2d (los blad, liederenteksten), nr. 28090/8.
Op p. 1 (titelblad): 'O.L. Vrouwkerke van Kortrijk / MAAND VAN MARIA / 11-20 mei 1889 / om 8 uren 's avonds, ('s Zondags om 3 uren) / LOF / SERMOEN / Een Godvruchtig Gezang.
Op p. 2 en 3 de liederen O Moedermaagd, ‘Wijze: O.L. Vrouwkerk, n^o 8: Viert om ter meest,... van Pastor Busschaert’ en O Blijde maand van meie en van de blommen, ‘Wijze: O.L. Vrouwkerk, n^o 3’. Op p. 3 verder: Christene zielen, ‘Wijze: O.L. Vrouwkerke, n^o 2’ Op p. 4: Maria, nooit geschonden, ‘Wijze: Maria's Naam van Pastor Busschaert’.
Drukkerij: Eug. Beyaert, Palfijnstraat 18, te Kortrijk.
De plano is het oorspronkelijk eksemplaar van Al. Walgrave, dat in het bezit is gekomen van P. Allossery. Op p. 2 van de plano (bij het tweede lied) staat een aantekening van Allossery: ‘Staat in Dertig geestelijke liederen, uitg. 1891, blz. 37-39. Nr. XVI’.

[p. 302]

Terloops zij opgemerkt dat de teksten op de plano's zó werden gedrukt, dat de mensen die in het Westvlaams moesten zingen (b.v. blommen i.p.v. bloemen op de autograaf). Gezelle liet de liederen ook in de Gazette van Kortrijk verschijnen. Dit is niet met ons lied het geval, maar b.v. wel met Lied nr. 2, Christene zielen (GvK, VIII (1883), 19) en Lied nr. 4, O Moeder Gods (GvK, VIII (1883), 49)⁽⁶⁸⁾.

R. Ghesquiere verzamelde al die (met nog andere) teksten in zijn Dertig geestelijke liederen van Guido Gezelle, uitgegeven bij Siffer te Gent in 1891. Hij steunde hierbij op de plano's. Dit is ook het geval bij o Blijde maand (...); op de autograaf komt overigens een andere titel voor⁽⁶⁹⁾. In zijn persoonlijk eksemplaar (in fotokopie in het Centrum voor Gezellestudie aanwezig) schreef R. Ghesquiere bij ons lied: gekende fransche wijze, en onder ‘Wijze: o Roozenkrans, blz. 28’: O sacré coeur. Naast het lied tekende hij een kruisje, wat, naar hetgeen hij hierover vooraan in het boekje schrijft, zou betekenen dat het lied in Gezelles tijd werd gezongen.

Baur heeft zich waarschijnlijk op de uitgave van Ghesquiere gebaseerd. We kunnen hier niet ingaan op een uitvoerige vergelijking van varianten. Onze gegevens over nog mogelijke versies van hss. of plano's zijn nog te onvolledig.

(68) Meegedeeld door dr. J. Boets.

(69) o Blijde maand..., XVI, p. 32 e.v.; in de tweede druk (1900), nr. 15, p. 28 e.v.; In de Honderd geestelijke liederen is het niet meer opgenomen.

10. Mad. Elisa.

Tot de kollektie W. Peel behoort ook nog het handschrift van een vrij informeel briefje van Gezelle, aan een zekere Mad. Elisa gericht. Bij de identifikatie ondervonden we wel wat moeilijkheden⁽⁷⁰⁾. De bijna familiaire toon en het onverzorgde schrift deed ons zoeken in Gezelles intiemere vriendenkring. Het handschrift en de tekst zelf geven weinig aanwijzingen:

(70) We werden hierbij ruim geholpen door J. de Mûelenaere. Ik dank hem hier voor zijn vriendelijke medewerking. Hij identificeerde de naam en gaf mij zijn interpretatie.

[p. 303]

Mad. Elisa

 

Sint Niklaais kijkt dikwijls deur 't veisterke van den

 

hemel, bezonderlijk binst den heiligen tijd van den

5

Advent, tijd van Penitentie (etc.)

 

Kijkende (in de Leystrate Vrouwstrate) onlangs deur dat

 

veisterke heeft hij in Kortrijk een Dame gezien die

10

den heiligen tijd van den advent vereerde tot in heur

 

kleeren toe die al te male peurper of mauve waren, gelijk

15

's zondags de heilige kleeren zijn van de priester aan den

 

autaar [.]

 

Mauve rok, mauve jacquette [,] mauve voilette, mauve

20

blommen op den hoed [,] al mauve uitgenomen heur

 

hemde [.]

 

Daarom vereert heur S. Niklaas met (eenen Kindeken

25

Jesus - ook in Mauve) met dit heilig Kindeke Jesus,

 

dat ook in mauve gekleed is lijk Madam, binst den heiligen

30

tijd van den Advent.⁽⁷¹⁾

De geadresseerde is hoogstwaarschijnlijk Elisa Van den Broeck (Sint-Niklaas, 19.11.1844 - Kortrijk, 2.6.1933). In het register van de Franse Mariakongregatie staat ze als ‘épouse Camille Vercruysse’ ingeschreven⁽⁷²⁾. Ze was inderdaad de echtgenote van Camille Vercruysse, die met Gezelle goed bevriend was. Hij kwam ondermeer tussen in de onderhandelingen met het bisdom voor Gezelles benoeming tot direkteur van de Filles de l'Enfant Jésus in 1889.

In de Gezellebiografieën wordt ze geregeld als Mevrouw Elisabeth Vercruysse aangehaald⁽⁷³⁾. Ze zou Gezelle geholpen hebben ‘in stoffelijke zaken’ (Walgrave), ze ‘moederde’ hem (Jub.). Uit de Jub. blijkt ook

(71) Hs., brief, enkel vel, 135 × 209 mm, ongelijnd briefpapier. Beide zijden beschreven, eenmaal in de breedte gevouwen. Scheurrand links. Gezellehand.; veel doorhalingen; verbleekte inkt. Handschrift in slechte staat.
Op de voorzijde is Mad. Elisa (door Gezelle) in blauw potlood (bij)geschreven; onderaan: keer om. Op de keerzijde, op de onderste onbeschreven helft, een deel van postzegel en stempel: [18]98. Geen adres.
De ij is niet gestipt in kykt (1), dikwyls (1), bezonderlyk (3), zyn (15) en lyk (28).
Doorhalingen zijn tussen ronde haakjes geplaatst. In regel 6 staat etc. op het hs. tussen haakjes.

(72) Ik verwijs hiervoor naar de bijdrage van J. de Mûelenaere in dit nummer, noot 51.

(73) Walgrave, o.c., II, p. 249 e.v.; C. Gezelle, Guido Gezelle. 1830-1899, p. 214 en Keurgedichten, Amsterdam, (1925), II, p. 212. Zie ook: Jub. Rijmsnoer, II, p. 239 e.v. (bij het gedicht ELISABETH) en 261 (bij DE BLEEKERSGAST).

[p. 304]

dat Gezelle van haar allerlei Franse tijdschriften ter lezing kreeg. Ze woonde in de Leiestraat (nr. 24), op de hoek van de Handboogstraat. Hierop wordt in de brief allusie gemaakt.

Het is onmogelijk de achtergrond van dit briefje te rekonstrueren. Het blijft b.v. een vraag hoe dit hs. bij de kollektie van Marie Demets is terechtgekomen. Waarom is er geen adres vermeld? Misschien werd de brief nooit verstuurd, en gaat het hier om een kladje, haastig genoteerd op een stuk van een brief uit 1889, dat later werd overgeschreven. Gezelle stuurt een geschenkje bij de brief (die waarschijnlijk door iemand aan huis werd afgegeven) als beloning voor die intense ‘vereering’ van de advent en misschien meteen als dank voor een van de vele diensten die Mad. Elisa, als we de biografen geloven, Gezelle had bewezen.

Verdere spekulaties lijken ons nogal belangloos vóór we over meer gegevens beschikken omtrent de talrijke ‘zorgende vrouwenhanden’, om het met Walgrave te zeggen, die Gezelle te Kortrijk hebben omringd.

J.P. Couttenier

Asp. N.F.W.O.