Leesidee. Jaargang 9

[p. 650]

Het groteske interpreteren
Annie van den Oever: <Fritzi> en het groteske

Twee dichtbundels (Geachte Muizenpoot en achttien andere gedichten en Kus of ik schrijf), twee prozaboekjes (Wat knaagt? en Neerbraak) en nog wat randwerk: zo klein is het oeuvre van Fritzi Harmsen van Beek (1927). Nochtans is zij de ‘grande dame’ van de naoorlogse Nederlandse literatuur, bemind maar nauwelijks bekend. Haar grillige, ongrijpbare gedichten en verhalen staan in een averechtse verhouding tot de literaire traditie. De Groningse neerlandica Annie van den Oever onderzoekt in haar studie <Fritzi> en het groteske welke interpretatiekaders de kritiek parten hebben gespeeld en wijst in briljante analyses op de method in this madness.

Een oudbakken wijsheid proclameert: ‘Een gezond oog ziet zichzelf niet’. Dat mag in medisch opzicht correct zijn, voor de (studie van de) groteske literatuur gaat het helemaal niet op. Grotesken zijn bewuste vervormingen. Ze beschrijven of creëren andere waarnemingen. Omdat er een nauw verband bestaat tussen zien en weten, is de dwalende, verstorende blik van de groteskenschrijver een middel om onze conventionele kijk op de dingen te ondermijnen. Grotesken maken ons bewust van de platgetreden paden waarlangs ons denken en voelen zich bewegen. Ze geven inzicht in wat tussen de plooien van het ‘normale’ discours valt. ‘Beddingen van onbegrip’ noemt Fritzi Harmsen van Beek het in haar ‘Twee raadselrijmen die samen een antwoord vormen dat bij nader inzicht is zoekgeraakt’. Nabokov beschouwde ‘non! non!’ als de grondhouding van het groteske.

In een tussenzin merkt Van den Oever fijntjes op: ‘de onderzoekers zouden zich moeten aanpassen aan de schrijvers en niet omgekeerd’. De eerste helft van haar studie gaat over de traditionele interpretatiekaders die critici en literatuurwetenschappers hebben verhinderd adequaat op het groteske te reageren. Men probeerde het werk, in het spoor van dichters als J.H. Leopold, symbolistisch te lezen en te interpreteren: alle concrete elementen zouden gericht zijn op een ‘waardevolle’ abstracte betekenissamenhang. Merkwaardig genoeg hield het groteskenonderzoek van o.m. Van Ostaijens werk in de jaren '60 vast aan het idee van thematische eenheid. Nauwgezette studie van de vorm (onder invloed van het close reading in het tijdschrift ‘Merlyn’) zou de onsamenhangendheid van het groteske werk overwinnen. Ten slotte waren er de personalistische interpretaties, die de betekenissamenhang in de persoon van de dichteres zochten. Hoewel Fritzi's turbulente leven op het landhuis Jagtlust in het Gooi, waar zij het middelpunt was van een uitgelaten bende schrijvers en kunstenaars, die aanpak leek te promoten, verhinderden de teksten zelf de constructie van een ‘vrouw uit één stuk’. Een grondige lezing van de ‘Twee raadselrijmen’ waar Geachte Muizenpoot mee opent, brengt de dubbel zinnigheid als kernbegrip van haar poëtica aan het licht. De schrijfwijze in twee woorden benadrukt dat het niet om een gewone, in poëzie vaker voorkomende ambiguïteit gaat, waarbij het concrete het opstapje vormt naar een belangrijkere abstracte betekenis. Veeleer worden de beide lezingen, de concreet-seksuele (‘demande d'amour’) en de symbolistisch- poëticale, in het gedicht tegen elkaar uitgespeeld. Het gedicht beoogt slechts een kortstondige interpretatie en geen definitieve afsluitende, zoals de symbolistische poëzie. In het proza fungeert de definitie van een neerbraak als programma. ‘Je zou kunnen zeggen dat een neerbraak moet zijn: de neerslag van een gedachte over het een of ander van de schrijver, zó geformuleerd dat een (voor)oordeel wordt doorbroken bij de lezer.’ Beroemd is de openingspassage van de gelijknamige bundel: ‘Een duizendpoot zag ik, in de badkamer, waar zo'n dier natuurlijk niet hoort, en gratie Gods dat is tederheid, zo'n duizendpoot die zijn toch al zo geringe gewicht verspreidt over al die voetjes. Dit nu is een neerbraak. (Bedenkende vooral dat bijna iedereen duizendpoten repulsief vindt.)’

Van den Oever wijst erop dat zulke poëtica van het groteske tegelijkertijd een groteske poëtica is. Voor ze aan de hand van enkele prozateksten en een paar gedichten laat zien hoe vertel- en schrijfstijl in alle opzichten afwijken van de conventionele leesverwachting, begeeft ze zich weer op een metaniveau. Ze toont aan dat de klassieke narratologie met haar klemtoon op handelingsverloop en actanten bij de kritiek een leeshouding heeft voortgebracht waar de verhalen van Harmsen van Beek haaks op staan. Geen toeval dus dat ze in grote mate ‘onbegrijpelijk’ en ‘onleesbaar’ werden gevonden. Voortbouwend op studies van Russische formalisten als Ejchenbaum en Vinogradov over o.a. Gogol, bespreekt ze het luttele verhaalgebeuren en de magere karakterisering van de personages. Harmsen van Beek richt zich in haar werk op het efemere en alledaagse, het concrete en het singuliere en probeert het te representeren tegen de onmogelijkheden van de representatieconventies in. Ze schikt ‘bijzaken’ om een leeg centrum. Zoals Bachtin in verband met het groteske bij Rabelais kun je hier spreken van een ‘rabaissement’, een verschuiving en verlaging van de aandacht naar het zintuiglijk-lichamelijke, hybride en niet persoonlijk-individuele. Kleine wreedheden, huishoudelijke karweitjes zorgen in Wat knaagt? voor een koppeling van sterfelijkheid aan stoffelijkheid in letterlijke zin, die niet meer door een symbolische lezing wordt getranscendeerd. ‘De mens’, schrijft Van den Oever, ‘is weliswaar stof, maar stof is, concreet genomen, met een micro-

[p. 651]

scopische blik bezien, vele malen aardiger, veelvormiger, interessanter en leerzamer dan al degenen suggereren die misnoegd constateren dat de mens slechts stof is en tot stof zal wederkeren.’

De laatste twee hoofdstukken, ook de meest concrete, behandelen de vertelstijl en de schrijfstijl van F. Harmsen van Beek. In tegenstelling met de rapporterende en ‘geschreven’ narratieve stijl hanteren de verhalen uit Neerbraak en Gewone Piet & Andere Piet een sprekende verteltrant, vol uitweidingen, terzijdes en directe aansprekingen. De teksten zijn minder gericht op informatie dan op wederzijdse betrokkenheid (vergelijk de titel van de bundel Kus of ik schrijf) en hebben overwegend een argumentatie- i.p.v. een narratieve structuur. Eigenlijk is de zaak nog iets complexer: er vindt een kruising plaats tussen betoog en onderonsje. Ter illustratie, uit ‘Bewaar me’: ‘[...] bewaren kan men praktisch met alles doen, terwijl men niet van alles zo-maar weg mag gooien. Oude familieleden bv., ongeopende belastingaanslagen, nog gave dekseltjes van genekte potjes en pannetjes, daar krijg je last mee, als je die niet netjes bewaart. Zowel met je omgeving als met je geweten.’

Stilistisch is het werk van groteskenschrijvers lang terra incognita geweest. Van den Oever bespreekt de voorkeur voor uitzonderlijke zinsbouw in het proza. Het schiet te hooi en te gras heen en weer tussen extreem korte, onwelgevormde elliptische zinnen en extreem lange en ondoorzichtig gevormde periodezinnen. Die laatste worden vaak geparodieerd, een middel te meer om de ‘autoriteit van de auteur’ speels te ondergraven. In een afsluitende interpretatie van Harmsen van Beeks bekendste gedicht ‘Interpretatie van het uitzicht’ toont de auteur zich opnieuw een meester in het scherpzinnige close reading. Ze drukt de bestaande symbolische en personalistische interpretaties met de neus op hun zwakke plek: ze houden halt voor de ‘verlagende’ pornografische lezing van het gedicht - een binnen onze poëtische traditie ‘verboden’ lectuur. F. Harmsen van Beek, schrijft Van den Oever, ‘heeft op groteske wijze (dus gebruik makend van het grillige, onmatige, ongerijmde en overdrevene) de aporetische en onvermoede kanten van allerlei gangbare begrippen en formuleringen blootgelegd, om ze te beroven van hun gezag en zodoende de weg te openen voor nieuwe overwegingen omtrent het onderwerp.’ Dat geldt in grote mate ook voor haar eigen studie - inclusief een zekere onmatigheid, ontsprongen aan het oorspronkelijke dissertatiekarakter. Bibliografische spookverwijzingen, spelfouten en storende herhalingen zijn door de mazen van de eindredactie geglipt. <Fritzi> en het groteske staat echter methodisch en inhoudelijk op zo'n hoog niveau dat ‘de enorme klus van het lezen van een lastig boek van deze omvang’ (dixit de auteur) meer dan eens een feest voor de geest wordt.

[Erik de Smedt]

Annie van den Oever: <Fritzi> en het groteske, De Bezige Bij Amsterdam, 2003, 571 p., €35,00. ISBN 90-234-1272-9. Distr.: WPG Uitg.

nederlands 855.6 / ten harmsen van der beek, fritzi