Leesidee. Jaargang 3

[p. 644]

De verrukking over het alledaagse

Cadavre exquis, de titel van het nieuwe boek van Robert Irwin, is tevens de naam van een surrealistisch gezelschapsspelletje waarbij een compositiefiguur wordt gemaakt. ‘De eerste kunstenaar tekende het hoofd, vouwde het papier om en gaf het vervolgens door aan zijn buurman die vervolgens de romp schetste alvorens het papier opnieuw om te vouwen enzovoort, enzovoort, totdat er een schitterende hybride op het opengevouwen papier te voorschijn komt’. Iets gelijkaardigs onderneemt Robert Irwin. Zijn compositietekening geeft een verrassend, maar steeds ontglippend beeld.

Irwin presenteert zijn roman als de biografie van een van de centrale leden van de Londense surrealistenkliek: de schilder/schrijver Caspar. Deze blikt terug op zijn korte liefdesaffaire met de betoverende Caroline, die zijn hele leven beheerst heeft. Caspar is geen historisch personage, hij heeft nooit bestaan, maar de auteur laat hem evolueren binnen een historisch kader, met échte kunstenaars. Caspar zelf blijft altijd wat in de schaduw. Zijn voornaam vernemen we pas na bladzijden, zijn familienaam wordt enkel terloops vermeld als het boek al flink gevorderd is. Geboorteplaats, afkomst en sociale achtergrond blijven in het duister gehuld.

Als schilder hoort Caspar bij de Broederschap van Serapion, een groep kunstenaars en intellectuelen die het surrealisme hoog in het vaandel dragen. Ned Shillings is hun leider. De leden verliezen zich in allerlei surrealistische spelletjes en experimenten. Het is op die manier dat Caspar voor het eerst Caroline ontmoet. Op een dag wordt hij bij wijze van experiment door een vriend-schrijver geblinddoekt door de stad geleid ‘om de zintuigen te ontregelen, of ze zelfs enige tijd helemaal uit te schakelen’. Als hij alleen in een pub wordt achtergelaten, raakt hij in gesprek met Caroline. Hij nodigt haar uit om voor hem te poseren. Deze ontmoeting is de ontmoeting met een andere werkelijkheid, met de wereld van het alledaagse. Het is een wereld waarin géén surrealistische spelletjes gespeeld worden, waarin de naam André Breton niemand wat zegt, maar waarin de mensen toch gelukkig zijn. Terwijl zijn collega's willen ontsnappen aan de alledaagsheid, wil Caspar ontsnappen aan het surreële. Hij is gefascineerd door de alledaagsheid van Carolines bestaan: haar werk op kantoor, de huishoudelijke beslommeringen, de pretentieloze pretjes... Het laat Robert Irwin meteen toe de spanning tussen kunst en leven, thema bij uitstek van het surrealisme, te onderzoeken. Het surrealisme is binnen de moderne kunst de stroming bij uitstek die het gewone wil dereguleren, die wereld en leven wil veranderen door de verbeelding centraal te stellen. Cadavre exquis illustreert het echec van deze opvatting.

Het fascisme steekt overal in Europa de kop op. Er is wel nog de Eerste Internationale Surrealistische Tentoonstelling, maar dat kan niet beletten dat de Broederschap uiteenvalt. Intussen zijn Caspar en Caroline vervreemd van elkaar. Te langen leste verdwijnt ze spoorloos, ‘die winter viel alles in duigen’. Caspar trekt naar nazi-Duitsland, waar hij een tentoonstelling van ‘Entartete Kunst’ gaat bekijken. Hij stelt cynisch vast dat het surrealisme in nazi-Duitsland ten minste au serieux wordt genomen: ‘Per slot van rekening waren wij surrealisten erop uit geweest de mensen te schokken. En nu hadden we eindelijk, hier in Duitsland, een publiek gevonden dat bereid was ons serieus te nemen. Het was geschokt’. Eens terug in Engeland vlucht Caspar weg in drank en roesmiddelen en wordt in een gekkenhuis opgesloten. Daar vindt hij een vorm van rust die aan geluk grenst: zijn vrienden bezoeken hem en zijn werk wordt plots naar waarde geschat. De tijd verglijdt, de oorlog barst los en hij heeft nog altijd niets gehoord van zijn verloren geliefde. Caspar wordt door het War Artists' Commission aangeworven om schilderijen te maken van de verse bommenkraters en ruïnes in het door de Blitz geteisterde Londen. Hij vervoegt aan het einde van de oorlog het oprukkende Engelse leger en komt zo in Bergen-Belsen terecht. Tot schilderen komt hij niet en ook na het einde van de oorlog zet hij zijn speurtocht naar Caroline voort. Financieel gaat het hem intussen stilaan voor de wind. Het boek eindigt met Caspars laatste - groteske - poging om zijn psychiater van het bestaan van Caroline te overtuigen. ‘Caroline, Caroline, Caroline, ik ben niets zonder jou en zonder jou is mijn leven een verhaal geweest zonder betekenis’. Het laatste (15de) hoofdstuk is er - zoals aangekondigd in het voorwoord - later aan toegevoegd. Want Caroline heeft enkele maanden na de publicatie van het boek in 1951 zelf contact met Caspar opgenomen. En dan blijkt zijn beeld van haar en zijn kijk op het leven en de wereld zélf een ‘cadavre exquis’ te zijn. Er bekruipt hem ‘een vreselijke droefheid. Het grootste gedeelte van mijn volwassen leven heb ik mijn verhaal gezien als het verhaal van Caroline en mij en mijn liefde voor haar, maar terwijl ik naar haar relaas luisterde, bleek zonneklaar dat zij haar leven zag als het verhaal van Oliver en haar en hun liefde voor elkaar. Ik ben in haar verhaal maar een ondergeschikt personage, een soort lansier, die als voornaamste functie heeft om haar in contact te brengen met de ware helden van haar geschiedenis’.

[p. 645]

Cadavre exquis is om verscheidene redenen een geslaagde roman. Vooreerst omwille van de sfeer, het Londen tijdens de jaren '30 is bijzonder knap weergegeven. Je volgt de personages op hun omzwervingen doorheen Soho en Bloomsbury. Al lezend vraag je je soms af of je misschien een échte autobiografie in handen hebt. Zo goed portretteert de auteur het groepje - al dan niet bestaande - surrealistische kunstenaars en hun entourage. Meteen zijn we bij de tweede en wellicht belangrijker aantrekkingspool aangekomen. Irwin verwerkt op volkomen aanvaardbare manier de geschiedenis én het wezen van de surrealistische beweging in zijn verhaal. Hun verzuchting de werkelijkheid te veranderen door de bevrijding van de verbeelding en het onbewuste, de cultus van het schandaal, het sterk autoritaire - dat als een paradox steeds weer de kop opsteekt binnen het surrealisme en waarvan André Breton het prototype is - de onderlinge naijver tussen de kunstenaars, het sterk literaire en intellectualistische karakter van het surrealisme.... Irwin geeft het allemaal een plaats. Zijn boek bestrijkt ook de periode van de Tweede Wereldoorlog met zijn gruwelen die de kracht van elke verbeelding vele malen overtreffen. Het doet bij Caspar het besef groeien dat de bevrijding van de mensheid niet ligt in het overschrijden van de grenzen van het normale. Hij slaagt erin al deze aspecten in de hand te houden en zorgt voor een ‘exquise’ leeservaring.

[Geert Swaenepoel]

Robert Irwin: Cadavre exquis

Atlas, 239 p., 800 F, ISBN 90-254-2227-6

‘Exquisite corpse kreeg terecht complimenten van Ruth Rendell en A.S. Byatt: het is een spannend en complex boek waarin de conventie van de onbetrouwbare verteller op een originele manier gemanipuleerd wordt. De toon is zo juist dat je vaak vergeet dat je een fictieve monomaan zit te lezen en niet een van de schilders of schrijvers die Caspar ontmoet of waarnaar hij verwijst: Blake, Breton, Artaud. Irwin gebruikt de romantische clichés van de surrealistische avant-garde om er een wereld mee te maken die net naast de onze lijkt te liggen. Dit is een schrijver die even geslepen, precieus en uitgelezen is als zijn ongelukkige held. En de roman is het meest uitgelezen lijk dat ik in lange tijd gelezen heb.’
geert lernout over exquisite corpse in ‘de morgen’ 25.10.1997

‘Wat tegelijk nieuw en prachtig is aan dit boek, is de verzekerde toon, de manier waarop een typisch Engels komisch verhaal en een surrealistische droomvertelling of metafysische grap Janus-gezichten zijn van éénzelfde gegeven. Irwin was altijd al geïnteresseerd in dromen, en ook in halfslapende droomgezichten - die sequenties van schitterende, ongewilde, eigen gedaanteveranderende beelden die bewegen voor de ontwakende ogen in stadia van voorslaap of uitputting of geladen bewustzijn. [...] Caspars interesse in zijn eigen mentale en visuele structuren wordt levendig onderzocht - op een bepaald ogenblik slaagt hij erin een ingebeelde, blonde trekster te hypnotiseren en te ondervragen. De romanschrijver Irwin deelt en begrijpt het surrealistische geloof dat de verkenning van de flora en fauna van de geest een krachtiger en betekenisvoller leven onthult dan het dagelijkse leven. Maar hij begrijpt ook de droge en banale kanten van het voortdurende aanporren van het vreemde om zichzelf te manifesteren, en zijn Caspar wordt verleid door het mysterie van het gewone, in de gezonde, besliste Caroline’.
a.s. byatt over exquisite corpse in ‘the sunday times’ 02.04.1995