Vertaald proza
Het verleden blijft ongewroken
‘Geschiedenis is een echo’, schrijft Brian Moore in zijn psychologische thriller De verklaring. Het hele boek wemelt van zulke rustige, beknopte zinnetjes waar je toch even over nadenkt. Hier is een auteur aan het werk die het métier geleerd heeft van Graham Greene: diezelfde ongehaaste ontwikkeling van de plot die echter niet traag aandoet, diezelfde rustige vertelstijl die toch zindert van ingehouden spanning, en diezelfde voorliefde voor romans waarin het individu beheerst wordt door de politieke mores van woelige tijden en zo tot geweld en moord komt.
De verklaring laat zich makkelijk samenvatten: in de jaren '80 is Pierre Brossard, die als officier onder het Vichyregime tijdens de Tweede Wereldoorlog verantwoordelijk was voor de dood van tientallen joden, nog altijd voortvluchtig in eigen land omdat hij 44 jaar lang heeft kunnen rekenen op de hulp van de rechtervleugel van de rooms-katholieke geestelijkheid en netwerken van vroegere collaborateurs. Naar het buitenland heeft hij nooit willen vluchten: daar zwaaien volgens zijn verwrongen wereldbeeld immers de ‘beurs’ en de ‘zwarten’ de scepter. Door zijn contacten met geestelijke orden die hem goed gezind zijn - omdat Brossard in hun ogen iemand was die met volle overtuiging het goddeloze communisme bestreed -, heeft hij zelfs gratie gekregen van de vorige regering. Maar omdat de gewezen ministers van Staat zich met Brossard en het collaborerende Vichy-regime hebben ingelaten, wordt de zaak nu opnieuw geopend. Intussen vermoordt de 70-jarige, maar nog immer krasse Brossard een huurmoordenaar van een obscure joodse organisatie die op wraak uit is. Dat brengt de zaken nog verder in een stroomversnelling. De opgejaagde Brossard ziet één voor één de vrienden wegvallen op wie hij al die jaren heeft kunnen rekenen. Tientallen jaren genoot hij de gastvrijheid van de zuiderse kloosters en kreeg hij maandelijkse financiële bijdragen van de ‘Chevaliers de Ste. Marie’ een katholieke organisatie van uiterst rechtse signatuur. Nu raken zijn beschermheren zelf in het nauw, terwijl Kolonel Roux van de gendarmerie hem steeds dichter op de hielen zitten... Evenals een nieuwe huurmoordenaar van die obscure joodse organisatie. Bestaat ze wel?
De spanning die Brian Moore in zijn roman opwerpt, is subtiel: hoewel Brossard een huilerige, oude man vol zelfmedelijden is, blijft hij zeer gevaarlijk en schakelt hij zijn achtervolgers uit. Veertig jaar op de vlucht hebben hem immers het instinct van een opgejaagd dier gegeven. De typering van Brossard is boeiend: hij was een hielenlikkende kantoorslaaf van het Vichy-regime, die af en toe de executie van joodse gijzelaars in gang mocht zetten en zich dan heel even een ‘Übermensch’ voelde. Vierenveertig jaar later is Brossard nog altijd dezelfde: kruiperig, onderdanig en bijzonder godsvruchtig in de aanwezigheid van meerderen, maar genadeloos voor mensen die hij de baas kan, zoals zijn ex-vrouw Nicole. Een gemeen, klein mannetje dat door zijn vader, een drilofficier in het Franse leger, onmenselijk is behandeld en van in het begin onderdanigheid heeft geleerd, maar in zijn hart een onmenselijke lust naar wraak en macht met zich meedraagt. Die tweespalt zit keurig verborgen in ogenschijnlijk korte, nietszeggende zinnetjes, in het overdadige ritme waarmee Brossard ‘meneer’ zegt tegen degenen die hem beschermen en in de wijze waarop hij de oude, blinde hond van zijn ex-vrouw mishandelt als zij er niet is.
De geschiedenis speelt een belangrijke rol in deze roman. Af en toe wordt de informatie uit de Vichy-periode, toen maarschalk Pétain een deel van Frankrijk bestuurde in samenwerking met de Nazi's misschien een ietsje te nadrukkelijk door de dialogen heen gemengd. Maar over het algemeen hangt De verklaring op kristalheldere, eenvoudige wijze een beeld op van de morele problemen van die tijd, en hoe verschillende mensen daar op verschillende wijze mee omgingen. Moore heeft duidelijk zijn huiswerk gemaakt en alleen de manier waarop hij Franse woordjes - die soms een beetje eigenaardig aandoen - door zijn tekst mengt, verraadt dat hij een buitenlands auteur is die over een typisch Frans probleem schrijft.
Maar De verklaring is meer dan een plotroman die zijn wortels heeft in de Tweede Wereldoorlog. Het is ook een studie van de houding van de katholieke Kerk tijdens die oorlog, en van de verblinding die streng godsdienstige orden - ik schreef bijna: sekten - kan treffen. De roman eindigt wrang: degenen die altijd aan Brossards touwtjes getrokken hebben, blijven buiten schot. Oude mannen met macht, ridders in het ‘Leigoen van Eer’ corrumperen de politie en beslissen over leven en dood. De wandaden uit het verleden blijven in essentie ongewroken.
[Bob van Laerhoven]
Brian Moore: De verklaring
Luitingh-Sijthoff, 222 p., 600 F, ISBN 90-245-0982-3
Auteursrechtelijk beschermd