Leesidee. Jaargang 8

Wie zoet is krijgt lekkers

De Stadsbibliotheek Antwerpen (SBA) wil zich profileren als wetenschappelijke bibliotheek voor de humane wetenschappen en het Vlaams cultureel erfgoed. Sinds 1980 wordt de uitbreiding van de collectie toegespitst op Nederlandse en Vlaamse literatuur, op literatuurgeschiedenis en op de geschiedenis van de Vlaamse Beweging. Ondanks haar bijzonder rijke historische collectie ligt het voor SBA niet voor de hand om uit de massieve schaduw van de Antwerpse Openbare Bibliotheek te komen. Een bewaarbibliotheek heeft het, vanwege het feit dat je er geen boeken kan uitlenen, een stuk moeilijker om haar toegankelijkheid aan een ruim publiek kenbaar te maken. En hoe rijk de collectie ook mag zijn, ze zal in de eerste plaats mensen met een specifieke interesse in het historisch cultuurgoed aantrekken.

Huidig directeur An Renard heeft een aantal projecten lopen die de deuren van de Stadsbibliotheek moeten openzetten voor een ruim publiek. De tentoonstelling met de beloftevolle titel ‘Wie zoet is krijgt lekkers’, die uitgerekend in de pakjesperiode van start gaat, houdt in elk geval meer in dan de titel zo op het eerste gezicht belooft.

‘Wie zoet is krijgt lekkers’ stelt zo'n 160 boeken tentoon uit de collectie van Hendrik Van Tichelen (1883-1967). Van Tichelen gaf les in de volksscholen van het Antwerps Schipperskwartier. Hij geloofde vast in het belang van goede kinderliteratuur want hij zag de nood aan ‘opbouwende’ ontspanning voor de volksjeugd. De volledige collectie Van Tichelen is te raadplegen in SBA; ze omvat meer dan 11.000 titels. Dat voor Van Tichelen ‘goede kinderliteratuur’ ook aan strenge esthetische voorwaarden moest voldoen, is een eerste globale vaststelling die je op basis van zijn verzameling kan trekken. Mooie boeken dus voor zoete kinderen? Dat is te snel geoordeeld, want over wat nu precies ‘zoet’ heet, zijn de meningen doorheen de jaren nogal geëvolueerd. Hoe de begrippen ‘braaf’ en ‘stout’, ‘beloning’ en ‘straf’ gaandeweg een andere invulling kregen, kan je nalezen in de catalogus Wie zoet is krijgt lekkers: oude kinderboeken, nieuwe illustraties, in een bijdrage van Marita Vermeulen, die als curator van de tentoonstelling optrad. Moest het alziend oog van God de kinderen uit de eerste helft van de 19^e eeuw tot deugdzaamheid dwingen, rond de eeuwwisseling leefde de overtuiging dat schoonheid aan de ziel van het kind appelleerde en van sprookjes vond men dat ze een positief effect hebben. Kin-

[p. 691]

‘De onnatuurlijkheid die opgedrongen braafheid tot gevolg heeft, krijgt gestalte in de ontroerende omslagplaat die de Amerikaanse illustrator Jessie Willcox Smith (1863-1935) maakte voor Toen vader een kleine jongen was van Betty Sage. Op het eerste gezicht toont deze naturalistische prent drie zoete kinderen, die charmeren door hun knuffelronde voorkomen. Bij nader toezien krijgt deze prent iets dubbelzinnigs. Willcox Smith is erin geslaagd om het brave en lieve te relativeren in gelaatsuitdrukkingen en lichaamshoudingen die het verlangen om te ontsnappen aan het alziend oog van de volwassenen ten volle tot uitdrukking laten komen.’
Marita Vermeulen in Wie zoet is krijgt lekkers

Wilt gij ooit gelukkig slagen
In het geen gij ondervindt
Dan moet gij oplettend wezen
Op al 't geen gij doet, mijn kind!

[...]

Zij die altijd onoplettend
Handen aan den arbeid slaan,
Zal het zelden wél gelukken,
Bijna nooit voorspoedig gaan.

Ill. van Frederik Garrels uit Humpie Dumpie (1950)

deren dienen bestraft, beloond, beleerd of betutteld om tot deugdelijke volwassenen uit te groeien. Langs o.m. deze stapstenen passeer je langs anderhalve eeuw illustratie-kunst, om uit te komen bij een drastisch andere kindvisie. Bij bv. Annie M.G. Schmidt en Astrid Lindgren roept stout zijn niet langer Gods toorn over je af, het is best wel eens lekker. En omdat de dwingende moraal kan wijken, is er plaats voor observatie, nuance, reflexie. En voor een veel completer en complexer kindbeeld.

Behalve bovengenoemde bijdrage, die tevens de visie expliciteert die aan deze tentoonstelling ten grondslag ligt, bevat de catalogus een bijdrage van Hannelore Marynen over het leven en werk van Hendrik Van Tichelen; Saskia de Bodt werpt in ‘Eenvoudig en expressief’ een licht op kunstenaars, illustratoren voor kinderen en kunstopvattingen in Vlaanderen ten tijde van Van Tichelen; Katrien Vloeberghs kadert het werk van Wilhelm Busch in de heersende burgerlijke moraal in de tweede helft van de 19^e eeuw. De catalogus sluit af met een tweede bijdrage van Marita Vermeulen, ‘Het huwelijk tussen tekst en illustratie’, waarin ze het oeuvre van 12 hedendaagse Vlaamse illustratoren van kinderboeken portretteert. Hiermee wordt meteen ook de brug geslagen naar het tweede luik van de tentoonstelling: in het Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen worden werken tentoongesteld van 12 illustratoren die de confrontatie aangaan met de museumcollectie.

‘Wie zoet is krijgt lekkers’ is een inhoudelijk sterk onderbouwde catalogus, die ook los van de tentoonstelling standhoudt. Illustraties (een selectie uit de tentoongestelde werken) en teksten gaan hier een verbond aan dat Hendrik Van Tichelen genegen zou zijn: ‘[...] dat de illustratie, voor zover die voor handen blijkt, esthetisch haar waarde hebbe en rechtstreeks de aanschouwelijkheid van de inhoud of dezes hoofdmomenten ten goede kome [...]’ En de uitgesproken esthetische uitvoering van de catalogus, kan ook al geheel in de geest van zijn esthetische opvattingen passen: ‘[...] dat de band, die onafscheidelijk deel uitmaakt van het geheel, geen flapperig papiertje, smakeloos kartonnen of pseudo linnen omslag zij, maar op zichzelf een aanlokkelijkheid om zijn welsprekende en toch sobere en stevige verschijning.’ (Hendrik Van Tichelen, Over boeken voor kindsheid en jeugd (1952)

[Jen de Groeve]

Marita Vermeulen e.a. (red.): Wie zoet is krijgt lekkers, Stadsbibliotheek Antwerpen, 2002, 94 p.: ill., 90-76704-22-8

684.94 / jeugdboekillustraties; geschiedenis vlaamse jeugdliteratuur; geschiedenis

De dubbeltentoonstelling loopt in de Nottebohmzaal van de Stadsbibliotheek Antwerpen (Hendrik Conscienceplein 4) en het Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen van 7 december 2002 tot 9 maart 2003

[...]

De prins van dat land was nog viezer dan vies.
't Was net Piet de Smeerpoets, maar dan ook precies!
En toen hij de Slordige Saartje ontmoette,
Toen was hij verrukt. En hij viel aan haar voeten.
Ze trouwden en 't was wel een heel slordig paartje:
De Slordige Prins en het Slordige Saartje.
En al de kinderen die ze kregen
Zaten meteen al vol vlekken en vegen.

Annie M.G. Schmidt