Leesidee. Jaargang 3

[p. 494]

Vertaald proza

Lezen in het donker

Nagenoeg ieder jaar gaat de Booker Prize, de belangrijkste Britse literaire onderscheiding, naar de verkeerde persoon. Nu en dan komt er dan een schandaal van, maar meestal blijft alles beperkt tot wat gemor. Vorig jaar won Graham Swift met de roman Laatste ronde (Li 1997, p. 189), maar de morele winnaar was de Ierse schrijver Seamus Deane. Zijn Reading in the dark verschijnt nu in vertaling.

Hoewel hij in Derry (Londonderry) geboren werd en opgroeide, en hoewel hij al een aantal jaren in de Verenigde Staten doceert, is Deane een van de belangrijkste intellectuelen in het hedendaagse Ierland. Als docent aan University College, Dublin, heeft hij niet zo gek veel gepubliceerd, maar zijn studies van Ierse schrijvers en politieke denkers uit deze en de vorige eeuw hebben een enorme invloed gehad op de jongste generatie Ierse intellectuelen. Internationaal werd hij bekend door zijn activiteiten in het kader van ‘Field Day’, een collectief van meestal Ulsterse kunstenaars en intellectuelen, waartoe ook Seamus Heaney, Neil Jordan en Brian Friel behoorden. Een paar jaar geleden was Deane hoofdredacteur van de Field Day anthology of Irish literature, een driedelige bloemlezing-met-commentaar, die de Ierse literatuur op een geheel andere manier probeerde voor te stellen.

Lezen in het donker heeft een lang rijpingsproces gehad: dat de dichter en criticus Deane een roman geschreven had, hoorde ik al tien jaar geleden. Het wachten was wel de moeite waard. Deane vertelt het verhaal van een gevoelig en intelligent jongetje dat in Londonderry opgroeit in de periode onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog. De hoofdstukken hebben een eenvoudige titel, gevolgd door een datum. Het boek opent in februari 1945 als de verteller op de trap van het ouderlijke huis wordt tegengehouden door zijn moeder. Zij voelt een schaduw op de trap die niet gestoord mag worden en stuurt de jongen naar beneden: het is al erg genoeg dat zij de aanwezigheid voelt van ‘iemand die ongelukkig is’ en ze wil niet dat hij er ook bij betrokken wordt. Dit is meteen het thema van het boek: de wanhopige pogingen van de moeder om een zonde uit het verleden verborgen te houden voor haar man en haar kinderen, en de druk op de jongen die meer te weten komt dan alle anderen.

Als derde kind in een gezin met zeven, is de verteller een uitstekende observator van wat er rondom hem gebeurt. Hij studeert goed en staat op straat niet altijd zijn mannetje, zodat men hem vaak vergeet als er belangrijke dingen besproken worden. Dan zit hij onder tafel te luisteren, registreert en combineert wat hij hoort tot verhalen. Een van de broers van de vader verdween na een grote schietpartij tussen de IRA en de politie in 1922, het jaar waarin de Ierse republiek werd uitgeroepen (waarvan Ulster en dus ook Londonderry geen deel uitmaken). Waar de broer nu is, weet niemand. Dood en verdwijningen zijn nooit ver weg in deze wereld, maar zoals we uit het eerste hoofdstuk leerden, is zelfs de dood nooit definitief. Als een jonger zusje sterft, gaat de verteller laat nog bloemen op haar graf leggen en ziet haar dan even op zich toekomen: ‘Ze droeg haar gebruikelijke Schotse rok en had linten in haar haar, en haar glimlach was lieflijker dan ooit’. Via een stichtend verhaal van broeder Regan op school, verneemt de jongen dat ook zijn grootvader aan moeders kant betrokken was bij het geweld in 1922. Hij heeft zonder ervoor gestraft te kunnen worden een politieman vermoord, uit wraak om een door de politie vermoorde vriend. Als de jongen later over het verhaal nadenkt, vereenzelvigt hij zich niet met zijn grootvader maar met het slachtoffer. Bij de begrafenis van een nicht ontdekt de jongen dat de familie van zijn vader door een vete verdeeld wordt. En op een vakantie in Donegal toont de vader zijn oudste zonen het Veld der Verdoolden, een plaats waar iedereen die geen christelijke begrafenis had gehad, drie- of viermaal per jaar naartoe kwam om uit te kijken over de velden waar ze geboren waren. Seks ontdekt de jongen met Gekke Joe Johnson, die altijd in de volwassenenafdeling van de bibliotheek rondhangt en hem een Frans schilderij van een naakte vrouw laat zien.

Als hij in elkaar zal worden geslagen door een groepje niksnutten, breekt de jongen de erecode van de katholieke wijk. Door een steen te gooien naar een voorbijrijdende politie-auto, ontsnapt hij aan zijn belagers: hij wordt meegenomen naar het politie-bureau. Maar een slimme agent, die zijn familie goed lijkt te kennen, speelt een smerig spelletje met hem. Brigadier Burke laat uitschijnen dat hij de politie heeft geholpen en zo bevestigt het gedrag van de jongen de kwalijke naam die de familie in de buurt heeft. Ook zijn oom Eddie was al een verrader. Op een heel slimme manier slaagt de

[p. 495]

jongen er met zijn oudere broer in, om met de hulp van de bisschop uit die moeilijke situatie te geraken. De grootvader sterft zonder zich met de Kerk verzoend te hebben, maar hij vertelt de jongen wel dat hij het was die oom Eddie als verklikker ontmaskerde en liet vermoorden. Maar nu hij op sterven ligt, weet de grootvader dat hij zich vergist had en dat Eddie onschuldig was. Aan de jongen vertelt hij wie de echte verklikker was.

De moeder van de verteller heeft een diepe inzinking waarbij ze begint te hallucineren. Maar ze geneest, hoewel ze voor de verteller nooit meer de oude zal zijn omdat ze nu werkelijk oud geworden is. De verteller groeit op, hij krijgt op school voorlichting van een geestelijke raadgever, maar de eerste pogingen om de theorie toe te passen lopen faliekant af. Het verhaal van wat er werkelijk gebeurde in 1922 blijft hem echter dwars zitten, vooral omdat zijn moeder meer weet dan zijn vader, en hij alleen maar aan één van de twee trouw kan zijn door de ander te verraden. Uiteindelijk vindt hij een Ierse oplossing. Alleen zijn moeder begrijpt Iers en op een avond leest hij zijn vader in aanwezigheid van zijn moeder een opstel in het Iers voor waarin hij alles vertelt. Vanaf dat ogenblik is de relatie tussen moeder en zoon helemaal onmogelijk geworden en op de duur vraagt ze hem als verjaardagsgeschenk om weg te gaan. En dat belooft hij ook.

Dat Deane een dichter is, blijkt vooral uit de enorme zorg die hij besteedt aan de manier waarop de dingen geformuleerd worden. Niet alleen daarin lijkt het boek op Een portret van de kunstenaar als jongeman van James Joyce. Deane heeft bewust een aantal verwijzingen naar zijn grote voorbeeld ingebouwd. De gevoelige en vroegrijpe observator, de invloed van de kerk, de politieke discussies, de dood van zijn zusje, de contacten met de clerus, het opkomen voor zichzelf tot bij de hoogste instanties. Het zijn allemaal verhaalelementen die Deane bij Joyce gevonden heeft of die hij op een Joyceaanse manier uitbouwt.

Deze roman heeft alle ingrediënten die we ons van de Ierse literatuur en de Ierse cultuur voorstellen: een flinke portie hevig katholiek geloof, ernstige hoeveelheden bijgeloof en verhalen, elven, politiek geweld, vervloekingen, een familie-vete, natuur, liefde en haat. Via Een portret van de kunstenaar als jongeman krijgen we er gratis nog een hele reeks literaire verwijzingen bij. Maar Deane doet er iets mee. Zijn poëtische schriftuur verdeelt de cliché's netjes over korte hoofdstukjes. Zonder ooit ‘dichterlijk’ te worden, neemt hij je mee naar plaatsen die je nog nooit gezien hebt.

Hoewel hij bijna zijn hele actieve leven in de Ierse republiek heeft doorgebracht, is Deane solidair gebleven met de de Ulsterse katholieken. Ook toen dat in Ierland zelf niet langer salonfähig was. Met dit boek toont Deane hoe diep de wortels liggen van het geweld in Ulster.

[Geert Lernout]

Seamus Deane: Lezen in het donker

Nijgh & Van Ditmar. 239 p., 739 F, ISBN 90-388-1383-X