De kroniek van het St. Geertruiklooster te 's-Hertogenbosch

(2001)–Anoniem Kroniek van het St. Geertruiklooster te 's-Hertogenbosch, De– rechtenstatus

Die chronijcke der Stadt ende Meijerije van 's-Hertogenbosch

blz. 1

Int jaer 1595 den 2 maij is tot Eerssel Meijerije deser stadt, oock op sommige plaetse in Brabant als mede int sticht van Colen als oock in het hertogdom van Gulick gebeurt dat uijt de locht cooren gevallen ende de locht was bedeckt met donckere wolcken ende well in sulcke menigte dat sommige daer van broot bacte, welck broot seer wit was maer smaecte wat bitter.

Eodem anno den 30 augusti heeft Philips bij der gratie Godts coninck van Castilien etc. de chart van de smeden ende meschmaeckers bevestigt.

Eodem anno heeft Jan Langecruijs, deecken van de collegiale kerck van Sint Peter tot Hilvarenbeeck gefondeert drie clijne beurssen ider van tien gulden ende drie groote ider van vijftich gulden; daertoe beseth jaerlijcks honderdtachentich gulden ende daer van is collator den pastoor van Beeck.

Eodem anno den 25 december is alhier een

blz. 2

kint met twee hoofden gebooren Achter de Tolbrug wiens vader een spelmaecker was; maer het leefde niet lang.

Eodem anno was de winter seer straff, soo dat alleenlijck niet de clijne revierkens, maer oock de groote als den Rijn, Donauw, Mase, Meijn, Moesel ende meer andere reviere toevrosen.

In den jaere 1596 is hertog Albertus als governeur tot Brussel ontfangen.

Eodem anno den 4 julij is opgericht het hijlig cruijs voort hoogchoor, een seer constich ende manifieck werck.

In den jaere 1597 is de eerwerde Rumoldus Calibram van Loven proost van Postel geworden die van den paus vercregen heeft dat dese proosdije in een een [2x] abdij verandert is.

blz. 3

Hij was den eersten proost ende den eersten abt van Postel.

Eodem anno is conte Fuentes als governeur van de Nederlanden verclaert.

Eodem anno den 11 augusti quamen de eerste schepenen uijt Oistindië wederom in Hollant met een goede ladinge.

Eodem anno den 15 september rijst den ertshertog Albertus naer Spanjen om sijn bruijt Isabella te halen.

Eodem anno den 10 maij coste het last rogh hondertveertig goutguldens; daernaer quaem schrijvens van Amsterdam, dat de vloot in was, soo dat in vier dagen tijts, wesende den 14 maij, goede Pruijsse rog beter als den voorgaende voor sesentnegentich goutguldens gegeven worden.

blz. 4.

In den jaere 1598 den 15 januarij is alhier een ordonnantie gepubliceert tot onderhoudinge van de gemijne wachten, bij de drie leden deser stadt geraemt ende bij mijnheer den hoogschout wegen sijn conincklijcke majestijt geapprobeert.

Eodem anno op den 7 junij wesende sondag tussen acht en negen uren is alhier ter paijen afgepubliceert den peijs tussen den genadigen heer den coninck van Spanje ende Hendricus den vierden, coninck van Vrancrijck; dese publicatie is gedaen ten overstaen van den heer Grobbendonck den governeur, den heer hoogschout ende de drie leden deser stadt; ten selve daege voor den middag is gehouden een generale processie, daernaer gesongen Te Deum laudamus ende savonts manifieck getriompheert met brandende peck tonnen, afschieten van groot geschut, dobbele haecken ende musquetten langs de vesten; ende dit schieten wiert drie dagen gecontinueert.

blz. 5.

In den jaere 1598 den 12 julij is alhier gebeurt een jammerlijcke saecke. Een captijn, genaemt don Bernardo, een Spanjaert alhier in garnisoen liggende, ende ten eten gaende in de stadts ordinaris in Den Engel op de Merckt, den hospes genaemt Wijnant van Caem, die een seer schoone nochtans eerbaere dochter hadde, genaemt Johanna, oudt ontrent achtien jaeren; den captijn seer verlieft op dese dochter; den captijn, met den vader over taeffel sittende, van hem sijne dochter ten houwelijck versocht; den vader dit hem ontsijde geen portuer te wesen ende daerenboven noch te jonck; ende overmits sijn vrouw doodt was, de dochter hem in sijn ouderdom moeste dienen; den captijn dese redenen hoorende wiert seer verstoort, bleeff het alderlest aen de tafel ende creeg craeckeel tegen den hospes ende joeg hem de camer uyt; de dochter haer vader willende helpen, vatten de captijn haer

blz. 6

ende sloot de camer toe, alwaer hij haer vercrachte; de dochter dit seer ter harte nemende, nam voor om den captijn omt leven te brengen; den captijn soo stout sijnde is savonts noch wederom come eten, sijn sergaent bij hem aen taeffel comende ende hem het commando ofte het woort in sijn oir luijsterende [fluijsterende?], heeft de dochter een mesch genomen, hem het hert afgesteecken, soo dat hij van sijn stoell doodt ter aerde viel; de dochter is gaen loopen ende is naermaels in het clooster van de sustere van Orten gegaen ende daer haer leven met groote penitentie voleijndt.

Eodem anno op Bamis is meester Gerit van den Berg gecoren tot schepen; ende alsoo men daer naer hoorde, dat hij participant was in de stadtspachten, soo heeft het hoff in sijn plaets geordonneert Hendrick Bartolomeus van Elsvort.

blz. 7.

In den jaere 1599 den 11 maij heeft cardinaell Andreas van Oistenrijck, generael van den aertshertog, ingenomen Creveceur.

Eodem anno den 13 maij sijn hier door gepasseert meer dan hondert wagens, voor ider wagen drie paerden, comende van de stadt Graeff ende geladen met amonitie; ende sijn

Sint Janspoort uijtgereden naer Engelen, om soo voort naer het leger voor Bommel te trecken, welcke stadt den admirant van Arragon belegert hadde.

Eodem dito tegen den avont sijn hier gecomen over de driehondert tocht paerden om geschut te Graeff te halen.

Eodem dito noch tweehondert overdecte wagens ledich sijnde.

Den 14 dito is sijn hooghijt naer Crèveceur gevaeren geconvoijeert met hondert borgers, alle musquetiers.

blz. 8.

Eodem anno den 15 maij heeft men de brugge bestaen te leggen over de Maes tot Empel ende het geschut overgebrocht.

Den 16 dito sijn hier van de Graeff gecomen twalf cartouwen met veel wagens ende carren geladen met amonitie en poijer; ende tot convoij sijnde mede uijtgetrocken onsen president den heer Hendrick van Gestel ende uijt ider compagnie hondert borgers musquetiers, die den selve nacht ten twee uren den Boom wederom inquamen.

Eodem dito sijn de trenchen gmact tot aen de graft.

Den 17 dito is het geheel leger vergadert ende overgevaeren in Bommelerwaert.

Den 18 dito sijn binnen Den Bos veel gewonden gecomen, die voor Bommel geschote waeren, soo datter int Groot Gasthuijs getelt wierde over de driehondert die gequest waeren.

blz. 9.

Den 22 dito is van wedersijts voor een uur bestant gemackt om de dooden te begraven.

Den 23 dito is hier door veel amonitie broot, comende van de Graeff, naer de belegaers gestuert.

Den 24 en 25 dito is van wedersijts dapper geschote.

Den 28 dito, alsoo het gerucht binnen Den Bos was dat den admirant sijn belegeringe te quiteren, hebben de drie leden deser stadt een brieff aen den admirant geschreven van desen inhout:

Seer doorluchtige prins,

Nademael int openbaer het gerucht onder den meestendeel der menschen loopt dat uwe doorluchtichijt van sints soude sijn de belegeringe van de stadt Bommel op te breecken ende dat het seecker is dat daer door niet alleen het aensien van den alder doorluchtigsten aertshertog Albert ende van uw hooghijt seer soude gecrenct worden, maer dat

blz. 10

een seeckeren onderganck van soo een getrouwe ende catholiecke stadt soude volgen, het welck wij nochtans soo menig jaer met gestadige wacht houdinge, groote sorgvuldighijt ende oock met veel bloet van onse goede Bossenaers door Godts genade verhoet hebben; daerom is het dat de magistraet van dese stadt s'-Hertogenbosch seer onderdaniglijck bidt dat uw hooghijtde voornoemde belegeringe van Bommel geensints gelieve op te breecken, maer met alle devoir ter occasie van soo een groot heir leger gelieve daerinne te volherden, jae indien mogelijck in een nabuerige plaetse eene gelijcke belegeringe bij der hant te nemen opdat de vijant op deze wijse versprijt sijnde hem te eerder overgeve ende hem uw hooghijt onderwerpe; dat oock overleggende dat de voornoemde stadt Bommel door uw hooghijt ingenomen sijnde den vijant hem door geheel Hollant en Selant soo seer verbaest sal vinden dat hij aen de behoudenisse van andere plaetse terstont sall wanhoopen;

blz. 11

daer hierentegen die stadt niet ingenomen, maer verlate sijnde den vijant alsoo moedigh ende trotsch sal werden dat hij hier namaels geene belegeringe ofte bestorminge ons heir legers meer sal vresen, maer op sijne macht ende stercte alsoo sal betrouwen daat hij niets achterwegen sal laeten om dese ende andere steden onder de gehoorsaemhijt gestelt sijnde met grooter vreeth- ende verwoethijt als voor dese te vervolgen, door dien oock de gestaltenisse vant tegenwoordig saisoen soo aengenaem ende gewenscht is dat t' ons tenemael dient ende den vijant tenemael tegen is; daer in tegendeel door veranderinge van locht ende volgende regen te vergeefs soude sijn om tegens den selven vijant iet int werck te stellen, het welck de ervaerenthijt ons dicwils geleert heeft; dit doende etc.

Eodem anno den 26 dito naerdat sijn hooghijt desen brieff ontfangen hadde is gecomen binnen Den Bos ende vant belech met de heeren deser stadt

blz. 12.

wijtlopig gesproocken; ende naer dat hij tot de Minderbroeders sijn devotie gehouden hadde, wederom naer het belegh voor Bommel door de Baronnij van Hedell vertrocken is.

Den 27 dito is hier een convoij van Antwerpen gecomen.

Den 28 dito is het door de borgerij naert leger geconvoijert, sijnde wel een millioen gouts.

Den 29 dito heeft men crijgsraet gehouden om de stadt Bommel met alle gewelt aen te tasten.

Den 30 dito is sijn hooghijt met een caros uijt leger gerede, niemant wetende waer naer toe.

Eodem dito heeft den nuncius van den paus

blz. 13.

in Sint Janskerck een solemnele misse gesongen.

Eodem anno den 31 dito heeft men van meer canten uijt en in Bommel seer geschoten.

Den 1 junij sijn die van Bommel uijtgevallen, maer sijn van de onse te rug gedreven.

Den 2 dito hebben sij tegen malcanderen geschermutseert.

Den 3 dito is een convoij van de Graeff gecomen met alle amonitie.

Den 4 dito is het belech gequiteert ende het leger is gaen liggen int dorp Rossum ende daer ontrent.

Den 5 dito is hier binnen Den Bos afgepubliceert, dat niemant eenige quade tijdinge onder de gemijnte stroijen en soude, dat de borgers, soo wel die niet de wacht als die de

blz. 14.

wacht hebben altijt haer degens sullen moeten aenhebben als sij uijtgaen.

Eodem anno den 11 junij heeft den cardinaell Andreas laeten beginne te ontwerpen een fort in Bommeler waert; ende heeft daer den eersten steen gelijt; ende heeft dit fort den naem gegeven Sint Andries; want den cardinael hadde groote devotie tot dien hijligen.

Int jaer 1599 den 9 september arriveerde Albertus ende Isabella.

Eodem anno geschiede de derde vergrotinge, te weten van de Pijnappelsche Poort tot de Hintamerpoort.

In den jaere 1600 den .. februarij is het

blz. 15.

gebeurt, dat Briauté, een Frans edelman uijt Normandijen int lant van Caux, de welcke geduerende den oorlog in Vrancrijck behaelt hadde de eere ende reputatie van een seer vroom ende jonck valliant edelman ende soldaet, hier in dienst van de heeren Staeten Generaell, ritmeester van een compagnie curassiers geworden is; op den lesten november des jaers 1599 is sijne luijtenant met twintich ruijtters uijtgetogen, sijnde de selve meest Francoissen, diese meesters noemde, omdat se eenspannigers ende selfs meesters van de paerden waeren; de welcke haer selven onversigtich van malcanden geschijden hebbende in tweën, sijn van de ruijteren van Grobbendonck uijt Diest overvallen ende binnen Den Bos gevangen gebrocht; den lieutenant heeft dat geschreven aan Briauté sijne rithmeester versoeckende dat hij hem sijn rantsoen wilde senden; sijnen ritmeester seer qualijck nemende, dat hij hem van sijne vijanden hadde laete vangen ende sijn rantsoen met een trompetter

blz. 16.

oversendende ende geschreven onder meer andere: ‘Ick ben seer verwondert, dat gij met twintich meesters u hebt laeten slaen van veertich coquins ofte fielen; desen brieff comende in handen van Gerit Abrams alias Leckerbeetje, luijtenant van den heeren van Grobbendonck, schreeff wederom aen den heere Briauté dat hij daer aff niet en behoefde verwondert te wesen, dewijle sulcke coquins soo goede soldaten waeren dat sij met allen in meerder getall tegens sulcke meesters soude derven slaen, maer oock in gelijck getall;

ende soo hij Briauté des wilde beproeve met twintich meesters tegens hem Leckerbeetje met twintich ruijteren van sijne compagnie, soo soude hij plaetse ende tijt noemen, sij soude hem daerinne tegemoet comen; Briaute conde dat niet verdragen, neemt de conditie aen; ende daer gaen twee trompetters over ende weder over ende wordt den plaetse genomen op de Vuchter Hijde

blz. 17

ende Leckerbeetje hem als geproscribeerde nergens en dorst vertrouwen op beloften ten bijde sijde dat men sonder bedroch vechten soude, dat de vechtende geene moeijte als van de gedestineerde parthij soude geschieden; sijn excellentie hadde dat gern ontrade seggende dat de parthij te ongelijck was, want hij wesende een edelman van goeden huijse en conde geen eer ofte reputatie begaen tegen eene geproschribeerde ende van geen edel bloet sijnde; dan het was tevergeefs het edel Frans bloet was te heet; hier op vertoog hij uijt Geertruijdenberg met sijn partij ende sliep snachts den 4 februarij tot Loon op Sant alwaer hij roomsch gesinth sijnde des morgens vroeg hem biechte ende misse dede doen; ende reedt doen voorts naer Vucht alwaer Grobbendonck haer sont Spansse wijn ende broot en caes daer Briaute niet aff en nutte, maer wel sijn volck ende dat Leckerbeetje gecomen was op de hijde hebben de trompetters malcanderens partijen gaen tellen het welck geschiede ten een uur naer den middag; Briaute hadde op sijn

blz. 18

helmet een schoone, lange, witte pluijm ende naer dat Briauté den persoon van Leckerbeetje wel gedetifereert was staecken de trompetten waerop de partijen met groote furie chargeerden ende drong Briauté op Leckerbeetje aen, plant hem een cort roer int visier ende schiet hem mors doodt; noch bleven int eerste treffen Leckerbeetjes broeder genaemt Antonij Abrams, corporael van de compagnie ende sijn swager; ende van Briauté sijde bleven doodt sijn quartiermeester Plisson ende noch eenen franchois Beau Hubert genaemt; hier door hadde Briauté groot voordeel indien hij dat wel waergenome hadde mits de commandeurs van sijn vijanden gebleven waeren, maer hij was soo haestich ende furieus dat hij sijn volck noijt samen en voegde, het welck hem int verdriet brocht; want hoewel de commandeurs van sijne vijanden gebleven waeren, soo dede de andere als oude ervaeren soldaten en slooten hen selven wederom in ende soo veel mogelijck was; Briauté de eerste rijse door den vijant gepasseert

blz. 19

wesende wende hem wederom terstont naer sijne vijanden sonder naer sijn volck om te sien ende chargeerde wederom in welcke charghe sijn paert geschoten wiert; ende doen wierde van de sijne geschoote drie ruijteren met namen Cajau, Morcau ende Le Coing; hij dede daer naer van sijn paerth afsitten een andere ruijter Sigure genaemt ende quaem soo weder te paert ende ging doen ten derdenmael aen de charge; in welcke Briautees paert wederom geschoote wiert; ende van de sijnne noch eenen genaemt La Rillière; in dese charge waeren mede te voet geraeckt noch drie van sijn ruijteren die haer paerde mede verlooren hadde te weten La Rose, De Noijer en Bremont; ende vochten alle te voet ende mits de quaede ordre die sij hadde gehouden was den vijant hem nu te stijff geworden; daer door de corasie van eenige van de sijne begonst te falieren, invoegen dat eenen La Piere ende eenen andere Du Lijon

blz. 20

genaemt met een volle galop wech reden ende Briauté verlieten gelijcke mede eenen genaemt Uijt den Engh die oock wech reedt maer hij was gequest, mitsgaders oock Sint Amont die bijde de armen aenstucken waeren geschooten ende eene La Tarte reedt oock wech hem excuserende op sijn paert dat verschrickt was; van gelijcke wierde beschuldigt van hem verlaten te hebben eenen Compagne ende Baron die heur daer naer van sulcks hebben willen excuseren; niet te min Briauté aldus verlaete wesende ende een wijle tijts te voet seer corasieuselijck gevochte hebbende gaff hem ten lesten gevangen op toesegginge van goet quartier, gelijck mede dede La Rose, de Noijer ende Bremont ende ten laeste oock sijnen neeff Tibauw die lang gevogten hebbende noch te paert sath; Briauté wiert gelast te sitten op sijn trompetters paert ende wiert naer Den Bos gebracht daer sij doen bevonden dat Grobbendonck een embuscade van voet-

blz. 21

volck hadde doen houden; middelerwijle advertentie van de gevanckenisse van Briauté aen Grobbendonck gedaen sijnde ende dat sijn luijtenant doodt was, laste de selve soo men daer naer sijde dat men Briauté met de sijnen mede soude doodt slaen; het welck schandelijck ende tegen sijne geschreve belofte was; ende als Briauté gecomen was in de Galgstraet dede men hem afsitten ende wiert daer met alle die bij hem waeren schandelijck tegen het geloofde quartier met coele bloede vermoort; hier toe holpen den corneth van Grobbendonck, Grobbendoncks dienaers ende meer andere; het velt was voll huijslieden ende borgers van verre siende; ende sesentwintich paerden bleven op de plaets doodt; het licham van Briauté wiert naer Dordrecht gesonden ende aldaer uijtgeschildert met dertich wonden ende gebalsemt sijnde naer Vrancrijck gestuert.

Eodem anno op den 8 februarij sijn opt hoog-

blz. 22.

choor int predicaerenclooster begraven met een groote statie Gerit Abrams van Houwelinge alias Leckerbeetje, luijtenant van de heer Antonij Schets, heer van Grobbendonck, ende Antonij sijnen broeder, corporael van deselve compagnie, ende noch drie andere ruijters van de selve compagnie, ende met dit grafschrift vereert:

De euwighijt toegeeijgent Gerardus Abrams van Den Bos luijtenant van de bende van Antonis, baron van Grobbendonck, beroepen van sijnen vijant den heer van Briauté, capitijn van een bende Fransse ruijters die was edel van geslachte ende vroom in sijne jeugt met twintich sijne mede soldaten tegen soo veele franchoisse naervolgende het oude exempel van Horatii 17 van de vijanden met een wonderlijcke vromighijt ende geluck geslagen hebbende is int gesicht van sijn vaderlant ende voor de glorie vant selve cloeclijck vechtende met sijnen broeder Antonis ende drie andere soldaten geslagen welcke hier van den captijn

blz. 23

van hunne benden heerlijck begraven sijnde verwacht met de doodt die hij niet glorieuser en soude hebben conne vercrijge een glorieuse verrijssenisse.

In den jaere 1600 naer dat het fort van Crèveceur op den 24 mert aen handen van prins Maurits is overgegeven, soo is den prins op den 29 derselver maent van mert gecomen

voort fort van Sint Andries, liet de prins rontom schansse maecken soo in de dorpen van Rossum, Kessell, Maeren als op andere plaetsen, ider driehondert stappen van den andere, tot verseeckeringe van sijn volck, vresende voor den ertshertog; den 1 maij sont den prins een tamboer opt fort, om het selve opte eijsschen, daer sij ten eersten niet wilde naer hooren, overmits sij eenige vueren uijt Sint Jans tooren binnen Den Bos gesien hadde, hoopende een teecken te sijn van ontseth; den 5 dito quaem binnen Sint Andries wederom een tamboer, haer verseeckerende ende seggende, dat door

blz. 24.

het hoog water geen ontseth voor haer te verhoope was; het garnisoen gaff te kenne dat sij aen soldij ten achteren waeren vijffhondertduijsent gulden ende dat sij het fort nimmermeer soude verlate ten sij sij de betalinge bequame; ten lange leste geen ontset voor hande siende, soo sijn sij met prins Maurits veraccordeert voor hondert vijffentwintich dusent gulden; ende soo is het fort op den elfden meij overgegeven; ende het regiment, dat daer op lach, wiert genoemt het Wale regiment, sterck vierentwintich compagnie ende bevonde elffhondert vierentwintich man; ende ider soldaet tot den minste toe heeft ontfangen hondert en twintich gulden; ende prins Maurits heeft meer amonitie, canon etc. gevonden waerdigh dan het uijtgeschoote gelt.

Int den jaere 1600 den 1 julij is geschiet den bloedigen slach in Vlanderen, waer van den brieff luijt als volgt geschreven van don Francisco de Mendosa, admirant van Arragon,

blz. 25.

Menheer ende cosijn.

Tot ons groot leetwesen ende droefhijt sijn wij op den 1 julij hantgemijn geweest met den vijant, alwaer wij den neerlaeg hebben gehadt, alsoo den ertshertog met groote moeijte hem heeft moeten salveren; ende meest alle onse edelen ende heeren sijn doodt gebleven, gequest ofte gevangen; achtergelaeten acht stucken canon, veel amonitie ende bagagie, selfs oock den ertshertogssegel ende cabinet; ende de gevangene officieren sijn gebrocht op den derden julij binnen Ostende, waer van den vijant dese lijste heeft uijtgegeven:

Don Francisco de Mendosa admirant van Arragon;

le conte de Salmes;

don Louis de Viller maestro de camp;

don Louis de Avila;

don Pedro de Mendosa;

doctor Andreas medicus de Son Altese;

le conte Charles Rasin, page de son Altese;

don Casper Moragon;

35 captijns als ritmeesters.

blz. 26

202 luijtenants, vaendragers, sergeanten; don cavalleros ende andere van namen en qualitijten;

306 gemene soldaten;

mitsgaders over de hondert vaendelen, standeren, herpoocken ende silvere trompetten; ende op de plaets sijn doot gevonden van de hertogs sijde sevenduijsent, behalve die noch achterhaelt dootgeslagen ende van de quetsuere gestorven sijn; ende van de onse sijde tussen de twee ende drieduijsent man, onder welcke vaendels is den standaert van sestienhondert gemuijtineerde Spanjaerden ende Italianen wesende van blauw damast, hebbende op de eene sijde de figure van Ons Lieve Vrouw in de son, daer voor cnielende een monninck, staende boven aen de cant met goude letteren ‘Ave gratia plena’, ende boven hooft van Maria een goude sterre daer bij met goude letteren: ‘Stella Maris’, int midde van de rechter sijde de figure van de sonne ende daer beneffens: ‘Electa ut sol’, aen de slincker sijde stont

blz. 27.

de maen, daer bij gestelt: ‘Pulchra ut luna’; aen de voete een torentje, daer bij stont: ‘Turris Davidis’, ende beneden op den cant: ‘Benedicta tu in mulieribus’; aen de andere sijde de figure van Onsen Heere Cristus aent cruijs met de gansssche passigie, staende boven ten hoofden met goude letteren: ‘Adoramus te Christe et benedicimus tibi’, ende int midde: ‘Recordare novissima tua et in aeternum non peccabis’, ende beneden: ‘Quia per crucem tuam redemisti mundum’, schoon met figuren geborduert; dit is de uijtgegevene lijste van den vijant; maer Godt will gunne, dat het verlies soo groot niet sall sijn als sij uitgeven; maer Godt danck, onsen hertog is noch in goede gesonthijt ende versamelt sijn volck wederom soo veel als het mogelijck is; eijndende bevele uliede in de genade des Heere. Ostende den 3 julij 1600 savonts ten acht uren. Met haest. Men heer ende cosijn. Uw. excell. oitm. dienaer Don Francisco.

blz. 28.

De superscriptie was:

Mijn heer,

Mijn heer den baron van Grobbendonck, ridder van de ordre van Sint Jacob, collonel van een regiment Walen ende governeur van 's-Hertogenbos.

Int jaer 1600 den 18 julij heeft Niclaes van Hout, canonick binnen deser stadt als mede tot Oirschot, gefondeert drie beurssen om daer op te studeren binnen de universitijt van Loven ofte Dowaij, daertoe jaerlijxs beseth hondert negentien gulden; ende daer van sijn collatores den deecken van Sint Jans ten Bosch ende den pastoor en archidiaecken tot Westerlo.

Eodem anno heeft Peter de Ruijter een beurs gefondeert ende daertoe jaerlijxs beseth sestien gulden en seventien stuijvers.

In den jaere 1601 is onsen schout joncker

blz. 29.

Philips van Brecht op den 25 mert met men heer Van de Wijngaert ende veertig ruijtters van voornemen geweest om naer Brussel te rijsen; uijtgereden ende gecomen binnen Boxtel is haer geadverteert dat daer een compagnie ruijtters geweest waeren van Bergen op den Zoom; ende schout Van Brecht met de sijne dit niet veel achtende is voorder naer Oirschot gereden; soo sijn sij onversiens van de selve compagnie ruijters overvallen ende hebben onsen schout met vijfentwintich ruijtters gevangen genomen ende binnen Bergen

op Zoom gebrocht; ende men heer Van den Wijngaert met de rest van de ruijters hebben het met ter haest ontreden ende sijn binnen Eijndthoven gevlucht.

Eodem anno den 23 junij is onsen hoogschout met de ruijters uijt de gevanckenisse gecomen mits betaelt hebbende tien dusent gulden voor rantsoen.

blz. 30.

Int jaer 1601 den 24 junij gingh het fortificeren aen de Ortepoort ende op andere plaetse sterck vort.

Eodem anno den 24 junij is ontrent Liemt int Broeck vermoort een jongman van Sint Truijen, genaemt Phlip Blom, sijnde een cremer, die dagelijcks hier veel goet quaem coopen; vermoort met vijff steecken op sijn hert ende borst ende noch drie op het hooft; den stroot met bijnae den gansche halsch afgesneden; men hadde presumtie met den voerman daer hij mede uijtgereden was; ende den hoogschout, hoorende dat den voerman hem tot Vucht onthiel, heeft hij sijnen stadthouder met twee dienaers ende vijffentwintich soldaten daer naer toe gestuert ende hem gevangen ende binnen gebracht; ende den 26 junij is den voerman naer sijn gedane confessie op de Merckt aen een staeck geworgt en daer nae tot asschen verbrant; was maer 22 jaeren oudt.

blz. 31.

Int jaer 1601 den 24 julij sijn tot Vucht gehangen eenen Claes Smits, door de wandelinge genaemt den Room Slabber, sijnde een ingesete van Vucht; ende Jan Claesen, genoemt den Jongen Wech Eter; sij gingen cnevelen op de baen sonder dienst ofte heer te hebben dan den nachtegael.

Eodem anno den 28 augusti is Gerit Mout, gebooren van Dinter, gehangen buijten de Hintamerpoort aen een halve galg; hij was oock een cnevelaer sonder heer geweest.

In den jaer 1601 den 1 november is graeff Maurits van Nassouw met ontrent acht dusent man gecomen voor Den Bos innemende alle plaetsen waer door men bequamelijck tot de stadt conde comen ende die hij oordeelde dienstich te wesen tot een belegh; graeff Wilm van Nassouw legerde met sesentwintich vendelen voetvolck ende veertien standaren ruijters voor de Hintamerpoort; prins Maurits met de rest vant leger met den graeff van Solms

blz. 32

tot Vucht ende begonnen hen terstont te begraven ende de stadt alomme met schansse ende reduijten te besetten; welcke besettinge wel acht uren gaens in sijn omganck groot viell; ende het was niet wel mogelijck dat groot werck in een corte tijt te voltrecken alhoewel dat daer seer nerstich wiert gearbijt; in dit werck hadde den prins dit voordeel dat hij tegen de stadt wijnich volck in de wachten hadde te gebruijcken omdat binnen de stadt wijnich garnisoens was; sijnde daer binnen twee vendelen voet cnechten ende een cornet te paert van graeff Adolf van den Berch ende ontrent vijftich paerden van de compagnie van Antonis Schets, heer van Grobbendonck; ende den governeur heeft de borgerije beweegt tot een sterck wederweer uit dit beleg te doen, hen toeseggende in corten tijt ontseth ende vergoedinge van brant en schade die doort schieten quaem te

comen ende dat men voor armen ende gequetsten goede sorge soude dragen ende wierde vermaent dat sij haer voorouders

blz. 33

in cloeckmoedighijt wilde volgen die haer seer vromelijck in voortijden in alle aenslaegen ende oorlogen gequeten hadde; de geestelijcke die hier veel waeren vermaende mede de borgers tot cloecke wederstant.

Den heere Van Grobbendonck siende de vijanden naderen, heeft geschut doen lossen; ende de borgers hielde dach ende nacht scherpe wacht.

Den 2 dito heeft de magistraet doen publiceren dat men soude gereet maecken water ende leeren om den brant te blusschen soo daer quaem, dat Godt verhoeden wil, ende ider snachs voor sijn huijs een lantern te hangen, oock binnen ses weecken geen eetwaeren te vercoopen duerder als tegenwoordig de merckt was; ende de busschieters schieten dag en nacht op den vijant.

Den 3 dito saterdaegs siet men de vaendels

blz. 34.

vliegen ontrent Orten, oock ontrent den Petlaer.

Den 4 dito heeft den vijant door Sint Antoniscapel geschooten ende door Sint Jacobskerck; men heeft evenwel noijt gelaeten de clocken te luijen ofte dienst te doen; maer men gonck rontom de Merckt met processie.

Den 5 dito hebben de borgers haer vromelijck gequeten met geduerich schieten van vier uren naer den middagh tot smorgens seven uren sonder ophouden, soo dat den vijant niet nader aen de Hintamerpoort derfde comen.

Den 6 dito hebben vele vrouwen ende dochters helpen pionieren; ende daer quamen drie soldaten binnen Den Bosch seggende dat ontseth naerbij was.

blz. 35.

Eodem dito sijnder snachs van de stadt Graeff ontrent tweehondert ende sestich man binnen gecomen over een leegen wech alsoo die doort stoppe van de riviere noch niet onder water was; dese racte daer binnen sonder dat de belegeraers dit gewaer wierden anders als door verhael van enige die van den hoop verdoolt waeren.

Den 7 dito schoot den vijant seer afgrijsselijck door veele huijssen ende dode sommige personen, te weten: de meijt in Ons Lieve Vrouwepoort die aen de pomp waeter pompte in twee stucken; een jonge dochter achter de Tolbrug wol spinnende den eenen arm afgeschoten.

Den 8 dito hebben de borgers gesoncken twee stucken geschuts stellende naert water pasch, waer door wij den vijant groot schade dede.

blz. 36.

Den 9 dito is niet besonders voorgevallen als dat de borgers even corasieus vochten ende de vrouwen en kinderen wercte met groote nerstichijt aen de wallen.

Den 10 dito heeft men doen uijtroepen geen stroij ofte mutsaert te leggen voor die huijssen daer eenige dooden sijn niet tegenstaende de oude costuijmen.

Den 11 dito heeft den bisschop een devote predicatie gedaen, de borgerij vertroost ende moet gegeven.

Eodem dito snachs ten twelf uren hebben de borgers ende soldaten de vijanden trencen besprongen buijten de Hintamerpoort; ende all die daer in waeren den beck gebroocken; maer hebben in weder wraeck smorgens seer geschoten door Sint Janskerck, Fraterhuijs en door Cruijsbroersclooster.

blz. 37.

Den 13 is een jonge dochter, genaemt Johanna Jans, wonende op de Papenhulst, bijde de beenen afgeschooten ende op den selven dag gestorven; doen heeft den vijant met vier bollen beginne te schieten.

Den 14 dito heeft den vijant dach ende nacht seer geschooten naer Sint Janskerck, maer niet beschadigt.

Eodem dito snachs sijn onder belijt van Blijleven luijtenant collonel van Archicourt met Michiel van der Sterren wederom langs de selve wech in de stadt geract ontrent negenhondert man.

Eodem dito wiert tegen de half maen buijten de Vuchterpoort een baterij gemact ende tien stucken daer op geplant ende met gloijende covels geschoten om brant in de stadt te brengen maer hier tegens

blz. 38

was bij de borgers goede toesigt met sant op de solders te leggen ende pannen ende ketels gereet te hebben om de covels daer in te vatten ende te dempen ende dat macte dat de gloijende covels wijnich quaet dede.

Eodem dito alsoo de coude ende vorst alle dage strenger wiert, soo wiert evenwel bij de Hintamerpoort een gallerije gemact, die de stadt in groot gevaar brocht; ende prins Maurits avanceerde noch int approcheren met groote moeijte, door dien de aerde seer hart wiert; hij was all aen de Vuchter- ende Hinthamerpoort all aen de graften gecomen ende sijde int openbaer, hij hoopte viertien dagen met sijn volck op de wallen binnen de stadt te logeren.

Den 15 dito sijn door Sint Antonisheeckell

blz. 39.

ingecomen duijsent soldaten.

Den 16 dito hebben de borgers van ider compagnie hondert vijftich man ende enige soldaeten eenen uijtvall gedaen buijten Sint Janspoort ende hebben den vijant op de vlucht gedreven ende alle haer amonitie prijs gecregen, mitsgaders twee stucken canon ende veel buspoeder etc.

Den 17 dito niet voorgevallen alsoo dien dag van den vijant niet geschoote wiert.

Den 18 dito sijnde sondag sijn de borgers ende soldaten wederom uijtgevallen ende den vijant uijt haere trenceen gejaegt ende sloegen wel vijftich doot ende wel hondert gevangen binnen gebracht.

Den 19 dito heeft seer hart gevroren.

blz. 40.

Den 20 dito hebben de vijanden seer naer Sint Antonis heeckell geschoten.

Den 21 dito hebben oock seer naer Sint Janskerck geschoten, maer sijn daer maer twee schooten deur geschooten.

Den 22 dito eijste een van onse soldaeten een coninxs daelder van sijn captijn hem belovende hem daer voor te gaen halen ende leveren een van den vijant, de welcke een Engelsman grijpte met den hals ende brocht hem ten Bosch voor sijn captijn en governeur.

Eodem dito alsoo de coude ende vorst alle dagen strenger wiert, soo dat de wateren, stromen ende rivieren begonnen heel hart toe te vriessen, waer door alle landen ende waterachtige plaetsen open lagen, soo dat het leger geen victalie meer met schepen en conde becomen,

blz. 41.

ende alsoo men oock vernam dat men een deel volck ontrent Diest vergadert hadde om Den Bosch te ontsetten, soo wiert dit belegh bij de heeren Staeten in deliberatie genomen; want op het beleg van Den Bosch hadde de Staeten van Brabant door den marquis van Habrech ende den secretaris Praets de ertshertog doen vertonen de swarigheden die bij het verlies van die stadt het gemene lant van Brabant soude overcomen ende namentlijck van de steden de Graeff, Venlo ende andere plaetse; waerom den ertshertog resolveerde selver derwaerts te trecken ende sondt terstont vooruijt het leger voor Ostende graef Fredrick van den Bergh met Nicolo Basta ende oock graeff Joan Jacome Belgidioso om crijgs volck te vergaderen ontrent Diest, alwaer hij hem bijvoegde dusent paerden van de gemuijtineerde van Weert met welcken hoop sij dochten Den Bosch te ontsetten, het leger te bespringen ofte Breda te belegeren ofte eene invall

blz. 42.

in Hollant te doen, daertoe het geschut all gereet stont.

Den 23 dito heeft men een insinieur binnen Den Bosch gevangen gebrocht.

Den 24 dito is onsen governeur van een soldaat gaende de ronde die hem het woort soude geven gequest.

Den 25 dito de Staeten ende den prins van het naderen van den aertshertog verwittigt sijnde, hoewel haer leger well begraven lach ende alle gewelt daer mede conde tegen staen, soo conde sij evenwel niet belette, om over het ijsch in de stadt te comen ofte eenen invall ergens int lant te doen; soo hebben sij beslooten den tijt, het saijsoen ende den grooten vorst plaets te geven, ende hebben veele bagagie uijt leger wegh gesonden ende hebben het leger opgebroocken

blz. 43.

naer sesentwintich dagen belegs; ende men heeft alle geschut, amonitie ende nootdruft, ter wijlen de schepen tot Crèveceur ende Hemert bevroosen laegen, naer Heusden gevoert; maer veel groff gereetschap, als sperren, pallisaden, schuppen ende spaden, die men bij gebreck van schepen ende wagens niet alle conde wech brengen, wierde meest verbrant; int aftrecken hebben sij de kercken tot Orten ende Vucht afgebrant.

Den 29 dito is graeff Fredrick van den Bergh met sijn broeders graeff Hendrick ende den graeff van Eemde ende Jan Jocomo Barbiano blijdelijck binnen Den Bos ingehaelt, mede brengende ettelijc geschut ende amonitie, mitsgader buschpoeder, alles tot defensie deser stadt, haer leger latende tot Oirschot; ende sijn versogt opt stadthuijs van de magistraet, om daer het noemael te eten.

blz. 44.

Op den 30 dito sijn de selve heeren versogt bij den bisschop te comen eten; ende naer de maeltijt sijn sij naer haer leger tot Oirschot vertrocken.

Eodem die op Sinte Andriesdag hebben den bisschop ende magistraet bevolen desen dag te vieren ende dancken Godt, den Heer almachtig, ende dat eenider sich in Sint Janskerck tegen tien uren soude laete vinden, soo well mans als vrouwen van wat ouderdom sij waeren; doen wiert daer een solemnele dienst gedaen, ende den deecken van Sint Jans droeg het Hijlich Sacrament rontom de vesten, waermede gingen mans en vrouwen groot en clijn, Godt danckende van haere verlossinghe; op de Hintamerpoort wordt drie maell ‘Da Pacem’ gesongen; ende dese processie duerde van elff uren tot naer den middag drie uren; ende wederom int incomen van Sint

blz. 45

Janskerck speelde men ‘Te Deum Laudamus’ met den orgel; ende doen de segeninge vant Hijlig Sacrament ontfangen; ende doen ider noch nuchteren sijnde naer huijs gegaen.

Daer wierde verssen int Latijn van weder sijde gemact; de poeten van de State sijde:

Non ducis obsessae servavit moenia sylvae

Alberti gladius, frigida sed glacies

dat is

Den Bos niet Alberts swerdt van t' beleg bevrijt

maer een seer felle vorst gecomen voor den tijt

De andere verandere dese versse aldus:

Tam ducis obsessae servavit moenia silvae

Alberti gladius frigida quam glacies

Dat is

Den Bos soo wel doort swaert van Albert is bevrijt

als door de felle vorst gecomen voor den tijt

Een ander heeft daer op dese versen gestelt

 
Soo dat den prins wel sach dat hij niet sou uijtrechten
 
en daerom wilde hij tegens Godts hant niet vechten
 
noch Gode wederstaen en nam die strenge kou
 
voor Godts beveel en last dat hij vertrecken sou

blz. 46.

aengaende dit ontset is dat Justus Lipsius, professor tot Loven, schrijft aen Janus Bernaertus tot Mechelen aldus:

De soldaten comen wederom vant ontset van 's-Hertogenbosch ende gaen hier met troepen voorbij; o Godt loff van een ontset van ons gewenscht; alhoewell het selve veell beter Godt moet toe geschreven worden de welcke den winter sneuw ende vorst haer op het lijff gestiert heeft; ende de locht met alle engelen daerinne met ons heeft doen strijden; maer hoe naer hebben wij int gevaer geweest, groot, wonderlijck ende ongeloofflijck sijn de beschansinge der Hollanders in soo een corten tijt geweest; ick hebbe u gesegt ende het is oock waerachtich, sij volgen naer de Roomsche wercken ende maniere van oorlogen ende naer het seggen van Corbulo sij soecken de overwinninge te crijgen niet alleen met de wapenen maer met den diesel (spade); het waer met dese stadt ende de hooge schoole gedaen geweest indien die stadt in handen van onse tegenpartijders geraeckt waer. Loven den 7 december 1601

blz. 47.

In den jaere 1601 heeft Mattheus Wals gefondeert drie beurssen voor sijn geslacht, om bij sijn armste van sijne vrinden genoote te worden ofte bij arme van Oisterwijck mits daer op schoole gaende, daertoe jaerlijcks beseth seven entachentich gulden seventien stuijvers ende acht penningen; ende daer van sullen collatores sijn den pastoor, den outsten kercmeester in officie, den Hijligen Geestmeester ende den secretaris, alle tot Oisterwijck.

Eodem anno den 24 december wiert Hensken van Strijp gehangen, omdat hij de huijsluijden ende passanten op den wegh cnevelde, gelt aff nam ende de paerde uijtspande.

Eodem anno den 31 dito is bij de drie leden ende den governeur een ordonnantie gemackt op de schortbalckbewaerders.

blz. 48.

Int jaer 1601 heeft den governeur Grobbendonc aen den pilaer van de kerck van Sinte Catarina den eersten steen gelijt.

Inden jaere 1602 den 16 februarij werdt alhier gepubliceert dat men soude biletteren de drie huijssen een bedt te decken voor twee soldaten off een man met sijn vrouw; des sal dengenen die het bedt deckt daer voor ontfangen ter maent van den hertogs wegen twee gulden tien stuijvers.

Eodem anno van den voorleden Kersmis tot eersten mert is soo quaet weer geweest van wint en regen als men oijt gesien heeft, soo dat het water bij de twee maenden op de straet stont ende de kelders aen de Groote Merckt, daer noijt geen water in was geweest stonden nu vlack.

blz. 49.

Int jaer 1602 hebben haere hoogheden verleent vrijdom ende exemtie voor de vier schutterijen tot twalfhondert mannen van alle arresten ende becommeringe voor dese stadts- schulden.

Eodem anno den 2 april sijn hier gaen loopen vijff vremde soldaten sijnde Walen die op verschijde nachte veel goet gestolen hadde soo met huijsbraecken als op de blijckerije; die sij bij eenen creupelen bedelaer in de Tolbrugstraet gebracht hadde; ende hebben die dieven soo te voet als te paert naergeseth ende binnen Boxtel gevonden; maer stelde haer in defensie, waer van der twee dootgeschoten, twee ontloopen ende eenen gevangen binnen Den Bos gebrocht is; ende op den vijffde april op de Merckt gehangen; ende de heeren hebben den creupelen sijn huijs gevisiteert ende daerinne veel gestolen goet gevonden, jaa oock, dat over veele jaeren gestolen was geweest;

blz. 50.

hebben den bedelaer met sijn vrouw op de Gevangepoort geseth ende uijt de stadt ende Meijerije voor haer leven gebannen.

Eodem anno den 17 maij werdt een soldaet aen Sint Antonis bolwerck geëxcubliseert, omdat hij door den dranck sijn eijgen cameraet doodt geschooten hadde.

Eodem anno den 10 julij is een donderschoer gevallen tot Rosmalen, Niulant, Geffen, Osch ende den heelen Maescant door, soo dat alle gewasch van terw, rogh, garst, haver, erten ende bonen is bedorven; men sijde datter hagelstenen waeren gevallen een pont swaer.

Int selve jaer den 30 augusti heeft heer

blz 51.

Michiel Haller ab Hallestijn, priester, doctor in de rechten ende canonick van Sint Jans ende van Sint Oeden, gefondeert een beurs; daertoe jaerlijxs beseth eenentwintich gulden.

Item noch beset eenentwintich gulden jaerlijxs voor een arme maegt van wettige bedde binnen Den Bos gebooren om haer tot een staet te helpen, het sij geestelijck ofte wertlijck.

Item noch gelijcke eenentwintich gulde jaerlijcks voor een arme maegt binnen Sint Oeden Roode gebooren.

Van dese drie fundatië sijn collatores den outsten deecken van Sint Jans ende den meester van den Hijligen Geest alhier.

In den jaere 1603 in februarij gelde de hondert pont inlantsche hop tweeënvijftich gulden.

blz. 52.

Eodem anno den 7 aprill heeft den heer Van Grobbendock, governeur deser stadt, met sijne ende graeff Adolfs van den Bergs compagnie paerden ende enige voetcnechten in de Peel ontrent Gemert ontmoet ende met behendighijt in embusschaden geslagen ende overvallen vijff compagnië van prins Maurits ruijterij, daer van wel vijffentseventig doot gebleven sijn ende wel hondert paerden met hondert vijffenvijftich man gevangen; de rest ontquament, d'eene naer de andere niet omsiende, hoewel sij wel de helft stercker dan Grobbendoncks volck waeren.

Int selve jaer 24 april heeft heer Sigebert Berchem gefondeert eenige beursse, daer die van Herpe, Schaijck sullen geprefereert worden ende anders geen dan die van Osch, Haren ofte Macheren.

blz. 53.

Int jaer 1603 den 21 april is bij de drie leden geraemt een ordonnantie op den overcomende brant, dag en nacht koer, mitsgaders op de nachtroepers.

In den jaere 1603 hadde prins Maurits ontseth het casteel tot Hooghstraeten daer de gemuijtineerde op laegen ende het squadron van dese gemuijtineerde was met prins Maurits verenigt sterck vijftienhondert te voet ende elffhondert te paert alle seer fraij ende uijtgelesen volck; naer dit succes was prins Maurits gesint voor den Bosch te vallen niet met vertrouwen om die stadt te winnen, want het leger van den ertshertog was noch in Brabant, maer om den selven op te houden ende in sijn voornemen te beletten van over den Rijn te trecken ofte iet anders aen te tasten tot naedeell van dese landen; men sag oock dat de stadt niet en was te winnen, die men rontom niet can belegeren ofte besluijten; ende dat men oock wel wist soo men (zie Van Oudenhoven blz. 214)

blz. 54.

daer voor bleeff dat men daer door soude veroorsaecken dat die van binnen soude garnisoen moeten innemen ende dat alle die omliggende plaetsen te swaerder souden moeten beschermt worden; evenwel om den somer te passeren ende den stercken vijant die noch vier dusent Italianen bij hem creeg in Brabant te houden ende van den Rijn aff te

keeren ofte te verhinderen om iet anders voor te nemen daer men voor vreesden, soo hebben de Staeten goet gevonden de belegeringe te ondernemen.

Den 1 augusti is graeff Maurits met sijn leger gecomen tot Tilborg ende Goorle.

Den 18 dito tot Boxtel, Haeren ende Helvort.

Den 19 dito tot Vucht ende hebben smorgens

blz. 55.

ontrent negen uren seven veltstucken gestelt, vijff op de cant van de catuijsers ende twee opt Reut; schooten dien dag meer dan hondert scheuten.

Den 20 dito hebben sij maer met twee stucken geschooten ende hebben van alle naerbij gelegen dorpen veel voeragie gehaelt.

Eodem dito was prins Maurits selfs op den Susterendonck buijten de Heeckel; wij dit siende hebben naer hem met musquetten ende met een veltstuck geschooten.

Den 21 dito is graeff Maurits volck getrocken met dertig van vendels te voet ende een groote trop ruijteren naer Sint Michielsgestel; ende wij schooten naer haer met halve cartouwen ende slangen, soo dat sij sonder ordre een stuck weegs retireerde.

Eodem dito is graeff Fredrick savonts met sijn leger gecomen tot Schijndell, Heeswijck, Dinter, Berlicom ende Dungen.

Den 22 dito hebben wij sterck geschoten op de belegeraers.

Den 23 dito is graeff Fredrick ende duc de Mala binnen den Bos gecomen ende bij den governeur Grobbendonck ten ete geweest.

Den 24 dito heeft men aen weercanten seer sterck geschooten.

Den 25 dito hebben de gemuijtineerde op Sint Janspoort een brieff gepleckt.

Den 26 dito is van bijde sijde seer geschooten.

blz. 57.

Den 27 dito is ontrent den Pettelaer een harde schermutseringe geweest tussen de legers.

Den 28 dito is een van ons volck genaemt Wolff, staende op schiltwacht, doodt geschoten.

Den 29 dito sijn uijt leger van graeff Fredrick hier binnen gecomen drie regimenten, die in de trencheën sijn getrocken ende de andere sijn binnen gecomen.

Den 30 en 31 heeft den vijant met een halff cartouw ende een veltstuck sterck op de stadt geschooten.

Den 1 september met den donckeren soo trock uijt des ertshertog leger den Marquis de la Bella, broeder van den prince de Avelino met ontrent driedusentvijffhondert man gecoren uijt alle de regimenten still sonder vendel ofte

blz. 58

trommel door de stadt buijten Sint Janspoort ende namen aldaer een plaets in genaemt het Reut het welck seer wel gelegen was om des prince leger den toevoer die van Hemert over Vlijmen quaem aff te snijden; daer hij hem terstont beschansde met menigte van fascinen ende mutsaerden; waer van prins Maurits eerst naer middernacht kennis creeg; die terstont alle sijn leger in de wapenen dede comen ende allarm macte met hem nemende tweeduijsent te voet ende meer te voet ende te paert hem belast te volgen; is gecomen bij het retrenchement dat becans een mans lengte hoogh gebrocht was; ende is daer van drie sijde met alle gewelt opgevallen ontrent een uur voor den dageraet; die van de schans deden alle tegenweer om die plaets te bewaeren, maer naer het gevecht ontrent een clijn ure hebben die van binnen

blz. 59

beginne te beswijcken ende de vlucht te nemen naer de stadt daer de poorten geslooten waeren soo dat daer door doot bleven wel ontrent vierhondert mannen ende well tweehondert gevangenen waeronder selver was den marquis de la Bella die sijnde seer gequets terstont daernaer is gestorven; daer bleeff oock mede een vermaerde captijn Ruck met meer andere captijnen ende bevelhebberen; onder de gevangene was den overste luijtenant Van Hachicours genoemt Blijleven met noch drie captijnen ende andere officieren; ende van de sijde van prins Maurits blevender ontrent hondert doodt ende wel soo veel gequest; de voornoemde schans dede prins Maurits voorts opmaecken onder het geschut van de stadt ende gaff de selve het esquadron te bewaeren.

Het doode licham van den marquis de la

blz. 60

Bella sont prins Maurits slechtelijck in het decsel van een paert met een trompetter naer de stadt dat die van de stadt seer verachtelijck dochten; dan den trompetter hadde last haer bij sulcke gelegenthijt aen te seggen dat hij haer te vooren seer eerlijck gesonden hadde het licham van den jonge heer van Rosne ende dat sij dat seer onwardelijck ende onbeleefdelijck van sijn trompetter aengevert hadde dies soude sij leeren beleefthijt erkennen.

(zie Van Oudenhoven blz. 215)

Graeff Fredrick van den Bergh sont een trompetter om volgende het quartier de gevangene te lossen, maer gaff hem prins Maurits tot antwort dat hij verwittigt was hoe dat sij in Flanderen voor Ostende seer moordadelijck met eenighe van het volck gehandelt hadde vant regiment van graeff Ernst van Nassouw, hebbende schipbreuck

blz. 61

geleden, doende de crancke ende gewonde ophangen; daerom liet hij haer weten dat hij eerst van dese gevangenen soude laeten ophangen tot vergeldinge van het voorverhaelde

ende dat sij voorder soude gedencken bij aldien sij bij henlieden eene van de sijne ophingen, hij soude daer tegens twee van de haere doen ophangen (zie Van Oudenhoven blz. 215).

Den 2 dito is van wedersijts sterck geschooten.

Den 3 heeft den vijant twee halve cartouwen op de sijde van de Galgstraet gestelt, veele huijssen geruïneert, principaell in Sint Jorisstraet.

Den 4 dito hebben de vijanden tot Deuteren een schans aent brugken opgeworpen.

blz. 62.

Den 5 dito heeft den vijant sich begraven soo tot Vucht, Petlaer, op Hanick, opt Reut, op Deuteren, ende de muijtineerders hebben haer oock tot Vlijmen begraven.

Den 6 dito is een Italiaens marquis, De la Bella genaemt, begraven; daer quamen ter begraefenisse uijt het leger de principale overheden als graeff Fredrick, duc de Mala, graeff van Barlemont, don Lowies de Valasco, graeff Hendrick, oock sijn compagnie daer hij over gecommandeert hadde; is het licham gebrocht over de Merckt ende gevolgt van de bovengenoemde, daer achter volgende de minderbroeders, predicaren, cruijsbroeders en baselaers met de canonicken van Sint Jans, ider een brandende kersse in de hant hebbende; ende gegaen naer de kerck van de predicaren ende aldaer den dienst

blz. 63.

gedaen sijnde, begraven neffen het hoogautaer int graft van den heer van Grobbendonck.

Den 7 dito werdt in de Bursestraet een jonge maegt met een half cartouw het hooft afgeschoten, ende twee kinderen, die sij met de hant hadde, wierde niet gequest; het groot kint sijde: ‘Siet sus, daer valt ons Jocomijne cop’; soo was de meid genoemt.

Den 8 ende 9 dito wiert seer door de huijsen geschooten; jae, tegen den avont quaem een covel in de Minderbroederskerck; dat een groot oproer macte, want het was onder het loff, daer veel volck present was.

Den 10 dito hebben wij den vijant ontrent

blz. 64.

het clijn moleken tot Berlicom overvallen, veel doodt geslagen ende wel hondert paerden ende tweehondert gevangens mede binnen gebrocht.

Den 11 dito heeft prins Maurits een schans opgeworpen ontrent Den Dungen maer licht wordende hebben wij hem daeruijt geslagen.

Eodem dito op den middag sijn wij daer weder uijtgeslagen.

Eodem dito ontrent den avont hebben wij den vijant daer wederom uijtgeslagen ende sijn daer ingebleven ende de schans voorder gefortificeert.

Den 12 dito is aen de Vuchterpoort gaen staen een Spans captijn in een schilwachthuijsken, om daer uijt te sien hoe de

blz. 65.

trencheën van den vijant gemackt waeren; soo is een canonschoot gecomen door het gat, daer door stont en keeck, heeft hem het hooft afgeschoten ende is aen den anderen cant den bol uijtgevlogen daer den cnecht stont, die mede sijn arm quijtracte.

Den dertiende september is den geweldigen provoost vant leger gesonden bij de tweehondert gevangenen, de bevelhebberen uijtgesteecken, met soo veel briefkens alsser gevangene waeren; waer van ider een moest trecken; waer bij waeren twalf daer galgen op stonden; ende die dese soude trecken, moesten hangen om hunne vijanden te doen quartier onderhouden; alsoo wierden sanderendaegs die twalff opgehangen int gesichte van de stadt; crijgende noch een van die twalve pardon, want hij wierth door een jonge dochter verbeden om sijn jonchijt ende goede familie

(zie Van Oudenhoven blz. 215, bij deze 16 september)

blz. 66.

Den 14 dito wijgerde die van de stadt des hertogs leger proviant ende nootdruft ende wilde die niet laeten volgen ten waer sij hen wederom cooren daer tegen in de stadt sonden (zie Van Oudenhoven blz. 216).

Van den 15 tot den 25 dito is van bijde sijde niet veel uijtgericht, maer reden alle daeg sterck op voeragie.

Den 25 dito brocht ons volck veele paerden binnen, die sij buijt maeckte.

Den 26 dito quam in de stadt de spraeck dat den hertog selver int leger soude comen; soo stelde men ordre, op wat manier men hem soude inhalen.

Den 27 maij [september] heeft den vijant seer deur de huijsen geschoten, soo aen de Merckt, doort stadthuijs ende vleeschhall als andere huijssen.

blz. 67

Den 28 dito is in graeff Fredricks leger eenige tonne met gelt gecomen.

Eodem dito begon graeff Maurits volck de stadt te naderen.

Den 29 dito heeft graeff Fredrixs volck snags bestaen op te werpen op de Susterendonck bij de Groote Heeckel een schans met twee halve manen.

Den 1 october wiert in de Mortel een kint sittende in een kacstoel, het hooft afgeschooten.

Den 2 dito wiert Van Stralens jongen, sittende op een lintgetouw doot geschoten ende eenen anderen jongen sittende spoelen het been afgeschooten mede door denselven boll.

blz. 68.

Den 3 dito is den hertog van Brabant tot Weerdt gecomen.

Den 4 dito tot Helmont.

Den 5 quaem den hertog ten Dungen int leger, waerom men seer heeft getriompheert alhier in de stadt als int leger met canon en musquetten.

Eodem dito heeft den vijant oock niet still geweest met schieten.

Eodem dito is de dochter van Hendrick Mijlfort, wonende op den hoeck van de Volderstraet haer een been afgeschoten.

Den 6 dito is ons leger door den hertogh gemonstert ende alle posten, soo de onse als des vijants wesen recognosceren.

blz. 69.

Den 7 dito sijn de vier schutterijen regimentsgewijs uijtgemarcheert, seven in een gelit, samen sterck veertienhondert man, trocken de Hintamerpoort uijt ende bleven tot Hintham opt Hoogvelt in slachordre staen; onsen governeur, onsen president ende de magistraet waeren oock aldaer; ende den hertog is aldaer gecomplimenteert ende naer de stadt gereden ende gelogeert bij den bisschop, alwaer de borgerij, seer magnifieck ende ordentlijck haer exercitie doende, voorbij passeerde; van welcke borgerij den hertog sijde, dat het niet te verwonderen was, dat sij soo menigen interprisen ende aenvall ondernomen ende afgeweert hadde; want verclaerde, dat sij soo gauw ende geswint waeren als sijn lijf garde selfs was.

Den 8 dito soo hebben de borgerij uijt ider schutterij eenen gecosen om aen den hertog

blz. 70.

een wacht aen sijn logijs te presenteren; gaff tot antwoort: ick sal daer met mijn raet op delibereren; gij lieden behoeft niet becommert te sijn; hij soude ons met geen vremt garnisoen belasten; soo quaem onsen pentionaris met een ordentelijcke oratie ende presenteerde hem de sleutel van de cast, daer de sleutels van de poorten in bewaert worden; als hij hem besien hadde, stack hij hem wederom in een groen fluwele borsken, gaff hem wederom ende sijde, dat sij hem selver bewaeren soude gelijck sij altijt gedaen hadde, bedanckende seer de beleefthijt, getrouwichijt ende sorgvuldighijt van de magistraet, borgerij, schutterij ende wijcken; doen is den hertog gaen wandelen met menheer Grobbendonck, den bisschop, de magistraet, de vier captijnen van de borgerij ende andere groote ende edelen alle de baterijen fortifaciën ende wallen besigtigt.

blz. 71.

Den 9 quaem het volck in de stadt, die in de trenceen moesten trecken, die van te vooren buijten om hadde moeten marcheren; ende de Hintamerpoort bleeff nacht ende dagh open om contschap te crijgen.

Den 10 october heeft een soldaet, een Italiaen onder het regiment van F. Lelio Pancratio, in den morgenstont sijn devotie gehouden in de choor van Ons Lieve Vrouw ter cathedrale kerck van Sint Jan Evangeliste alhier, hemselve seer hertgrondelijck bevelende in haere waerdige gedienste; corts hier naer, staende op schiltwacht buijten de Vuchterpoort, is recht op hem gelost een canon, waervan den ijseren boll, wesende swaer drieëntwintich pont ende een vierendeel, met de eerste vlucht quaem gevlogen op sijn hals craeg boven die

blz. 72.

slincker borst; wie soude niet seggen, dat desen boll de schouderen soude hebben afgehaelt ende in stucken ter aerden gesmeten? Toch, o wonder ende crachtige behoudenisse van Onse Soete Moeder Maria! Jae, den bol heeft hem sonder gewelt geraect ende is sagmoedelijck voor sijn voeten nedergevallen sonder hem te beschadige, alleen tot letteecken eenige rimpelen ofte creucken geprent hebbende in den voornoemde ijseren halscraegh, waer over de geheele wacht, die den covel hadde sien aencomen, seer verwondert waeren ende noijt diergelijcke gesien ofte hooren seggen hadde; den soldaet oock verwondert van dit voorvall, heeft cort naer negen uren tussen de primetijt den eijgen boll gebrocht int choor van Ons Lieve Vrouw voorsijt ende die tot euwige memorie.

blz. 73.

gelevert in handen van de heeren canonicken ende kercmeesters ende de Hijlige Moeder Maria aldaar gelooft ende gedanckt voor haere intercessie; ende aen den captijn sijn paspoort versocht om met beter occasie Mariam der Soetichijt sijn leven lanck te mogen dancken ende dienen.

Den 10 ende 11 dito is weer van buijten seer heft geschooten.

Den 12 dito ging sijn hooghijt met den adel rontom in de trenceën ordre stellen.

Den 13 dito ende oock den 14 dito sijnder veele duijsende, soo Italianen als Spanssche, hier gecomen ende sijn geplaets op Sint Jacobskerchoff, Sint Janskerchoff, Groote Merct ende Vismerckt, daer haer kees, broot ende bier wiert uijtgerijckt; dit stont

blz. 74.

de borgers niet well aen; den hertog dit hoorende sijde; ‘hij soude tevreden sijn’; hij sijde een aenslach op hande te hebben; haer wiert uijtgedijlt steencolen ende rontom de Merct laegen wel vijfftich vueren ende soo overall naer advenant; sij stalen rontom de lenen van de huijssen als ander hout; want het was seer kout.

Den 15 dito sijn incomen door de Hintamerpoort eenendertich vaendelen, soo Spanse, Duijtse, Italianen als Walen, sterck vierduijsentsevenhondert man te voet ende driehondert te paert; de borgers sijde, dat sij boven haer geloften bedroogen waeren, te weten, dat sij geen garnisoen soude hebben; de borgers gingen over straeten als bedroefde, rouwige menschen malcanderen beclagende, dat sij van haer eijgen prins ende heer soo schandelijck

blz. 75.

bedroogen waeren; ende schreven het mede toe vijff de principaelste deser stadt, te weeten den bisschop, governeur ende Hendrick Fransse van Gestel als wachtmeester, hooft van den raet en captijn van de colveniers, ende mr. Hendrick als rentmeester van de beden ende captijn van de Oude Schuts, die sij wel openbaerlijck derffde verwijten dese woorden: Sij hadde nu vijffentwintich jaeren sonder groot getall van garnisoen de stad bewaert tegen alle gewelt van den vijant ende hun bloet daervoor vergooten tot drie rijsen toe, als int jaer 1579 inde furie op de Merckt, ende in de jaeren 1585 ende 1601 int beleg van graeff Maurits ende meer andere voorvallen.

Van den 16 october tot den vierden november is niet van besonders voorgevallen.

blz. 76.

Den 5 november als het nu winter begonde te worde stelde prins Maurits sijn leger in slachordere ende verliet alle sijn wercken voor de stadt in goede ordre; ende was ontrent op den middag gants van de stadt getrocken ende legerde sich aen den Cuijckschen Hoeck op de hijde; ende bleef daer liggen tot den 6 november om te sien off den ertshertog hem soude derven volgen; die den selven nacht oock opbraeck ende trock naer Helmont ende soo voorts in de winter quartieren; ende prins Maurits trock oock voorts naert huijs te Hemert daer sijn leger schijde treckende ider naer sijn winterquartier (zie Van Oudenhoven blz. 217).

In den jaer 1603 is de clijne schans genaemt het fort Antonij begrepen, gelegen hondert ende tachentich rijnlantsche roede van de Vuchterpoort.

blz. 77.

Alsoo onlangs de leden der stadt 's-Hertogenbosch subijtelijck hadde doen vertrecken het regiment des heere van Hachicourt, aldaer garnisoen gehouden hebbende; de welcke sij naermaels hadde vercleert benodigt geweest te hebben soo te doen, om meerdere quaet ende inconveniënten te verhueden, sonderling van muijterije, die de voornoemde leden, namentlijck de gemijnte sijde, te bevresen, bij gebreck van maentelijcke betalinge onder het decksel van welcke de gemuijtineerde van Hoogstraeten hun als doen continuelijck vindende rontsomme ende ontrent de voornoemde stadt, bij alle listen ende laegen 't volck van oirloogen daertoe sochten te brengen, hunne voorschreve hoogheden dese aengemerct ende de saecken ten besten interpreterende (niet tegenstaende de quade consequentie, die daer uijt soude mogen volgen ten respecte van andere).

blz. 78.

om een ider te benemen alle suspicie ende achterdencken, in conformitijt van hunne voorgaende brieven geschreven desen aengaende aen die van de voorsijde stadt op den lesten julij lestleden, hebben verclaert gehadt soo sij verclaere bij dese, dat sij niemanden van deselve stadt uijt saecke voornoemt en verstaen noch en sijn van mijninge, nu noch tot egene dagen, te ondersoecken ende veel min eenige molestie ofte beswaernisse daeromme aen te doen, maer wel alle 't selve hun goedertierlijck te remitteren gelijck sij remitteren bij desen, sonder dat daervan eenige memorie sal worden gehouden bij hun off hunne successoren, hertogen ofte hertoginnen van Brabant, sich betrouwende vastelijck hunne voornoemde hoogheden, dat die van 's-Hertogenbosch reciproicquelijck

blz. 79.

voortaen sullen blijven continueren in henne goede getrouwe dienst ende gehoorsaemhijt, gelijck goede onderdanen toestaet ende verplicht sijn te doen. Gedaen tot Brussele onder den naem van hunne hoogheden den 19 september 1603. Gepharapheert: Rich-. Onderteeckent: Alberte & Isabel. Benedewaerts stont geschreven: ter ordonnantie van hunne hoogheden. Onderteeckent: Verrijcken.

Men laet weten alle ende een igelijck in den naeme ende van wegen sijn hooghijt, dat niemant, van wat qualitijt ofte conditie die sij, soldaten ofte andere van wat regiment ofte natie sij soude mogen wesen, hem en sal mogen vervorderen, te verwijten, te ondersoecken, betichten ofte belasten noch injuriëren met woorden ofte wercken imant van de ingesetenen deser stadt van 's-Hertogenbosch, noch oock den eenen ingeseten

blz. 80.

den andere ter saecke, dat in de maent van junio lestleden in desen jaere 1603 het regiment des baenreheere van Hachicourt heeft moeten vertrecken uijt dese stadt, noch oock om eenige woorden, propoosten, feijten ofte middelen, gesproocken ofte gebruijckt naer het vertreck vant regiment voornoemt, 't sij op eenige overighijt deser stadt, commandanten van garnisoenen, opte gemijne wachten, bij de poorten off elders, tot den dage toe van huijden, op pene dat de tegendoenders van dese tegenwoordige sullen worden gestraft aen lijff ende goet sonder verdrach sonder off oogluijckinge daerinne te worden gebruijckt, overmits dat allen 't geene wes ter oirsaecke van 't vertreck vant regiment des voornoemde baenreheere van Hachicourt mach wesen misdaen met 't geene

blz. 81.

daeruijt is gevolgt ende daervan mach dependeren, soo int generael als in het particulier, is ende blijft tenemael bij haer hoogheden vergeten ende te niet gedaen ter goede trouwe; ende in princelijcke woorden, volgende de acte onder haere signaturen daer over verleent, de welcke sij oock sijn verstaende plaetse te moeten grijpen over allen 't geene d'welck naer date vant vertreck vant voorschreve regiment tot noch toe oock bij imanden mocht wesen misdaen aen de poorten, op de wachten ofte elders, soo met ten monde als met de wercken, gelijck voorschreve staet. Aldus gedaen binnen 's-Hertogenbos den 22 october 1603. Gepharapheert Rich. Onderteeckent Albert Noch lager: door ordonnantie van sijn hooghijt. Onderteeckent Verrijcken.

Den 7 october heeft den ertshertog binnen Den Bosch sijnde, niuwe schepenen gecoren, alsoo hij den dertichsten september

blz. 82.

een brieff geschreven hadde, waerbij hij liet weten, dat hij den schepenstoell continueerde voor acht dagen.

Int jaer 1603 den 10 november is prins Albertus, comende van de ontsettinge van 's-Hertogenbosch, gearriveert tot Brussel; ende is den 20 dito met sijn huijsvrouw, sijn geheel hoff, veele heeren ende edelieden gecomen tot Scherpenheuvel; alwaer sij alle seer eerbiedelijck haer gebedt gestort hebben ende tot de hijlige Communie gegaen ende Godt de Heere gedanckt voort ontseth van Den Bosch; ende oock gebeden voort welvaeren

vant gansch Nederlant; de princesse Isabella heeft aent Lieve Vrouwe beelt geoffert drie costelijcke rocken met gout, silver ende edel gesteente ineen gewerckt welcke rocken sij meest met haer eijge handen heeft gemackt; ende

blz. 83.

den prins heeft geoffert een goede somme gelts tot opbouwinge van de capelle; ende heeft aldaer selfs geordonneert, die plaetse te beplanten met boomen, onder de welcke sullen gemackt worden veertien staetiën ofte capellekens, vertonende die blijschappen ende droefheden van de hijlige Moeder Godts; ende in sulcke manier geseth sijnde, dat den heelen bergh van Scherpenheuvel sal hebben die gedaente van een ster, de welcke bediet den naem van Maria; ende sall met graften ende haegen beseth worden, ende sal sijn een beslooten plaets.

In den jaere 1603 den 19 november smorgens ten vijff uren was in de Diepstraet voor aen eenen houten gevell aen een huijs daer niemant woonde gehangen een peckworst al brandende, gestoffeert met veel swevels; maer is door de nerstighijt der borgers geblust sonder veel quaets te doen.

blz. 84.

Eodem anno den 3 december sijn de gemuijtineerde gecomen tot Tilborg ende hebben de goederen van den bisschop, abten, cloosters ende andere geestelijcke op rantsoen geseth.

Den 22 dito hebben sij tot Tilborch bevolen het casteel te ruijmen ende ledig te maecken.

Den 23 dito sijn sij gecomen tot Boxtel ende hebben aldaer het casteel ingenomen.

Den 24 dito sijn sij gecomen tot Vucht ende hebben het geheel Reut in brant gestoocken, mitsgaders het huijs van joncker Hijm.

Den 25 dito tot Gestel, Schijndel ende Dungen; ende hebben de boeren naer de stadt gesonden om victali van haver ende

blz. 85.

indien sij geen mede brochten, dat sij alle huijssen ende hoeven ten Bos toebehoorende in brant soude steecken.

Den 28 januarij 1604 hebben haere doorluchtige hoogheden een privilegie verleent aen die van Den Bos van de vrijdighijt van den stapel van Dort met noch een particuliere appoinctement tot verseeckeringe in cas die van Hollant hem wederom quamen te begeven onder de onderdanighijt van haere hoogheden; in die gevalle de stadt van Den Bos de vrijhijt sall blijven behouden.

Den 15 julij dede de Geldersche overall groote schade met roven ende branden; dit den heer van IJselstijn, doen ter tijt ten Bos sijnde, hoorende, heeft de clock allarm laeten luijden, de trommel geslagen

blz. 86.

soo wie vrijwillig de Geldersche mede wilde resisteren, soude aenstonts met haer geweer op de Merct comen; alwaer aenstonts een groote menigte borgers ende vrijwillige te voet ende te paert quamen; soo is den heer van IJsselstijn de Ortepoort uijtgetrocken; ende de Geldersse ontrent een half uur van Podroijen ontmoet en de Geldersche soodanig geslagen, datter wijnich ontquamen; ende all wijckende vielen sij van de dijcken ende verdroncken; want het was geregent ende gladt en slijckerig; daerom hadde de Geldersse haer schoenen uijtgetrocken, om alsoo beter te loopen ende te ontcomen; want men vont op den dijck staen over de duijsent paer schoenen; ende daer vluchten daer opt casteel van Podroijen wel driehondert; ende men brocht noch binnen Den Bos over de vierhondert gevangenen.

[N.B.: dit voorval vond plaats rond 1507-1508; de schrijver van de kroniek heeft zich vergist]

blz. 87.

In den jaere 1605 heeft Catarina Caters ghefondeert een gasthuijs voor acht vrouwen staende in de Sint Jacobstraet; ende daer van sijn provisoors de samentlijcke regenten vant Sinnelooshuijs ende de regerende blocmeesters van het Hintamereijndt.

Eodem anno den 4 maij heeft Lijsken Stalpers gefondeert twee beurssen voor haer geslacht om alhier binnen den Bos ofte andere hooge schoole te genieten acht jaeren; ende moeten oudt sijn eersij die profiteren tien jaeren; daertoe beseth jaerlijxs vijftich gulden; de collatores sijn van de eene beursse den pastoor van Hapert ende een van haere naeste neven van vaders sijde; ende van de andere beurssen den pastoor van Diessem ende een van haer naeste neven van haer moeders sijde.

Eodem anno den 19 julij heeft Jan Hijligen,

blz. 88.

alias Pego heeft verschijde beurssen gefondeert; daer van jaerlijxs maer bekent is vijftich gulden; te preferen sijn naeste vrinden, ende geen vinbaer dan te preferen die van Helmont, Deurne ende omliggende dorpen; ende daer van sijn collatores een van sijn naeste vrinden ende den pastoor ende den outsten kerckmeester van Helmont.

Eodem anno heeft den ertshertog bij beslotene brieven van den Raet van Brabant geordonneert ende bevolen den hoogschout, schepenen ende rade der stadt van 's-Hertogenbosch over te senden alsulcke costumen ende lantrechten als de stadt was hebbende ende gebruijckende ofte voor costumen houdende welcke voornoemde brieven in de vergaderinge der drie leden gelesen ende hun voorgehouden sijnde

blz. 89

soo hebben die selve leden opden 30 october des voornoemde jaers dese volgende commissarissen gecommitteert: meester Jacob van Balen, mr. Dirck van Vechel, schepenen; Hendrick Franssen van Gestel, mr. Rutger van Grinsven en mr. Gerart van Someren gesworens; mr. Pieter Pelgrom, mr. Jan van Breugel raetsheeren met den pentionaris en griffier om achter volgens de voorschreve ordonnantie ende bevelen hun te informeren, soo uijt de privilegiën, ordonnantiën, statuten, costumen ende usantiën ende hercomen bij onse genadichste heeren, princen, hertogen en hertoginnen van Brabant de

voorschreve stadt verleent ende geconfirmeert als uijt de oude registeren, depositiën ende getuijgenisse bij maniere van turbe over veel jaeren daer op geproduceert ende in geschrifte achtergelaeten hoe, ende in welcke maniere hier tot noch toe her gebrocht

blz. 90

achtervolgt ende geobserveert sijn geweest ende van alles aen de drie leden te doen rapport.

Ende dien volgende de commissarissen voorschreve de privilegie, ordonnantiën, statuten, costumen, usantiën, hercomen, registren, depositiën ende getuijgenisse voor all eerste gevisiteert ende het gene de voornoemde stadt voor costuijme ende lantrecht is houdende ende gebruijckende daer uijt bij ordre in geschrifte ghestelt hebbende, hebben daer aff den 22 december des selfs jaers aen de drie leden raport gedaen; soo is het dat den hoogschout, schepenen ende raede der stadt van 's-Hertogenbosch daerop alder eerst rijpelijck gelet ende bevonden het gene bij rapport der voorsijde commissarissen is overgelevert altijt binnen de stadt voor costumen ende lantrechten te sijn geobserveert, hebben geresolveert in conformitijt van de voorschreve brieven ende ordonnantiën aen den raet van

blz. 91

Brabant over te senden de costumen ende lantrechten der selver stadt.

In den jaere 1606 den 20 mert is hier een selsame saecke geschiet van eenen Herman Jansse, geboortich van Flissinge; dese alsoo hij met sijn huijsvrouw te bedde lag, claegde, dat hij een seer groote pijn in sijn buijck hadde; ende corts daernaer baerde hij een dochter; hij, bij den bisschop, governeur, schout ende schepenen geëxamineert sijnde inne presentie van doctoren, chiurgijns ende meer andere, soo bevont men, dat hij half man ende halff wijff was, hermaphodritus genaemt; ende hij sijde, doen hij eerst gebooren was, met een mans naem genoemt wiert; ende noch jongh sijnde hij het silversmits ambacht geleert hadde ende daer naer dienst genomen; ende hadde maer eens met een Spanjaert,

blz. 92.

sijn cameraet, te doen gehadt; ende uijt dien bijslaep was de vrucht voort gecomen; ende hadde het tegen sijn vrouw verborgen gehouden, die hem noijt manlijck gevonden hadde; ende het kint is gedoopt in Sint-Janskerck ende genaemt Isabella, daer den governeur ende sijn vrouw peter en peetje van waeren.

Eodem anno den 27 mert sanderendaegs naer Paesschen isser alhier soo groote onweder ontrent den middag opgestaen van regen ende wint; noijt dergelijcke gehoort ofte gelesen; in dit onweder, het welck niet lang duerde, maer was gelijck een buij, heeft veele schade gedaen, soo aen bomen als huijssen ende kercken, soo aen de kercken van den Grooten Bagijnhoff, Swesteren ende Clara; ende veele huijssen daer ontrent, daer niet een glasch heel in en bleeff.

blz. 93.

Int jaer 1606 den 27 september is hier ter paijen gepubliceert een placaet van den ertshertog op de abusen dier daer dagelijxs geschieden int verwen.

Int selve jaer den 24 october hebben haer doorluchtigste hoogheden een ordonnantie overgesonden aen den Raet van Brabant van de costuijmen, usantiën ende stijll van procederen der stadt van 's-Hertogenbosch.

Den 9 november stelde de stadt een loterij op om uijt haeren commer te geraecken; die groote looten waeren ses silvere cannen, waerdig seshondert gulden, ende volgende twelff silvere schaelen.

Int jaer 1607 den 5 maij heeft heer Coenraet van Asperen, canonick van

blz. 94.

van [2x] Sint Jans alhier, gefondeert twee beurssen voor sijn vrinden om in de godthijt te studeren tot Loven; ende daertoe jaerlijxs beset tweehondert gulden; ende daer van sal collator sijn den president van de godthijt tot Loven.

Int selve jaer den 1 september heeft Cornelis Aertssen van Eerssel, priester ende beneficaet van Sint Janskerck, gefondeert twee beurssen voor sijne vrinden, om alhier binnen den Bosch te studeren; ende die den tijt van vier jaeren te profiteren in trivialibus en gelijcke vier jaeren op een academie; ende alsser geen vrinden worden gevonden bequaem om te studeren, als dan sullen sij geconfereert worden aen d'ingesetenen van Eerssel; ende de arme sulle geprefereert worden boven de rijcke; ende daertoe jaerlijcks gedoteert eene

blz. 95.

somme van hondert vierentseventich gulden; ende daervan sullen collatores sijn den prior van de Predicaeren ende de regenten vant Geefhuijs binnen den Bos ende een van mijn naeste bloede.

Den 17 october is een ordonnantie gemackt op den tafelier op het verstapelen van de ossen.

In de maenden van september ende october is hier ten Bosch als oock in Brabant gesien een comeet, haer vertonende int west, de stert int noort oost, die int beginssel tot elcke rijse ontrent de middernacht op comende claer scheen, maer terstont afnam, ende van dag tot dag aen de stert verduijsterde ende eijndelijck geheel ende gans verdween.

blz. 96.

Int jaer 1607 den 3 november is bij de drie leden deser stadt gemackt een ordonnantie op de gasthuijs meester.

Forma van eedt gedaen bij de drie leden der stadt van 's-Hertogenbosch ende de vier schutterijen der selver stadt luijdende als volgt:

Ick swere dat ick ben ende begere te blijven in de catholiecke, apostoliecke, roomsche religie, mitsgaders in de gehoorsaemhijt van haer hoogheden als hertoch ende hertoginne van Brabant; ende dat ick tot dien effecte van mijne sijde begere ende sal onderhouden vrede ende vrintscappe met ten garnisoene, soo te voet als te paerde, die haere voornoemde hoogheden in dese frontier stadt tegen de vijanden van de voorsijde religie.

blz. 97.

ende haere hoogheden sullen believen te houden, sonder den selve garnisoenen in d'uijt off intrecken deser stadt ofte andersints enig bestoir ofte beletsel te doen, maer dat ick met den selven garnisoen ende oock (ofte noode waere) de selve stadt sal helpen bewaeren ende defenderen naer mijn beste vermogen.

Ende is denselven eedt bij de voorsijde drie leden op den 16 november ter manisse van de heer schout eedrachtelijck met opgerechte vingeren aen Godt ende sijn lieve hijlige gedaen. Laus Deo omnipotenti.

Ende is mede den selven eet gedaen bij die van de vier schutterijen ter presentie van twee heeren schepenen, te weten: de Oude Schuts in Sint Joriscapel; Hantboog in Sinte Annacapel; Colveniers in de capittelcamer van de predicaren

blz. 98.

ende de Jong Schuts in de capittellcamer van de minderbroeders.

In den jaere 1608 den 19 mert is bij de drie leden deser stadt met consent van den baenderheer Van Grobbendonck gemact een ordonnantie op de schrijvers aen de poorten ende heeckels.

Den 22 october is binnen deser stadt gecomen prins Wilm van Nassouw, prince van Oranje.

In den jaere 1609 heeft heer Gijsbertus Masius, bisschop van den Bosch, laeten maecken ende doen stellen in de kerck van Sinte Catarina, genaemt de Cruijsbroeders, een glasch; int welck hij heeft laeten schilderen Christum ende Mariam ende hem selve wath lager int midden, Cristus aent cruijs hangende met de doorne croone opt

blz. 99.

hooft, Maria als in een sonne met een crone opt hooft als een hemelsche coninginne; bij het bloet, het welck uijt de sijde Cristi tot den bisschop schijnt te vloijen, staen dese woorden: ‘Hic in sanguine pascor’, dat is: Hier word ick met bloed gevoet; nevens de melck, die uijt de borste Marie schijnt te stralen, staen dese woorden: ‘Hic ab ubere lactor’, dat is: Hier werdt mijn uijt de borste te suijge gegeven, ofte hier worde ick met melck gespijst; naest den bisschop, die ten naesten bij tussen Cristum ende Mariam cnielt, staen dese woorden: ‘Positus in medio quo me vertum nescio’, dat is: Ik hier int midden tusschen bijde gestelt en weet niet tot welck van bijde mij keeren sall. Een spothboeff soude hier onder op de muer met root aert geschreve hebben: ‘O, armen soth, keert u tot Godt’.

Int jaer 1609 sijn de jesuïten hier

blz. 100.

ten Bos gecomen. Sij doceerde de Latijnse School ende hebben haere woninge genomen in de Verwerstraet, daer van te vooren gewoont hadde de Bogarden, die int jaer 1584 aen de nonnen van den Annenborg haer clooster vercocht hadde, die het selve clooster aen de jesuïten vercocht hebben. Door dese vercoopinge sijn de nonnen met de subpriorinne onenich geworden ende vertrocken naer Soeterbeeck.

Den 14 april is alhier ter paijen afgepubliceert het bestant van een oprechte ende onverbreeckelijcke trevis, stilstant, cassatie van alle acte van hostilitijt voor eenen tijt van twalff jaeren tussen sijne majestijt van Spanjen ende den doorluchtichtsten hertog onsen prins ter eenre, ende de Staeten Generael der Verenigde Nederlanden, soo ter zee, andere wateren, als ten

blz. 101.

lande, geen plaetsen uijtgeschijden.

In den jaere 1609 den 7 augusti heeft heer Arnoldus van Esch gefondeert drie beurssen, om alhier int Fraterhuijs te studeren, voor sijn vrinden ofte voor die van Eerssel, Reussell ofte Duijssell; ende daer van sijn collatores een van de naeste vrinden ende den pastoor van Reussel met advies van den bisschop van den Bos.

In den jaere 1610 den 24 februarij heeft heer Jan Emonts van Vechel, pastoor van Sint Jacobskerck alhier, gefondeert twee beurssen voor sijn geslacht, om binnen den Bos te studeren, daertoe jaerlijcks beseth hondert gulden; ende is daer van tot collator gestelt de heer Baltasar de Bont, canonick van Sint Jans alhier.

blz. 102.

In den jaere 1610 is besteet te maecke in Sint Janskerck een niuw oxael voor de somme van elffduijsent gulden. Ende is dat oxael verre uijtsteeckende vant choor naer de kerck, rustende op acht verheven pilaeren van mamersteen. Dit werck is groot ende seer constich ende cierlijck van enckele toetsteen ende aelbastersteen gemackt, met groote ende schone albaster beelden ende andere cieraden verciert.

Eodem anno den 28 mert heeft den ertshertog van Oistenrijck de deeckens ende gesworens van de sestien ambachten ofte gilden binnen deser stadt van Bos op het volgende getall gebrocht:

de smeden, coperslagers ende meschmakers drie deeckens en vier gesworens,

de mulders en olislagers twee deeckens ende drie gesworens

blz. 103

de backers twee deeckens en drie gesworens

de coorecopers twee deeckens en drie gesworens

de vleeschhouwers twee deeckens ende drie gesworens

de vischkopers drie deeckens ende vier gesworens

de schoenmaeckers en huisvetters drie deeckens en vier gesworens

de wollewevers twee deeckens ende drie gesworens

de cramers drie deeckens ende vier geswoorens

gewantsnijders drie deeckens ende vier gesworens

de bontwerckers twee deeckens ende drie geswoorens

hantschoenmaeckers en nastelmaeckers twee deeckens drie geswoorens

blz. 104

spellemaeckers drie deeckens ende vier gesworens

de schrijnwerckers twee deeckens ende drie geswoorens

de verwers twee deeckens ende drie gesworens

de hoeijmaeckers twee deeckens ende drie gesworens
(zie Van Oudenhoven, blz. 37)

Den 28 maij heeft heer Hendricus van der Wijden, pastoor op den Grooten Bagijnhoff alhier, gefondeert een beurs voor sijn geslacht om binnen den Bos in philosophia ofte theologia te studeren; daertoe jaerlijxs beset vijffentseventich gulden; ende daer van sijn collatores den pastoor van Asten ende den outsten van mijne bloede ontrent Asten wonende.

In den jaere 1610 den 30 september

blz. 105.

heeft Peter Jan Joris Daems van Mill gefondeert twee beurssen voor sijn geslagt; in dien geen vrinden sijn de selve te confereren aen twee schamele weeschkinderen deser stadt, om daer op te studeren; ende daertoe jaerlijxs beseth de somme van tachentich gulden jaerlijxs; daer van sullen collatores sijn den prior van de predicaren ende den outsten weeschmeester.

In den jaere 1610 waeren binnen Lommell achtienduijsent schapen.

Den 31 december is bij heeren schepenen gemackt een instructie op den stadts wijnroeijer.

In den jaere 1611 hebben de heeren deser stadt tegen den bisschop een proces gehadt, alsoo den heer bisschop sustineerde de regeringe, administratie [doorgehaald: sustineerde] ende toesien te hebben over

blz. 106.

de Godts huijsen van den Hijligen Geest, gasthuijssen, van de kercken, van de siecken ofte melaetse menschen ende van alle andere wertlijcke pieuse fondatiën met exclusie van alle andere wertlijcke personen.

Den 23 maij werdt hertog Mattias van Oistenrijck gecroont coninck van Bohemen binnen Praeg.

Den 1 junij is de haeven deser stadt uijtgeveegt ende gediept, beginnende aen de Cornbrugge tot aen de Heeckele genaemt den Boom, om de commoditijt der schepen alhier arriverende ende uijtvaerende, de gehele maete der geveegde haeven was gemeten langh te sijn driehondert sesentachtentich roeden, elcke roeden een wijnich meer bedongen acht caroli guldens; de uijtgravinge moest diep sijn drie hamer voeten.

blz. 107.

Alsoo jonckheer Adriaen van Merwen als gesubstitueerde van joncker Henric van Merwen onlangs binnen de stede van Heusden hadde doen arresteren Peter Mattijssen, Adriaen Janssen ende Jasper Baltus, borgeren der stadt van 's-Hertogenbosch voor der selver stadts schulden ende achterstellen van renten die de voornoemde stadt vergeldende was; van welcke arresten naerdien mr. Rogier van Grinsven schepen ende licentiaet in de rechten ende Guiliam van Delft, raet ende rentmeester deser stadt van den Bosch, als gecommitteerde der selver stadt den heer drossart, schepenen ende borgemeesteren der stadt van Heusden hadde vertoont ende doen blijcken seeckere opene brieven van privilegiën, octroij ende exemptie hoogloffelijcker memorie des kijsers Carel den vijffden van dien naem, den vier schutterijen ofte gulden der voorsijde stadt verleent met namen de Oude

blz. 108

gulde van den voetboog die men segt van Sint Joris, de gulde van de Hantboog die men segt van Sint Sebastiaen, de gulde van den Jongen Voetboog die men oock segt van Sint Joris ende de gulde van de Colveniers die men segt van Sinte Christoffel; maer bij alle de geeene die in de voorschreve vier gulden ofte schutterijen begrepen soude sijn ofte werden was vergunt dat de selve voor egeene der voorsijde stadts 's-Hertogenbosch schulden soude sijn arrestabel mede oock onder den landen van Hollant ende Zelant; de voornoemde heer drossart, schepenen ende borgemeesteren van Heusden, de voornoemde borgeren van 's-Hertogenbosch als wesende respectivelijck onder de voornoemde gulden uijt den voorschreve arreste hadden ontslagen ende versocht dat de schutteren van de twee schutterijen ofte gulden der stede van Heusden namentlijck

blz. 109

de Oude Schutters ende Colveniers die gelijcke vrijhijt waeren hebbende de selve binnen de stadt van den Bosch ende haere vrijhijt insgelijck soude genieten gelijck eertijts was geschiet ende ten eijnde eeniegelijck van ons int genieten van sijn oude vrijhijt ende privilegie mach blijve berusten ende goede correspondentie ende naerbuerschap met den anderen worde gehouden, soo ist dat wij schepenen, geswoorens, raetsluijden ende deeckenen van de ambachten representerende de drie leden der stadt van 's-Hertogenbos

ter eenre ende wij drossart, schepenen ende borgemeesteren der stede van Heusden ter andere sijde houdende van warde ende naergaende de voornoemde privilegiën, vrijhijt ende oudt gebruijck malcanderen respective hebben gelooft ende geloven mits desen te weten wij drie leden der voornoemde stadt van 's-Hertogenbosch dat wij niet en sullen

blz. 110

gedoogen ofte toelaeten dat enige van de twee schutterijen der voornoemde stadt van Heusden voor eenige der stadts schulden binnen de stadt ende vrijdom van 's-Hertogenbosch gearresteert, beseth ofte becommert sullen mogen worden; ende wij drossart, schepenen ende borgemeesteren der stede van Heusden dat wij niet en sullen gedogen ofte toelaeten dat binnen de voorsijde stede van Heusden ofte dorpen daer onder resorterende enige van de vier schutterijen der voornoemde stadt van den Bosch voor der selver stadts schulden gearresteert, becommert ofte beset sullen mogen werden ende dat wij daerenboven noch ten bijde sijde van warden sullen houden naergaen ende doen effectueren alsulcke ennige verdrag ende costuijmen ende herbrengen die van oude tijden tussen onse voorsaeten ende ingesetenen der voorsijde steden

blz. 111

ende meijerije ofte lande daer onder resorterende sijn geobserveert ende onderhouden, te weten dat enige ingesetenen der voornoemde stadt ende meijerije der selver ofte heure goederen voor enige henne eijgen personele [‘ofte’ over het woord ‘goeder’ geschreven] reële schulden binnen der stede van Heusden ofte in de dorpen daer onder behoorende; dat egene ingesetenen der steden Heusden ende dorpen daer onder resorterende ofte hunne goederen voor enige henne personele ofte reële schulden binnen de voornoemde stadt van 's-Hertogenbosch ofte binnen der meijerije der selver respective sullen worden gearresteert, becommert ofte beset, maer een igelijck van de selve ingesetenen respective alsulcke schulden aengesproocken worden voor hunne competenten rechter ende daertoe ten wedersijde worde verleent behoorlijck uijtschrijff brieven gelijck van alle oude tijden is gecostumeert. In oirconde van desen sijn hier van gemackt twee instrumenten van eenen inhouden

blz. 112

ender ter wedersijde met eenen segel ad legata van bijde de steden voorschreve; besegelt op den lesten dach der maent van december sestienhondert ende elff; ende was onderteeckent W van Reijs; ende besegelt met eenen aenhangende zegel in groenen wasch.

(zie Van Oudenhoven blz. 42)

De volgende dorpen liggen onder de stadt Heusden:

Aelborch,

Wijck,

Veen,

Babiloniebroeck,

Meuwen,

Eten,

Drongen,

Doveren,

Genderen,

Heesbeen,

Outheusden daeronder Den Elshout en Hulten,

Herp,

Hedichuijsen,

Baertwijck,

blz. 113.

Onsenoort

Vlijmen

Englen

In den jaere 1612 heeft den bisschop Gijsbertus Masius een generale sinode gehouden binnen den Bos.

Int selve jaer den 4 april is bij den ertshertoch een ordonnantie gemackt op het munte van goude ende silvere penninge binnen deser stadt van den Bos.

Eodem anno den 23 julij sijnde dijnsdag is den doorluchtigsten hertog Albertus ontrent den middag overleden, soo hier de spraeck quaem; maer is onwaer bevonden; hoope het selve te sijn, sijn lang leve.

Op den 14 ende 15 respective dagen der maent februarij 1613 is bij de drie leden der stadt van 's-Hertogenbos geresolveert

blz. 114.

ende geordonneert, dat men in het stellen van de deeckens van de viscoopers, gelijck volgende hunne charten alle jaer gewoonlijck is te geschieden, oock mede sal stellen ende veranderen uijt de viscoopers een keurmeester, die men een oude keurmeester voor dien jaere d'officie van keurmeesters mede bedienen sall; ende dat uijt de borgerije, geen viscopers wesende, twee bequame personen sullen werden genomen, die sonder veranderinge sullen dienen, tot dat de drie leden daer over anders quamen te disponeren; welcke vier personen oock behoorlijck sullen worden geëedt, dat sij in het bedienen van hen officie, int keuren van den visch, harinck etc, insgelijxs int branden van den harinck mitsgaders int sette van de merct van de rogge ende tarw, hen getrouwelijck quijten sullen sonder enige gunste, haet ofte dissimulatie; welcke vier persoonen met den jongsten schepen ofte door sijn beleth de oudste groenroede de voorsijde keuringe ofte settinghe doen sullen,

blz. 115.

sonder dat den visch sal worden afgeslagen, hij en sij eerst all voor gekeurt, sonder dat de deeckens ofte imant anders van de ambachte van de backers hen en sullen hebben te onderwinden het selve te setten, noch hen bij ofte ontrent deselve setters te mogen laeten vinden; maer sullen de voornoemde setters daermede simpelijck laeten begaen ende geworden; welcke setters soo coorn, rog als terw op ende aff sullen setten naer gelegenthijt des tijts niet minder het mudde rogge ofte malder terw dan met twee ende een halve stuijver t' seffens etc.; welcke onder hunne vijven gelijckelijck sullen deijlen ende genieten de profijten daertoe staende.

Int selve jaer den 29 junij is bij schout, schepenen, geswoorens ende raede ende luijden, die men noemt ledighe luijden, deeckenen van de ambachten, een deel der goede cnapen ende alle

blz. 116.

de gemijnte deser stadt verniuwt de charte van de viscoopers.

In den jaere 1613 sijn de capucienen eerst hier come wonen ende haer nedergeslagen in de abdij van Postel; daer sij een neth clooster gebout hebben door hulp van heer Goijert van Engelant, raet deser stadt.

Int selve jaer den 12 junij hebben de ceurvorsten tot Francfort voor kijser gecooren den ertshertog Mattias.

Eodem anno den 1 julij is bij de drie leden deser stadt een instructie gemackt voor den rector der leproossen.

Eodem anno is de corps du grade aen de Vuchterpoort gemackt.

blz. 117.

Int jaer 1613 den 9 september heeft heer Gijsbert Coeverinxs deecken van Sint Jans alhier, gefondeert drie beurssen, ider van sesentwintich gulden, voor drie kinderen van sijn geslacht, om binnen Den Bosch te studeren

Item noch jaerlijxs beset sesentwintich gulden voor een jongman ofte dochter van doen hebbende sich tot den houwelijcke ofte geestelijcke leven begevende; ende tot collatores van dese fundatiën gestelt den deecken van Sint St. Janskerck alhier ende een van sijne bloede.

In den jaere 1614 is besteet aen meester Jacob Mattijssen van Weenen een sacramentshuijsken in Sint St. Janskerck voor de somme van vijffduijsent gulden, het welck gestaen heeft aen de noort oost sijde vant groot choor,; was een constich ende costelijck werck van toetstenen

blz. 118

ende albaster steenen gemackt, vrij hoog, toorensgewijsch opgaende ende met veele albaster beelden beseth ende verciert.

Int selve jaer sijn alle de revieren deser stadt gediept mits de langduerige droogte ende lege watere.

Int jaer 1604 den 11 julij is alhier in Sint St. Janskerck int hoogchoor begraven Gijsbertus Masius, bisschop van den Bosch, ende gebooren van Bommel; ende op sijn begraeffenisse gemackt een verheve tombe, waerop sijn beeltenis staet in albast ende dit devies: ‘Omnia mors aequat’ ende dit epithaphium: ‘Hic jacet: quem Bommelia mundo protulit, Ducis Silva infusa excepit, Mors virtutibus canisque auctum intercepit, Quid triumphas germana somni? Ille tibi reddidit quod non debuit, Et quod non debuit in patriam transtulit.

blz. 119.

In den jaere 1614 den 6 september heeft Cornelis van Poppel twee beurssen gefondeert voor sijn geslacht, daertoe jaerlijxs beseth tweeenveertich gulden ende tien stuijvers; ende daervan is collator den pastoor van Beeck en Poppel.

Int jaer 1615 den 21 mert is alhier een ordonnantie gepubliceert ende gestatueert bij onsen genadigen heer den ertshertogh opt stuck van de brantstichters, moordenaers, cnevelaers, vrijbuijters, boschdieven, vagebonden, ledichgangers ende andere gelijcke quaet doenders ende delinquanten.

Eodem anno den 24 mert heeft hertogh Albert ende hertoginne Isabella de chart van de viscoopers bevesticht.

Int selve jaer den 2 april heeft Catarina

blz. 120.

Heeren gefondeert twee beurssen ende beset met vijffentwintich gulden ende drie mudde rogge, om boecken daer voor te coopen ende de rest bij twee studenten genooten te worden, daertoe tot collator gestelt mr. Joost Ringelants, priester ende beneficiaet van Sint St. Janskerck alhier, ende bij hem een anderen in sijn plaets te kiessen.

Den 10 maij des voornoemde jaers is heer Niclaes Zoes, gebooren tot Amersfoorth, een rechs geleerde ende raetsheer in den Grooten Rade van Mechelen in Sint St. Janskerck van Jacob Hovio bisschop van van Mechelen int bij wesen van enige van sijn suffraganen als bisschop van den Bos gewijt.

In den jaere 1615 heeft den bisscop Niclaes

blz. 121.

Zoes de fraters met eenich tractement gealimenteert ende van het Arm Fraterhuijs een seminarium gefondeert, ende in de selve een illustre schoole, stellende daerin domimum Henricum Leemputh ende domimum Theodorum Lennieau bijde vermaerde mannen ende licentiaeten in de theologie tot lectores.

Eodem dito heeft denselven bisschop het overige vant Fraterhuijs met de woninge mitsgaders de kerck aen den abt van Bern, Johannes Moors, vercocht, de welcke de selve plaets tot een abdije gemackt heeft.

Int selve jaer in de maent julij hebben de Capucienen haer kerck beginne te bouwen.

Int selve jaer den 22 september hebben

blz. 122.

de heeren Staeten der Verenigde Nederlanden bekent schuldig te sijn aen de drie leden der stadt van den Bosch de somme van hondert drie endertigduijsent driehondert ses

gulden ter saecke van verschot in den jaere 1579 gedaen over de betalinge aen haer Duijts garnisoen van den heer graeff Otto van Dibberstijn.

Int selve jaer den 6 november heeft Jacob Franssen van Lishout, pastoor van Sinte Catarina tot Eijndthoven, gefondeert twee beurssen voor sijn geslacht, indie geen vinbaer, voor arme kinderen tot Eijndthoven, maer moeten oudt sijn twalf jaeren ende ten Bosch te studeren, daertoe gemackt drie entachentich gulden; ende daer van sullen collatores sijn den deecken ende pastoor tot Eijndhoven.

In den jaere 1616 int begin van julij

blz. 123.

sijn beginnen te maecken de fondamenten vant bolwerck ofte flanckeringe achter den Jong Schuts bogaert; ende is eerst geleet op denne balcken ende daer op delen ende doen een muer twelf voeten breet.

Int selve jaer in augusti is het bolwerck aen den Boom beginnen te maecken opde selve manier.

Int selve jaer den 13 october is bij de drie leden gemackt een ordonnantie op de rentmeesters deser stadt.

In den jaere 1616 is de kerck van de Cruijsbroeders geschildert.

Int selve jaer den 20 junij heeft Jan

blz. 124.

van Bloemendael twee beurssen gesticht voor sijn geslacht, om in philosophia, theologia ofte jure binnen Loven te studeren, daertoe jaerlijxs beseth hondert negentich gulden; ende daer van sijn collatores den plebaen van Sint St. Janskerck ende de regenten van den Hijligen Geest binnen Den Bosch.

Int selve jaer den 27 october heeft Jan Frans Baijens gefondeert twee beurssen waer van eenen student sal studeren ten Bosch, Luijck ofte Maestricht ende den anderen tot Loven ofte Dowaij, daertoe jaerlijcks beset hondert gulden; ende daer van sullen collatores sijn den pastoor, kercmeesters ende Hijligen Geestmeesters tot Oisterwijck.

Int selve jaer den 23 november heeft

blz. 125.

Denis Laurenssen van Espendonck, sergaent van de Oude Schuts, met twelff borgers, door ordre van de vier captijnen ende de heeren magistraet, wesen executeren Oijen; ende sij namen den schout ende vier inwoonders van Oijen gevangen, die sij mede ten Bos brochte; ende dit uijt oorsaecke sij het ingebodt niet wilde gehoorsamen.

Int jaer 1617 den 27 maij heeft Arnoldus van Esch uijt de goederen van Johannes Rodi ende Lucia Vinck gefondeert voor haere vrinden een beurs, om alhier int seminarium te

studeren; ende daer van tot collatores gestelt den deecken van Sint Jans ende den president vant seminarium.

Eodem anno int eerst van maij is beginne

blz. 126.

te maecken het bolwerck aen de Ortepoort.

Eodem anno is het oxael volmackt in Sint St. Janskerck

Int selve jaer den 11 augusti is den eersten steen gelijt van de Oude Schuts niuw huijs.

Int jaer 1617 heeft Jan van Sambeecq gefondeert een gasthuijs, genoemt de Charitaet voor twalf mannen, staende in de Wintmolenbergstraet; ende daerinne niemant te ontfangen die tot den dranck genegen sijn; ende daervan sijn provisoors een van de naesten vrinden ende den president deser stadt ende den meester van den Grooten Gasthuijse.

In den jaere 1618 heeft den ertshertog

blz. 127.

een naeder ordonnantie gemackt op stuck van de munt.

Eodem anno is een grooten oorgel besteet te maecken tegen den toorn aen meester Floris Hoquie voor de somme van negenduijsent seshondert guldens ende bovendien noch hondert gulden tot een vereeringe aen sijn huijsvrouw; ende alsoo desen aennemer quaem te sterven eer dat groot orgel was volmackt, is hetselve naer de reductie volmaeckt bij meester Galtijs Germers; ende heeft doen noch gecost de somme van vijffduijsent gulden. Ende is een seer groot ende schoon orgel.

Int jaer 1619 den 11 maij is beginne

blz. 128.

te maecken het bolwerck aen de Vuchterpoort.

Den 16 junij is het bolwerck beginne te maecken aen de Sinte-Janspoort.

In dit jaer is een seer groote droogte geweest als men oijt gesien heeft, soo dat in de hooge Kempen het water voor gelt vercocht wiert ende de beesten moest men onderhouden met looff van bomen.

Eodem anno heeft Jan Kievits gefondeert een beurs voor sijn geslacht om binnen Den Bos ofte Loven te studeren ende daertoe jaerliicks beset hondert sevenentwintich gulden ende thien stuijvers ende daervan sijn collatores een van sijn naeste vrinden, den penitentiarius van dit bisdom ende den prior van de predicaren.

blz. 129.

Int jaer 1619 den 6 november is bij schout, schepenen etc. de chart van de loijers ende schoenmaeckers verniuwt.

Int jaer 1620 den 22 januarij hebben de heeren, vier captijnen van de schutterije ende andere heeren gecommitteerde deser stadt, de wallen gaen aftreden, om de corps du garde ende schiltwachten te reguleren.

Ende bevonden van de deur vant wachthuijs van de Groote Heeckel tot wachthuijs van aen de Vuchterpoort bevonden 1536 treden.

Van daer tot Sint Janspoort 1223,

Van daer tot de Ortepoort 1265,

Van daer tot in den hoeck achter de fraters, daer de heeckel toe is gemets 1017,

Van daer tot Sint Antonispoort 900,

Van daer tot aen de Groote Heeckel 1114.

Samen 7055 treden.

blz. 130.

Repartitie van dese stadt waer de vier schutterijen haer volck mogen ophalen, gemackt bij de heeren vier captijns, acht luijtenants, vier vaendragers ende sestien sergaenten, ende op den 28 januarij 1620 bij de heeren van de leden geapprobeert.

Oude Schuts 1e loth.

Van de Hintamerpoort, te weeten aen de sijde van den Hijligen Geest, Sint Antonisstraet, Diepstraet, de Wintmolenbergstraet, de Hoffstadt achter Het Swaert Leuwken, Achter De Drie Mollen, de Schilderstraet, Achter den Boeremouw, Achter de Predicaeren, Niustraet, Waterstraetje tot de Gevangenpoort excluijs, de Corte Camer met het Gewanthuijs, mitsgaders de Niuw Gasthuijsstraet.

6e loth.

blz. 131.

Van de Oude Dies aen de sijde vant hoff van den heer governeur, aen de selfde sijde de Verwerstraet tot den hoeck daer nu Tomas Tarington hantschoenmaecker woont incluijs, Spijckerboor, Volderstraet, op den Oude Bogaert, Bursestraet, Weversplaets tot de huijsinge nu van joncker Jacob Swerts excluijs, de Mortel ende het geheel Loeff Bruxken, dat nu genoemt wordt de Waterstraet ende Kijserstraet, Achter Het Wilt Vercken tot de huijsinge, genaemt Het Toorentje, daer nu woont Mattijs van Jabeecq incluijs, achter het oude raethuijs aen bijde sijde tot Den Blijnden Spiegel excluijs, mitsgaders de huijsinge daer Tomas Tarington woont incluijs als boven.

Hanboogh 7e loth.

Van de Ortepoort aen de sijde vant Glaschuijs [de glasfabriek aan de Orthenstraat werd pas in 1671 opgericht] langs gaende nevens De Swaen over de Merckt tot de huijsinge genoemt De Drie Gecroonde Peijen incluijs de Werffpoort, Bochovestraetje,

blz. 132.

Vischstraet, Visch merckt int ront tot de Coorenbrugge incluijs, Lang en Corte Carstraet, Lootgieterstraetje, Cruijsstraet tot Den Nobel incluijs, ende de huijsinge daer tegen over daer nu Joachim Suijskens woont incluijs Sint Janspoort aen de eene sijde, te weten aen de sijde daer de corps du garde staet met de huijsinge daer boven incluijs, ende soo voorts langs Den Witten Valck tot de Haven aen bijde sijde incluijs.

5e loth.

Van de Oude Dies aen de sijde van de huijsinge van de fundatie van Peter van Grinsven van Geffen, door de selfde sijde tot de huijsinge De Colff excluijs, Trinitijt met de huijsinge van den blijcker, Peperstraet aen bijde sijde, Lang ende Corte Putstraet, Cort ende Lange Kercstraet.

blz. 133.

Colveniers 8e loth.

Van de Ortepoort aen de sijde vant Getruijdenclooster langs de Gevangepoort incluijs tot Het Gulde Harnasch mede incluijs, mitsgaders het Straetje van van Best, het Straetje van Eijndthoven Achter De Ramen, Gapenborghstraetje, Cort ende Lange Tolbrugstraet, de Mercktstraet, Achter Het Hert, de geheele Colperstraet tot de sijde van Den Blinden Spiegel incluijs, Ridderstraet, Crullestraet tot de huijsinge De Colff incluijs.

3 loth.

Van de Vuchterpoort aen de sijde van de huijsinge Het Wiltwijff tot de huijsinge De Distelblom incluijs, Kuijperskenswall, Cruijsbroerstraetje met des selfs poort en kerchoff, ende het clooster van de Cruijsbroeren, Sint Jorisstraet aen bijde sijde tot de huijsinge van joncker Swerts incluijs.

blz. 134.

Jong Schuts 2e loth.

Van de Hintamerpoort aen de sijde vant Gasthuijs van de sinnelosen, Sint Andriesstraet, Sint Jacobstraet met des selfs kerchoff int ront, Achter den Dove, Clarastraet, Papenhulst, Choorstraet, Sint Janskerchoff int ront, Torestaet, de Hintamerstraet aen de sijde van Sint Jans Evangeliste kerck, Oude Gasthuijsstraet, Sint Annaplaets tot de Gevangepoort excluijs.

4e loth

Van de Vuchterpoort aen de sijde van den Jongen Bogert tot de huijsinge van De Drie Leijtsche Koussen incluijs, Cloockgieterspoort, Berwoutstraet, Postelstraet aen bijde sijde tot De Nobel excluijs, Stooffstraet, Snellstraet, Clijnen Bagnhoff [bedoeld wordt het Klein Begijnhof], Uijlenborgstraetje met Den Clomp ende den geheelen Uijlenborg ende de Sint Janspoort aen de sijde daer Walwijck

blz. 135.

uijthangt incluijs tot de Cooren brug ecluijs, mitsgaders het Spoorstraetje, dat is den eenen cant van de Minderbroederstraet te weten achter Het Paradijs tot Den Paushoet incluijs.

Ende staet te noteren, dat de Minderbroederstraet aen de eene sijde, te weten de huijsinge staende op de minderbroersconvent ofte des selfs erve staen tot ophalinge van den Hantboog ende Jong Schuts ten opsigte dese twee schutterijen tegen de voornoemde erven gerepartieert sijn.

Item is mede over eenige jaeren bij de samentlijcke officieren van de vier schutterijen verstaen, dat den hospes, soo lang hij in een van de vier bogaerden woont, sal moeten dienst doen ende resorteren onder de respective compagnie

blz. 136.

van den bogaert, all is het dat hij onder een ander compagnie is opgehaelt; maer comt het te gebeuren, dat hij uijt den Bogaert wederom verhuijst, soo moet hij wederom comen onder sijn wettige eerste opgehaelde compagnie.

Een borger gepasseert den ouderdom van sestich jaeren is verexcuseert van tocht, wacht, lijck gaen, ijsch bijten als andersints behoudens nochtans het roth haere gerechtighijt.

Een jongman gepasseert den ouderdom van achtien jaeren is verobligeert ende genootsaeckt onder het roth ofte loth, daer hij woont, dienst te doen.

Den wech die de schutterijen plach te trecken op den Bosch kermis:

blz. 137.

'smaendaegs twee compagnieën ende dijnsdaegs de twee andere; ende vergaerde smorgens ten negen uren aen het vendel ofte aen het huijs van den captijn, alwaer de borgeren treffelijck met spijs ende dranck gereguleert wierden van haere heeren officieren; ende van daer trocken sij naer haer allarm plaets op Sint Jacobskerchoff; ende daer bleven sij malcanderen verwagten, ende marcheerden door de Wintmolenbergstraet, Hintamerstraet, Toorestraet, Peperstraet, Verwerstraet, ende als den governeur opt hoff was, wierde aldaer versocht ende splendiet getracteert; ende sijn excellentie met een hoope edellieden ende dames lagen uijt de vensters om de exercitie van die wijtvermaerde ende strijtbaere borgers te sien; van daer trocken sij door de Waterstraet, Kijserstraet, Sint Jorisstraet, dwers door de Vuchterstraet, Postelstraet, Cruijsstraet over de Vischmerckt, Vischstraet, Hoogen Steenwech ende soo op de

blz. 138.

Groote Merckt voort stadthuijs; ende aldaer wederom doende haer exercitie ende schooten verschijde salven, gelijck sij den geheelen dag door de straeten gedaen hadde; ende den avont aencomende brochten sij haer officieren met het vaendel naer huijs, soo dat ider borger op dien dach verschoot den eenen door den anderen acht pont cruijt; jae, als de spraeck gong, dat de wijtberoemde borgerij soude optrecken, quamen hier met duijsende liefhebbers uijt Brabant, Flanderen, Gelderlant, Hollant, Zelant ende andere plaetsen, om die wijt vermaerde ende geëxerceerde borgeren te sien; jae, coste qualijck

herbergen becomen voor haere personen, maer niet voor haer paerden, die buijten de stadt moeste blijven.

De ordre van de vier schutterijen deser stadt sijn dese, te weten als men in de wapenen gaet:

blz. 139.

De eerste de Colvenieren;

de tweede den Hantboog;

de derde den Jongen Voetboog:

de vierde den Ouden Voetboog.

Als men sonder wapenen gaet:

de eerste den Ouden Voetboog;

de tweede den Jongen Voetboog;

de derde den Hantboog;

de vierde de Colveniers.

Den 5 februarij 1620 is aenbestelt het cruijthuijs te maecken, ende aengenomen bij Dirck Dircse van Erp voor de somme van elffduijsent negenhondert vijffentseventich gulden; onder de brug op eenen blauwen steen staen dese woorden ‘Dormi ut expergis caris’.

Den 15 mert is den autaer int groot

blz. 140.

choor volmaeckt, sijnde een schoon stuck wercks; daer waeren present ende offerde de drie leden deser stadt met de vier schutterijen.

Int selve jaer den 20 maij heeft Jan Wilms van Woercom een beurs gefondeert voor een borger van den Bosch; ende beseth jaerlijxs met sestich gulden.

Int jaer 1621 den 12 julij is tot Brussell overleden den ertshertog Albertus, onsen goede hertog van Brabant, ontrent ten twelff uren op den middag; ende het hertogdom van Brabant, Lotrijck ende Limborg is wederom gecomen aen Philippus den vierden, coninck van Spanjen ende wiert int selve jaer gehult den achtensestich hertog van Brabant.

blz. 141.

Int jaer 1621 sijn de carmelitesse ofte discaltiatesse hier eerst comen wonen op den Papenhulst; ende daer naer in Sint Jorisstraet; ende sij houden voor haere patronesse Sinte Theresia.

Int selve jaer den 24 september hebben de pater, de priorinne ende procuratrix vant Getruijdenclooster met heeren commissarissen uijt de drie leden daertoe gecommitteert, geaccordeert over haer erfenisse daar nu het amonitie- ofte cruijthuijs opstaet, invoegen, dat de stadt jaerlijxs aen den convente sall gelden eene rente van vierentwintich gulden te lossen met vierhondert gulden capitael.

Int selve jaer den 2 december heeft

blz. 142

Adriaen Joost Lamberts gefondeert twee beurssen voor sijn vrinden tot Boxtel schole gaende, daertoe gemackt jaerlijxs vierentwintich gulden; daer van sijn collatores den ousten canonick tot Boxtel met den eijgenaer vant huijs tot Tongeren aen den Calfshovel tot Boxtel.

Eodem anno den 15 december heeft Hendrick Verbeeck een beurs gefondeert voor sijn geslacht, om in theologia te studeren; ende het incomen te trecken tot dat sij vierentwintich jaeren oudt sijn; ten waer haere studie verlieten ofte eer gepromoveert mochte sijn; daertoe jaerlijcks beseth vijftich gulden; ende daer van tot collatores gestelt den deecken, den ousten kercmeester en Hijligen Geestmeester tot Oirschot.

blz. 143.

Int jaer 1622 van den eersten februarij tot den 4 mert heeft het gelt ten Bosch seer hoog gegaen: een pattacon tot twee gulden negentien stuijvers, oock drie gulden; een Fransse croon vier gulden ende acht stuijvers; de silvere souverijnen van den hertog Albertus drie gulden ende vijftien stuijvers.

Eodem anno den 27 februarij hebben het staetenvolck in Flanderen veele dijcken doorgesteecken mits sij geen contributie wilde betalen, dat groote schade veroorsaeckte.

Int selve jaer den 3 mert heeft den governeur van Den Bosch uijt laste van de hove van Brabant enige dijcken doorgesteecken als Tielderweert, Bommelerweert

blz. 144

naer de Betuwe, de Wael ende Maes, maer heeft niet veel schade gedaen, omdat het te leeg water was.

Int selve jaer den 5 mert is alhier ter paijen afgelesen, dat men het gelt niet hooger sall ontfangen ofte uijtgeven dan als ordinair ende volgens placaet.

Den 7 april heeft men getriompheert met groff geschut ende schieten met de musquetten end het luijden der clocken over de canonisatie van den hijligen Ignatius ende Zaverius.

Eodem dito is bij de drie leden gemackt een instructie op den rentmeester van de Taeffel van den Hijligen Geest.

blz. 145

Int jaer 1622 den 9 augusti heeft prins Mourits van sin geweest de stadt met een verrassinge te overrompelen aen de sijde, daer nu het houte bolwerck leijt; bij hem hebben verschijde wagens daer op schuijten biesbruggen, schuppen, spaden ende andere amonitie tot de verrassinge nodig sijnde; den prins tot Dort scheep gaende sijde: ‘Desen aenslach op de stadt van 's-Hertogenbosch gaet soo vast, dat niemant den selven verhinderen can dan den Heer Godt alleen,’; ende is met een groote hoop voetvolck ende ruijters gecomen tot Vlijmen, door Vucht ende soo op Den Dungen gemarcheert; doen ter

tijt waeren twee predicaren, willende naer Sint Michielsgestel gaen op termijn, sijn dit volck gewaer geworden, hebbende aen lange rocken ende lancwerpige dooskens in de hant, om daerin haer brandende lonten te verbergen; dese monicken in den avont over Vucht weder terugh keerende sijn savonts door den Boom

blz. 146

ingecomen, hebben den heer Grobbendonck hier van advertentie gedaen, die terstont op alle posten met wachten ende ronden goede ordre heeft gestelt, de tweede ontdeckinge was dat Dirck den Busschieter sijnde een vermaert captijn ende partijganger in den donckeren nacht met eenen merckelijcke buijt aen de Hintamerpoort aencomende de trommel lieth roeren om ingelaeten te worden; ende ingelaten sijnde liet den governeur tot vreugde met een canon drie scheuten doen, waer door den prins waende verraden te sijn ende den aenslach niet int werck stelde soo dat hij smorgens wederom vertrocken is over den Helvortse dijck, het welck captijn Dirck Buschschieter siende heeft met consent van Grobbendonck een canon gereet gemackt het welck hij loste als hij een brigaert vaendragers int gesigt creeg van de welcke hij vijff op een reije met desen canon gescheut

blz. 147

ter neder gevelt; het welck den prins siende soude geseijt hebben dat dit geen canonnier maer captijn Dirck den buschschieter gedaen hadde.

(cfr. verder Van Oudenhoven blz. 217)

Den 10 maij 1623 op Sint Jobs dag is beginne te maecken de Petlaerschans ter plaetse alwaer van te vooren lag een groote hoeve, mitsgaders het houte bolwerck achter het convent van de Baselaers alwaer de stadt op haer swacste was (zie Van Oudenhoven blz. 217)

Eodem anno den 20 junij heeft Josephus Brouwerius gefondeert drie beurssen voor sijn geslacht, om in theologi te studeren, daer voor beset driehondert gulden; ende daer van sijn collatores den pastoor ende president van Osch.

Int selve jaer den 21 julij is bij

blz. 148.

gedeputeerde van wegen haer doorlugtigste hoogheden geordonneert tot defensie ende conservatie deser stadt te maecken een schansse op een gehuchte, gemijnlijck genoemt Het Reut, vrijdom deser stadt, onder de parochie van Vucht Sint Lamberts, liggende tweehondert ende vijftich rijnlantsche roeden van de Vuchterpoort, waerinne geïncorporeert sijn verschijde ackeren en teulanden, ende veel woonhuijssen afgebroocken, poterije en bomen afgehouden; soo sijn alle de landerijen, woningen ende plantagie tot redelijcke prijsatie gewerdeert bij heeren commissarissen ende een geswooren lantmeeter tot tweehondert vijffentwintich gulden den loopense, bedragende de somme van dertienduijsent seshondert sevenendertig gulden; ende de geërfdens hebben aenstonts, ider voor haer verloren erve, haer gelt volgens taxatie ontfangen ende

blz. 149.

bevonden groot te sijn twee enveertich loopense ende een half; ende dese schans wort genoemt Isabella naer de hertoginne. Op dese schans is een neth kercken ende verschijde woningen ende bracken, ende heeft vijff bolwercken, een saucibraij, een conterscherp met een dubbelde graft

Int jaer 1623 den 14 augusti is Sint Jans schans, liggende op het eijnde van den Hintamer steenwech, naer dat sij tweeentwintich jaeren was gemackt geweest, geslicht.

Den 16 dito heeft men van de Hintamerpoort door de Muntel naer de Ortepoort gemact een dijck ofte conterscherp.

Den 17 dito heeft Aert Swaens gefondeert drie beurssen ider van vijfftich gulden, omme daer op binnen Den Bos te studeren, voor schamele jongens van Goorle, Tilborg,

blz. 150.

Enschot en Oisterwijck.

De selve noch beset jaerlijxs driehondert negenenvijftich gulden, om genoote te worden int Fraterhuijs alhier.

Item heeft noch gemackt aen ider arm student in het Fraterhuijs een halff broot alle weecken.

Item heeft denselve noch gefondeert acht beurssen voor sijn vrinden, die mogen leeren wat haer gelieft ende mogen wonen waer haer gelieft, ende het sij jongens ofte meijskens, als naijen ofte een ander hantwerck.

Ende tot collatores gestelt den deecken van Sint Jans ende den pater van de fraters.

Eodem anno den 14 november heeft

blz. 151

den coninck als hertog van Brabant den hoogschout van den Bosch ende desselfs Meijerije bij sententie geadjudiceert, dat nu buijten alle dispuijt van alle criminele saecken als van doodt slaegen, fortsen, gewelt, quade eede, lemtenisse ende alle andere saecken daertoe criminele ofte arbitrale correctie is staende, die binnen de Meijerije onder de groote roede vallende, de kennisse ende correctie competeert den hoogschout van de stadt ende meijerije van 's-Hertogenbosch.

Ende de civiele saecken en breucken competeren den hooftschouthen elck in sijn quartier, volgens d'instructie van hertog Maximiliaen de dato den 29 november 1478.

Int jaer 1624 den 17 december heeft Theodorus Staijacker gefondeert eenige beurssen ende die beseth met twintich gulden jaerlijxs.

blz. 152

In den jaere 1625 den 4 april is binnen Sgravenhaege getrouwt den doorluchtige Fredrick Hendrick, prince van Oranje, met de dochter van den graeff van Solms.

Eodem anno den 23 aprill is in Sgravenhaeg overleden den vromen crijgshelt Maurits, prins van Oranje.

Int selve jaer is eerst Sint Josepsdag geboode te vieren door begeerte van de infante van Spanje Isabella, hertoginne van Brabant.

Eodem anno den 2 junij hebben de Hoogh Mogende Heeren Staeten Generael binnen Waelwijk den doorluchtige prins Fredrick Hendrick vercoren tot governeur-generael der Verenigde Nederlantsche Provintiën.

Den 4 dito heeft men hier binnen den Bosch

blz. 153.

getriompheert met pecktonnen ende met schieten met dertich stucken canon; ende de borgerij met de soldaeten waere int geweer ende haer wiert cruijt uijtgedijlt ende dat ter oirsaecke marquies Spinglo de stadt van Breda naer nege maende belech met appoinctement had ingenomen.

Eodem dito heeft Peter van den Eijnde ses beurssen gefondeert om binnen den Bosch in trivialibus te studeren, die van sijn vrinden te preferen, ende soo daer geen en sijn, dan te nemen uijt dorp van Lierop ende daer oock geen sijnde dan uijt Mierlo, Helmont, Deurssen, Asten en Someren, altijt den armen voor den rijcke, ende daertoe jaerlijxs beseth hondert tweeentseventich gulden; daer van sullen collatores sijn den pastoor ofte vicarius en den president tot Lierop.

Eodem anno den 22 augusti is den bisschop Niclaes Zoes overleden ende in Sint St. Janskerck begraven.

blz. 154.

Int jaer 1626 den 10 maij is het Hoog huijs staende op de Merckt, daer nu de huijssen van De Vijff Ringen ende het huijs daer naest van gemackt is op schoon lichte dag ingevallen; daer Boudewijn van Santvort inwoonde; daer hij met noch vijftien personen in doot bleeff.

Eodem anno den 26 augusti heeft sijne majestijt bevolen, dat de dorpen van Rosmalen, Vucht, daer onder begrepen Cromvort, niet sullen worden beleent.

Eodem anno den 18 october heeft Jan Lambers van Vechel gefondeert twee beurssen; daervan sijn collatores een van sijn naeste vrinden en den pastoor van Vechel.

In den jaere 1627 is bij den pater ende mater van de Susteren van Orten vercocht aen de stadt een mergen honderttweeentsestich roeden lant voor de somme van vierhondert tachentich rijnsguldens, welck lant mede geïncorporeert is in Sint Ambrosius bolwerck, gesijt Houte Bolwerck.

blz. 155.

Int jaer 1627 den 1 october heeft de hertoginne Isabella verleent een ordonnantie opt leen te verheffen.

Eodem anno op den derden Kersdagh wiert spits van den kercktooren tot Geldrop bij onweder ende donder van den voet opgelicht ende door het schip van de kerck gesmeten; waer door wel driehondert menschen gedoot ende gequest wierden.

Int jaer 1628 heeft men hier met canon ende musquetten ende luijden der clocken getriompheert over de drieentwintich martelaers gedooijt in Japoniën.

Eodem anno is de Kaeck gemackt op de Merckt ende een pomp met twee armen.

blz. 156.

In den jaere 1628 heeft Willem Loijers ofte Kuijstens gefondeert een gasthuijs voor ses mannen, staende in de Lange Tolbrugstraet; ende daer van sijn provisoors die aen de geslachte van Witmeers getrout sijn geweest aen Loijers; ende daer naer van den geslachte van de Kuijstens getrout aen den geslachte van Witmeers ofte de naeste vrinden [dit klopt helemaal niet; dit gasthuis is ca. 1410 gesticht].

Int selve jaer is bij de drie leden deser stadt vergonne aen ider schutterij de vrijhijt van chijns, te weten van stadts wegen dertich amen Bosch bier int jaer.

Item hebben de selve vergonne aen de ambachte, die te raede plachte te comen, de quantitijt van tweeentachentich amen int jaer, te weten: de smeden, molders, beckers, corecopers, vleeschhouwers, viscopers, schoenmaeckers, wollewevers, cramers, gewantsnijders

blz. 157.

bontwerckers, nastelmaeckers, spellmaeckers, schrijnmaeckers, verwers, hoeijmaeckers ende platijnmaeckers.

Eodem anno den 9 maij heeft Arnoldus Wilms gefondeert twee beurssen tot Loven inde collegiën van den Paus ende Valck [het is de vraag of dit klopt; er was een college van Het Varken] voor sijn naeste vrinden ofte, geen vinbaer, voor die van Deurne, Vlierden, Baeckel, Asten, Someren ende Lierop; daer van sijn collatores de regenten van de collegiën van den paus ende Valck.

Eodem anno heeft Gerit Tiel Alens een beurs gefondeert, om twee jaeren binnen Tilborch ende ses jaeren binnen den Bos bij de Jesuïten te studeren; daertoe jaerlijcks gedoteert de somme van negenenveertig gulden ende tien stuijvers; daervan sijn collatores:

blz. 158

een van sijn vaders- ende een van sijn moeders sijde ende den pastoor van Tilborgh.

Eodem anno den 1 september heeft den manhaftige Pieter Pietersse Hijn de Spansse silvere vloot vermeestert comende van Nova Hispania, geladen met vijftich laste silver ende veele sijde waeren, geëstimeert op driehondert tonnen gouts.

Int jaer 1629 den 10 januarij is de vloot geluckig ingecomen.

Eodem dito is alhier gepubliceert vrijhijt van licenten voor de inwoonders deser stadt, ende dat van de incomende goederen uijt de Geunieerde Provintiën.

blz. 159.

Int selve jaer 1629 is de stadt van den Bosch rontom gemeten ende bevonden vierduijsent vierhondert roijen langh te sijn; ende daer binnen worden bevonden drieduijsent achthondert huijssen; ende men can de wallen met de seven bolwercken omgaen in sevenduijsent passen, dat is ontrent vijff quartier uers.

Als men ijsch bijt dan looten de heeren captijns van de borgerij daegs tevooren; ende de stadt is verdeelt in vier looten; maer de blocken houden haer geseth ende oude plaets.

1e loth

aen de cant van den Boom naer de Ortepoort bij Den Beer, daer bij gevoegt den block van de Ortestraet, d'ingesetenen van Orten, Dungen ende Hintham, ende de vremde schippers in de haeven bevroren liggende, ende trecken de Ortepoort uijt.

2e loth

aen de Hintamerpoort daer bij

blz. 160

de blocken vant Hintamereijnde, Hintamerstraet ende Kercstraet treckende de Hintamerpoort uijt.

3e loth

aen de Groote Heeckel daer bij de blocken van den Vuchterendijck, Vuchterstraet ende Weversplaets; ende trecken de Vuchterpoort uijt.

4e loth

aent Galgebolwerck daer bij de blocken van de Vischmerct ende Groote Merckt, ende trecken de Sint Janspoort uijt.

Ende staet te noteren, dat de ingesetenen van Vucht bijten het fort Isabella ofte Groote Schans.

Ende die van Cromvort en Deuteren het fort Antonij ofte Clijne Schans.

blz. 161.

In den jaere 1629 den 30 april is den doorluchtichste prins van Oranje smiddags ontrent ten drie uren met sijn armee voor den Bos gecomen, sijn quartier nemende het hondert vierendertich compagniën tot Vucht, logerende op het huijs Maurick; sijn excellentie heeft voorts de andere quartieren verdeelt; sijn genade graeff Ernst tot Hintham met vijftich compagniën; graeff Wilm van Nassouw tot Orten met tweeendertigh compagniën; sijn genade den heer van Brederode ontrent den Petlaer met sesentwintich compagniën; sijn genade van Solms tot Engelen met [niet ingevuld] daer de amonitieschepen laegen;

soo heeft sijn excellentie de quartieren laeten afsteecken ende de boeren uijt de Betuwe, Tiell ende Bommelerwert sijn op ontboden; ende int aencomen heeft hij het casteel tot Heeswijck ingenomen.

Eodem dito den governeur Grobbendonck aengedient sijnde, dat vijants leger de stadt begon te naederen, ende hij siende de ruijters braveren, conde noch niet gelove, dat het de stadt gelde soude, mijnende, dat

blz. 162.

het op Breda gemunt was, jae, dorffde seggen, dat hij niet geloofde, dat den prins sulcke dwase daet beginne soude; maer corts daer naer siende de quartieren maecken ende den vijant de stadt naderen, doen begost hij op sijn eijgen mislag te dencken, dat de stadt naer behooren van volck, beschut, busch polver nochte amonitie niet versien was, hebbende corts te vooren noch eenige dusent ponden pulver van Luijck conne crijgen, het welck om gelts will achter bleeff; dese tijdinge tot Brussel gecomen sijnde, was het alles in roerte; Grobbendonck schrijvende naer den aertshertog om volck, cruijt ende oock om met het ontseth te haesten.

Den 1 maij heeft prins Fredrick toegelaeten, datt de vrouwen, kinderen, nonnen, bagijnen ende dienstmaegden uijt de stadt mochte gaen; ende de ruijterij mijnde mede uijt te trecken, maer wiert terug gedreven.

blz. 163.

Den 5 dito sijnder van Breda over Vlijmen voorbij Deuteren neffen het Koeijschanschken ontrent achthondert man, gaende op sommige plaetsen tot haer middel doort waeter, in den Bosch gecomen.

Eodem dito liet den prins maecken een brede rijschwech met een borstweer, streckende van de Vuchterhijde doort Bosch velt beneffen de vogelkoij van Grobbendonck tot quartier van Pinsens; ende wel beseth met reduijten ende wert genoemt Den Hollantse Dijck; welcke rijschweg voorts is gemackt langs den Boschsloot tot Engelen toe.

Eodem dito is captijn Dorp admirael over de cheloupen gestelt.

Den 6 dito schoot men van de Groote Schans met een canon Vucht in onder vijftien ruijters, daer eenige van doodt bleven.

Den 8 dito wierde eenige halve cartouwen

blz. 164.

tot Crèveceur uijt de schepen naer het leger gebrocht ende op de batterijen gestelt.

Den 9 dito begon men hier in de stadt sterck te wercken ende sonderlinge aen de Vuchterpoort alwaer men de batterij verhoogde.

Eodem dito wierp den prins een roijale schans op, om den Petlaer daer mede te dwingen.

Den 10 dito stack Dirck den Buschschieter, een captijn binnen deser stadt, met twelf man het Koeijdijcken door; ende den prince volck, sterck negenenvijftich mannen mijnende hetselve te beletten; maer moesten vertrecken met verlies van twee man.

Den 11 dito is den oversten Pinsen int leger gecomen nemende sijn quartier op Deuteren.

Den 12 dito heeft den prins aenbesteet de Dommel toe te stoppen ofte te dempen.

blz. 165.

Eodem dito sijn die van den Bos gecomen opt quartier van graeff Ernst met twee chaloupen mijnende eenige voorluijden te lichten, maer moeste retireren; ende die van de stadt gaven met canon ende musquetten lustigh vuur, maer dede wijnich schade.

Den 13 dito is een spion uijt leger in den Bosch gecomen ende rapporteerde, dat het leger sterck was tachentichduijsent man.

Den 14 dito wierde ontrent veertig platte torfschepen ofte -schuijten uijt Sgravemoer gehaelt ende int leger gebracht om scheepbruggen aff te maecken.

Den 15 dito hebben die van binnen een uijtvall gedaen aen den heer van Brederodens quartier, maer sijn met gewelt terug gedreven.

Den 16 dito sijn die van binnen wederom met chaloupen uijtgevallen opt quartier van graeff Ernst, maer moeste retireren.

blz. 166.

Den 17, 18 en 19 dito begon de booter binnen dese stadt twelff stuijvers het pondt te gelden, jae, de beste oude boter eene gulden en was noch qualijck te becomen; maer den governeur ende magistraet geboden, dat alle honichcoopers ende meebranders geen honich meer soude versieden, noch peperkoeckbackers soude gebruijcken op verbeurte van hondert daelders, omdat men honich op broodt soude eten; ende de soldaeten conde qualijck enige eetwaeren becomen, omdat alles effen duer was; het pont speck wiert geseth op ses stuijvers, het pont boter ses stuijvers, het pont kaes vier stuijvers.

Eodem dito heeft den prins veele huijssen ende hoeven laeten afbreecken met menichte van bomen, om in de begravinge te gebruijcken.

Den 20 dito heeft men beginne te maecken een trenchee tussen Engelen ende Crèveceur.

blz. 167.

ende alle andere trencheën met dobbele bancquetten gemackt tegen het paerdevolck; den voet van de trencheën is sestien voeten ende de cruijn ses voeten dick; ende ontrent de Vlijmsche brug hebben sij gelecht een onwinlijck fort tegen de uijtloopers van Breda.

Den 21 dito is er van buijten noch te van binnen niet besonders voorgevallen.

Den 22 dito heeft den prins eerst op de stadt laete schieten op de sijde van de Ortepoort met negen stucken groff canon; ende doen hebbense noch een baterij tot Hintam gemackt.

Eodem dito quamen twee boden wederom binnen Den Bosch mijnende naer Brussel te gaen, maer conde niet doort leger.

Eodem dito wierde alle huijsen ende solders gevisiteert, om te weten hoe veel corn in de stadt was ende oock hoe veel menschen.

blz. 168.

Eodem dito quaem een bode met brieven hebbende een valcke huijve op den hoet, daer de brieven in waeren; ende wiert naergejaegt ende verdronck; ende den prins creeg de de brieven in handen.

Eodem dito in den morgenstont heeft men in de locht gesien ontrent Orten tweeregen bogen ruggelings tegen den anderen mett twee sonnen tusschen de regenboogen, de eene boven de andere.

Den 14 dito sijn door onse soldaten veertien perden van den vijant binnen gebrocht; ende die veertien vercocht voor achtentwintich gulden, noch drie dito het stuck vercocht voor vier stuijvers acht penningen, noch een dito voor drie stuijvers; het waeren wel goede ruijtters paerden, maer de voijeragie was te duur ende oock niet te becomen; een carken hoij gelden sestich gulden.

Eodem dito schoot den vijant dapper in de stadt.

blz. 169.

Eodem dito quamen twee boden van Brussel doort leger in de stadt; hun aenbrengen was secreet voor den borger.

Den 25 dito wiert een paert vercocht voor eene stuijver; ende meester Paulus den hoefsmit onder de Binnepoort gaff voor de vier hoeffijsers eene stuijver.

Eodem dito is een paert vercocht voor een pijp taback, dat wel twelff pondt groot gegouwe soude hebben indien daer voeragie hadde geweest.

Den 26 dito gelde binnen Den Bosch een harinck anderhalve stuijver, een eij eenen stuijver, een pondt runtvlees vijff stuijvers, ende het pondt schapenvlees acht stuijvers.

Eodem dito is een paert geruijlt tegen een hoendereije.

Den 27 dito is binnen den Bosch gepubliceert

blz. 170.

datter niemant op sijn eijgen erff enig houdt soude afhouwen op de pene van hondert ducaten, omdat men het selve in de wercke van de walle moest gebruijcken.

Eodem dito schoote de vijanden door de Hijlige Cruijspoort in Maij Grietmaekers huijs.

Den 28 dito vielen wij uijt naer Vucht in de vijanden trencheën ende sloegen der vijff doot.

Den 29 dito snachts ten elff uren vielen wij noch wederom uijt aen de Vuchterpoort ende namen de vijanden een corps du garde aff ende hebben lang met haer geschermutseert.

Den 30 dito hebben wij onder door de stadtsvesten een doorganck gemackt om aen de Hintamerpoort op de wacht te trecken.

Eodem dito heeft den vijant seer fel geschooten; en schooten door den tooren van Sint Janskerck.

blz. 171.

Den 31 dito schooten de vijanden wel hondert ende tien scheuten door sommige borgers huijssen ende door den bisschops huijs, dat seer beschadigt wiert, doch sijn in dese maent met het schieten vant canon niemant dodt gebleven dan captijn Catelo met een timmerman gequest; ende de molenaers hebben tott noch toe gemalen.

Den 1 junij heeft captijn Dommelbergen de eerste mael sijn compagnie vergadert ende sijn vendel in Sint St. Janskerck kersten gedaen; desen dag ende nacht schooten de vijanden dapper van alle hunne baterijen; ende sijn de Hintamerpoort wel een halff musquetschoot genadert, daer veel volcks aen wedersijde doot ende geschoote wierde.

Dito sijn die van de Groote Schans uijtgevallen op de Fransse baterij, maer hebben naer een lang gevecht moete retireren; ende wij hebben snachs op Sint Jans kercktoren drie mael gevuert, het vuer driemael

blz. 172.

op- en nederlatende.

Den 2 dito sijnde Pinxteravont hebben wij seer dapper op den vijant geschooten, besonder aen de sijde van de Hintamerpoort in de buijtewercken, soo dat ider soldaet veertig oft vijftich schooten gedaen hadde; haer borsten waeren soo blauw, dat se het musquet daer niet langer conde tegen houden.

Eodem dito wiert Sint St. Janskerck seer beschadigt, principael van buijten.

Eodem dito cregen wij weder een bode van Brussel, waer over wij snachts op Sint Janstooren vuerde, sijnde een teecken, dat den bode wel overgecomen was.

Den 3 dito op Pinxterdag cocht men het runtvlees voor acht stuijvers ende het schaepenvlees voor tien stuijvers.

blz. 173.

Den vierden dito vielen wij in de vijants trenceën aen de sijde van de Vuchterpoort veel doodt slaende ende quetsende.

Den 4 dito wiert aen de Hintamerpoort een oudt soldaet staende op schiltwacht sijn hooft tot aen de oogen afgeschooten.

Den 5 dito wert aen weder sijde soo op als in de Groote Schans des snachts dapper geschooten, daer hun de Duijtse, die uijt Breda gecomen waeren, cloecklijck hielden, ende sijde tegen die in den Bosch laegen spotsgewijs ‘Gijlieden sijt maer om cooplieden ende boeren te cnevelen, daer gij geen slagen aff te verwachten hebt’.

Dito haelde Peter Capusijns twee halve cartouwe van de Clijne Schans in de stadt.

Eodem dito wiert een Duijtse sergeant sijn been voor de Vuchterpoort afgeschooten.

Eodem dito wiert een jongen, comende van

blz. 174.

de Groote Schans, een can bij hem hebbende om een stoop wijn te halen, recht voor de poort doodt geschooten.

Eodem dito wiert den silveren Sint Jan aen de Vuchterpoort den rug afgeschooten.

Den 6 dito wiert de wardin in den Hantboogs Boomgart bijde haer benen afgeschooten op haer camer, daer sij de cannen uijtwaste.

Den 7 dito naderde den vijant de Clijne Schans, datse in de loopgraften malcanderen toebrochte een canne biers.

Eodem dito macte de nonnen ende bagijnnen kussens voor de soldaeten voor haere borsten ende de paters gaven haer oock hertjens met hijligdom om haeren hals.

Den 8 dito wiert dapper tegen malcanderen gescoten.

blz. 175.

Den 9 dito sijn van de groote batterij hondert ende veertich scheuten gedaen soo op de Clijn Schans als op de stadt.

Eodem dito sijn wij met twee chaloupen op Pinsens quartier gecomen mijnende enige paerden ende arbijders te haelen, maer het is misluckt.

Den 10 dito wiert door Sint St. Janskerck geschoten ende een man aen sijn been gequest, die saet om hem te biechte; noch een man sijn hooft aff ende een sijn oir aff; tot desen dach waeren elffhondert scheuten gedaen.

Den 11 dito heeft den vijant de schans seer genadert ende hebben het voorwerck ingenomen, seer dapper tegen malcanderen scietende.

Dito quamen in graeff Ernst quartier negentien niuwe vaendelen Schotten.

Den 12 dito wiert aen de Hintamerpoort aen wedersijde

blz. 176.

dapper geschoten.

Den 13 dito werdt even sterck geschoten.

Den 14 dito is sijn excellentie met de gecommitteerde heeren Staeten op de baterije gegaen ende een mortier aldaer gestelt ende doen lossen, die ten eerste wijnich operatie deden; maer de twede rijse soo veel temeer, dat men de voornoemde schans qualijck conde sien door stoff ende den damp; ende de Clijne Schans creeg van gelijcke niet minder.

Den 15 dito sijn wederom ses granate in de Groote Schans geworpen daer van de twee sulcke gerucht maecte, dat de bracken in de locht vlogen.

Eodem dito heeft men het opgeschutte waeter van de Dommel in de buijtegraft van den prince quartier gelaten, den dijck doorsteeckende.

blz. 177.

Den 15 dito mijnde den vijant de graft van de Clijne Schans te vullen, doch wiert van de onse beleth; daer bleven wel dertich van de vijant doodt ende maer twee van de onse gequest.

Eodem dito wiert op alle hoecken van de straeten binnen deser stadt gepubliceert, dat ider sijn loot van de huijssen ende goten soude afnemen, als mede van de waterpompe ende piscijnen, ende het selve opt stadthuijs brengen; ende die in gebreecke soude blijven, sou verbeuren lijff ende goet.

Eodem dito wierde mandekens gemackt, daer men loot ende kaijkens in plaets van balle int canon laijde.

Den 16 dito des snachts sijn wij uijtgevallen aen de Hintamerpoort in de loopgraven van graeff Ernst, de wacht drijvende tot de baterij.

Eodem dito wiert een soldaet, die in Dommel viste

blz. 178.

bijde sijn benen afgeschooten.

Den 17 dito vielen wij weder uijt aen de Hintamerpoort, veel geweer ende amonitie buijtmaeckende, mitsgaders veel van de vijanden gedoot ende gequest.

Den 18 dito wierde in de Clijn Schans drie granaden geworpen; ende des snachts waren de Engelsche doende om de graft te vullen.

Eodem dito sloegen wij bij de Muntel een insingieur doot; hij stont ende teeckende eenige wercken ende snede hem sijn bijde oiren aff.

Eodem anno den 19 dito snachts is uijt de Clijne Schans, genamt Antonisschans, dapper met granaden ende met peckcranssen geworpen.

blz. 179.

Den 20 dito sijn in de Clijne Schans acht granaden geworpen, soo dat alles in de lucht vloogh ende de soldaeten retiereerde in de contrerscherpen.

Eodem dito snachs mijnde de vijanden een brug met rijsch ende delen te brengen tussen bijde de schanssen, die wij met peckrepen in brant worpen ende de vijant terug dreeff.

Den 21 dito heeft den vijant dapper aengevallen op de wercken van de Clijn Schans ende acht granaden ingeworpen ende gestadich op geschooten.

Den 22 dito sijn de Engelsche gevallen op de conterscherpen van de Clijn Schans ende haer in de graft gedreven daer veel verdroncken.

Den 22 junij dede den vijant alle nerstighijt, om

blz. 180.

in ons horenwerck te comen. Dan wierdt sterck geresisteert. Ende den vaendrager Cornelis Herbertse wiert van achteren in sijn rug geschooten hartsteeck doot op het brugken bij de schans.

Den 23 dito smorgens heel vroeg quaem den vijant in onse voorwercke van de Groote Schans tot twee rijsen, die wij manlijck daer uijtdreven; sij dede een mijn springen ende sij dede geen schade; wij sloegen haer aff met dorschvlegels; twee van haere gequetste cregen wij gevangen; ende wij brochtense int Groot Gasthuijs om te cureren; snamiddaegs quaem den vijant weder in onse voorwercken, lieten een mijn springen; die van binnen vochte als braeve soldaten; ende captijn Eijnhouts voerde sijn soldaeten lustig aen, daer hij groote eer behaelde.

blz. 181.

Den 24 junij wierdt dapper op malcanderen geschooten ende in de Groote Schans wierde elff bommen geworpen.

Den 25 dito is op het voorwerck van de Groote Schans genaemt Isabella, doodt geschooten collonel Bastock, die hem vromelijck gedragen heeft.

Eodem dito heeft den vijant niet gedaen als de graften gevult met fausijnen, die de onse met menichte daer weder uijthaelde.

Eodem dito haelde onse ruijters grasch van de Donck, droogde het in de stadt tot hooij.

Eodem dito een partij borgers, die aen de

blz. 182.

Ortepoort de wacht hadde, gingen drincken bij Hansken van Genuchten daer een halve cartouwcovel boven doort dack vloog ende mackte een gat, datter een pardt doorgeloopen soude hebben, maer evenwel niemant beschadigt.

Den 26 junij is int vijants leger op drie plaetsen brant geweest, te weten int ruijterquartier, int quartier van Brederode ende int quartier van sijn excellentie, daer de Engelsche groote schaede bij hadde.

Eodem dito is den graeff Van den Berch in aentogt geweest, sterck vijffentwintigduijsent man, soo te voet als te paerdt, logerende hem in de Langstraet.

Eodem dito is sijn majestijt van Bohemen

blz. 183.

int leger gecomen ende heeft met sijn excellentie de loopgraven gaen besigtigen.

Den 27 junij quaem eenige ruijterij van den graeff Van den Berg tot Vlijmen ende heeft hem op verschijde plaetsen vertoont.

Eodem dito was het alhier in de stadt allarm.

Den 28 dito was int quartier van graeff Ernst wederom brant tot twee verschijde plaetsen.

Eodem dito vertoonde den graeff Van den Berg sich met ettelijcke troepen bij den Hollantsche dijck; ende daer wierde tien ofte twalf schooten daer onder gedaen, waerop hij terstont retiereerde; dese gansche nacht stont den vijant in batalje, vresende van den graeff Van den Berg overrompelt te worden.

blz. 184.

Eodem dito snachs vielen wij in vijants trencheën ende men schoot dapper met canon op vijants wercken.

Den 29 junij schooten wij wederom dapper uijt de stadt, ende ons volck haelde over de driehondert bossche rijsch uijt de graften van de Clijn Schans.

Eodem dito wiert een jongen op Kuijperskewall sijn duijm ende sijn moeder bijde haer benen afgeschoten.

Eodem dito quamen uijt de stadt eenige overloopers int leger, clagende van honger ende groote duerte.

Den 30 dito hebben eenige partijgangers van den graeff Van den Berg int geboomte verborgen ende enige rijswagens met 40 gevangens becomen.

blz. 185.

Eodem dito heeft graeff Hendrick Van den Berg de castelen van Boxtel ende Heeswijck verovert, waervan de besettelinge met haer volle geweer ende bagagie int leger quamen.

Eodem dito is graeff Hendrixs volck met twee chaloupen gecomen om de diepte vant water te pijlen, waer over het leger van den prins in batalje geracte.

Eodem dito sijnder eenige overloopers int prince leger gecomen, verclaerende, dat int Spans leger een pont kaes coste twelf stuijvers ende een canne bier ses stuijvers ende voorts alles naer advenant.

Den 30 quaem de vijant sterck opt horewerck van de Schans aen, maer de onse dreven se terug, daer een captijn, sergeant ende

blz. 186.

eenige soldaeten doot bleven.

Den 1 julij quaem in de stadt de tijdinge, dat coninxs volck op Den Dungen veele van de vijanden hadde gecregen, dat begroot wiert op tweehondert soldaten ende vijftich wagens neffens eenige paerden.

Eodem dito schoot den vijant int Predicarenclooster, oock in de kerck, choor ende racte de orgel; schoot oock in Sint St. Janskerck, maer geschiede daer wijnich schade.

Den 2 dito wiert een vrouw een can bier tappende met een canoncogel de voorschoot van den buijck geschooten ende de can voort vat in stucken sonder anders beschadigt te worden.

blz. 187.

Eodem dito is monsieur Fama door het lijff geschoten ende gestorven.

Den 3 dito schoot den vijant over de Merckt, dat den bol daer De Werelt uijtsteeckt op de camer quaem.

Eodem dito des snachs was het prince leger in allarm met trommelen ende trompetten door dien den graeff Van den Bergh met canon ende musquetten lustig vuer gaff.

Den 4 dito wiert den eersten borger, genaemt Jan Hendricks, een corencoper, doodt geschoten, besich sijnde het cooren van de Predicaren om te setten.

Eodem dito wiert een borger, genaemt Den Jonge Coert, aen de Ortepoort int hooft geschoten.

blz. 188.

Eodem dito sijn de Spansse opt prince leger wederom aengecomen, maer moeste retireren achterlatende veell doode ende gequesten.

Eodem dito mijnde sij wederom aen den dijck van de Dommel door te breecken, maer is gemist; ende den vijant creegh van de Spansse eenige gevangens, die claege van groote honger ende quade betalinge; dit is den tiendemael, dat sij haer avontuer op prince leger hebben gemact.

Eodem dito sijn eenige boeren int prince leger gevangen, die de wateren hadde gepijlt; ende twee van die sijn int prince quartier gehangen; den eenen was borgemeester van Bochoven, den anderen was een boer van Vucht, ende

blz. 189.

bekende ider van den graeff Van den Berg twintich gulden ontfangen te hebben ende dat sij gelooft hadde, dat sij seshondert man in de stadt soude brengen, die ider tien pondt cruijt bij sigh soude hebben.

Den 5 dito wierp den vijant in de Clijn Schans veele bomben.

Dito was den vijant seer besig om de graften van de Groote Schans te vullen.

Den 6 dito liepen vier van onse soldaten int prince werck, staecken eenige schanscorven in brant door dien sij geen goede wacht hielde.

Den 7 dito hebben die van de Groote Schans een uijtvall gedaen, maer moesten retireren, naerlatende veertig soo doode als gequeste.

blz. 190.

Den 7 dito sijnde Bosch kermis, snachs vielen wij uijt de stadt in des vijants trenceën ende loopgraven, terwijle sij besich waeren met de graften te vullen van de Groote Schans, waer aen wedersijde veel doodt ende gequest bleven.

Den 8 dito sijn de Spansse van Cromvort ende daer ontrent op Boxtel gemarcheert.

Eodem dito sijn wij int prince werck aen de cant van de Hintamerpoort gevallen; daer bleeff een captijn, ende Ratelo wiert doort hooft geschooten, ende veele van den vijant.

Den 9 dito hebben de Fransse het hoornwerc van de Groote Schans verovert.

Den 10 dito is van wedersijts seer geschoten.

blz. 191.

Den 11 julij is rontomme het prince leger een binne trenchee gemackt, wel met redoute versien.

Den 12 dito is graeff Maurits het regiment van Fama vereert.

Den 13 dito is van wedersijde fel geschooten.

Den 14 dito sijn door den prins besteet de twee oude watermolens te repareren ende noch eenentwintich niuwe aenbesteet, om met paerde te malen, omt Boschvelt ende andere velden droog te maecken.

Den 15 dito gingen twee bode uijt de stadt, maer sij quamen wederom, connende niet doort vijants leger.

blz. 192.

Den 16 julij is den graeff Van den Bergh met sijn leger van Boxtel vertrocken ende gemarcheert naer de Moockerhijde ende liet aldaer een brug slaen over de Maes.

Den 17 dito quaem een van onse vaendragers, die int uijtvallen gevangen was, uijt het prince leger met een fijne hoet, daer op een pluijm, ende een versilverde degen; dat hij sijde van den prins vereert te sijn, die hem oock goede chier aengedaen hadde.

Eodem dito cregen wij eenige Engelse soldaten gevangen, alle armelijck gecleet.

Eodem dito is seer sterck geschoten op de Groote Schans.

Dito creeg den prins een boer gevange, die een brieff mijnde in de stadt te brengen, luijdende aldus:

blz. 193.

‘Mijnheer, siende dat het onmogelijck is, den vijant in sijn werck te overweldigen met het volck, dat ick bij der hant hebbe, omdat hij sonderling ende boven gewoonte vast versterckt lijt, soo vinde ick goet ende gerade, van hier op te breecken ende mij te vervoegen bij het kijsersvolck, die nu alrede in wapenen sijn ende in groote menigte naer Wesel trecken, soo ruijters als voetvolck, hoopende soo een merckelijck stuck voor te nemen, dat den vijant sal gedwongen wesen met ons te slaen, ende dat Godt ons in dat gevall de overwinninge sal doen behouden ende de stadt sal mede comen ontset te worden, mits dat gij de selve noch voor een tijt condt behouden, t'welck ick u mits desen wel heb willen bekent maecken, >doorgestreept: biddende soo wanneer gij dese sult bekent maecken> biddende soo ende wanneer gij dese sult ontfangen hebben, dat gij dan terstont in den nacht een groot vuer op den tooren van Sint St. Janskerck wilt

blz. 194.

maecken, het selve driemael bewegende ende roerende, ende des anderen daegs een groote roock op den selven toorn, waeruijt ick sal bekenne, dat desen brieff u sal behandigt sijn; ende wanneer desen boode met antwoort sal vertrecken, sult gij den volgende nacht het selve teecken met vuer doen ende des daegs wederom met roock.

Ondertusschen blijff ick, Mijnheer, U seer toegedane ende vertrouwt vrint Hendrick, grave Van den Bergh.

Uijt leger van Boxtel den 14 julij 1629.

De superscriptie was: Mijnheer. Mijnheer den baron van Grobbendonc, ridder van de ordre van Sint Jacob, collonel van een regiment Walen, governeur van 's-Hertogenbosch.

Den 18 dito heeft sijn excellentie desen brieff gestuert aen de Heeren Staeten Generael.

blz. 195.

met sijn advies wat ordre men tegens vijants dessijn soude hebben te stellen, omt selve vruchteloos te maecken. Ende heeft daerop ordre gecregen, om den vijant te volgen met soo veel volck als hij uijt sijn leger soude mogen missen, ende nochtans de belegeringe voor 's-Hertogenbos te continueren.

Eodem dito wiert binnen den Bos voor idereen des coninxsvolck rogge afgemeten, het mud voor achtien gulden; ende de soldaeten cregen broot, kaes ende bier van coningswegen.

Eodem dito vercochtmen het pondt schaepenvlees in de hall achtien stuijvers.

Eodem dito liet ons volck smorgens ten vijff uren een mijn springen; ende ons volck vluchte van de Groote Schans naer de stadt; waerop den vijant in de schans quaem, te weeten de heer Van Dieden met sijn volck ende heeft

blz. 196.

op de schans gevonden sestien oxhoofden wijn ende vierentwintich tonne bier, mitsgaders een kelder met ijsch om den wijn te verkoelen; oock broot ende speck ende andere amonitie naer advenant.

Den 18 dito wiert Herman Jacobs soldaet onder de compagnie van captijn Dircks, [doorgehaald: werdt] achter Den Hijligen Geest aldaer staende op schiltwacht in vier stucken geschooten met een groff canon scheut.

Eodem dito wiert een soldaet op de Clijn Schans int hooft geschooten, dat de herssenen daeruijt liepen, soo dat hij van sijn selven niet en wist, ende men conde oock niet anders sien ofte hij was doodt, waerover sijn cameraden hem brochte naer de Cruijschbroederen kerchoff ende hem in een kiste leggende om hem te begraeven; ende doen sij hem wilde int graft leggen, doen riep hij. Ende de kist opende stack hij

blz. 197.

handen en voeten om hoogh ende reesch uijt de kiste tot groote verwonderinge van sijn cameraden; ende sij lijden hem onder de armen naert Groot Gasthuijs om verder te worden genesen.

Eodem dito wiert een vrouw in de Schilderstraet haer hooft afgeschooten.

Eodem dito wiert een jonge in de selve straet door sijn lijff geschooten soo hij op sijn getouw saet en weefde.

Eodem dito savonts vluchte ons volck uijt de Clijn Schans naer de stadt, vresende overvallen te worden; ende smorgens quaem collonel Herwits met sijn volck daerop vindende veel amonitie.

Eodem dito den selven nacht vielen wij op

blz. 198.

vijants leger, smeten vier schiltwachten doodt ende brachten drie boden doort leger, die ider duijven bij haer hadde om ons tijdinge met den eersten wederom binnen te brengen.

Den 19 dito werdt den soon van Marcelis Andriessen aen de Ortepoort soo hij bij sijn vaeder, die op schiltwacht stont, en praete, sijn een been afgeschooten.

Eodem dito 19 juli quamen twee tamboers in de stadt brengende aen den governeur een poth niuwe harinck.

Den 20 dito is door de stadt seer vreeslijck geschoten, ook door Sint Janskerck.

Den 21 dito quamen wederom tamboers in de stadt, om gevangenen te lossen, die enige

blz. 199.

lamoenen ende pekelharinck mede brochte, verhaelde dat dien dag twee boden int leger sterven soude, die brieven van graeff Hendrick bij haer hadde gehadt, om aen den governeur te behandigen.

Eodem dito vercochtmen in de stadt den ouden harinck vijff stuijvers het stuck, het pont runtvlees tien stuijvers, een bosch geel wortelen die voor het belegh eene stuijver gecost hadde, gelde nu acht ende oock negen stuijvers.

Den 22 dito wiert Hans den oudencleercoper, constapel in Sint Antonis bolwerck, het hooft afgeschoten.

Eodem dito sagen onse soldaeten een ingenieur op De Donck buijten Sint Janspoort, die iet afteeckende, gingen daer op uijt, cregen hem gevangen.

blz 200.

Den 23 dito schoote de borgers aen de Ortepoort ende den Boom seer fel.; ende op desen dagh dijlde de heeren magistraet eerstmaell cruijt ende loot aen de borgers uijt, die tot nu toe haer eijgen pulver ende covels becostigt hadde.

Eodem dito wiert Jan Groen, soo hij aen sijn deur stont te praete, sijn been afgeschoten.

Den 24 dito sijnder van de Vuchter- ende Hintamerpoort over de driehondert scheuten met groff canon op den vijant gedaen.

Eodem dito quaem int leger tijdinge, dat graeff Van den Berg in de Veluwe was gevallen; waerop den prins eenige crijgsoversten ende volck te voet ende te paert uijt leger sont om de Betuwe ende andere plaetse voor een invall te bevrijden.

Den 25 dito sijn wij met eenige chaloupen naer

blz. 201.

vijants leger gevaeren ende verschijde gevangen genomen; oock seven huijslieden met een jonge, die wij dicht onder vijants leger gehaelt hadde; ende indien den jongen soo

groote getier niet hadde gemackt, wij soude een wagen met joffrauwen gecregen hebben, die gecomen waeren om te kijcken; maer cregen een schuijt met cruijwagens, schuppen, houwelen ende delen.

Den 26 dito wierde de borgers wachten verandert van de poorten ende doen hielden se de wachten op de wallen ende toorens.

Den 27 dito viel ons volck wederom uijt ende brochte wederom eenige cruijwagens binnen.

Eodem dito is door de heeren governeur ende magistraet verboden, dat men geen paerden meer buijt soude maecken, overmits door gebreck van voeragie.

blz. 202.

Den 28 julij een beckerscnecht ofte -hulp genaemt Paulus Janssen, savonts thuijs comende slaepen, viel van de camer de trappen aff; maer stont weder op, ginck weder naer boven ende ginck naer sijn bedt; ende men vont hem smorgens doot; men begraefde hem sanderendaegs op Sint Janskerchoff, want hij woonde int Slijperstraetje parochie van Sint Jans; den graftmaecker willende den doode int graft sette hoorde hem stenen ende riep de omstanders tot getuijgen; men opende de kiste ende sijn broer trock hem uijt de kiste, maer was ende bleeff doodt; sijn wangen bloosde seer ende het bloet liep hem ten monde uijt; waerover een groote menigte op de been quamen.

Eodem dito vercocht_men de versche boter eene gulden het pont, de oude eenen daelder een paer jonge duijven vier schellinge, een

blz. 203.

henne een rijxdaelder, een pont schapevlees eene gulden, een pont runtvlees twelff stuijvers, een pont ham een halve rijxdaelder, een hoendereij twee blancken.

Eodem dito quaem den jonge prins van Deenmarcken int leger.

Den 29 ende 30 schoot den vijant met pijlen gelijck men met den hantboog schieth; de schoenmaeckers ende loijers wiert geboden haer huijden te drogen, door dien geen run te becomen was; ende het ruet van de beesten wierdt twelff stuijvers het pondt vercocht; wiert gesmolten in raepolie om op broot te eeten; de paerden, die men buijt gemackt hadde, aten de bladeren van de boomen; ende de constapels stietense in de graften; ende die niet conde overswemmen moeste verdrincken.

blz. 204.

Den 31 dito schoot den vijant den Blijcksche molen schadeloos.

Den 1 augusti schoot men van buijten vreeslijck met canon ende musquetten soo dicht ofte het gehagelt hadde; de borgers waeren seer verwondert, dat men de soldaeten de wacht liet houwen aen de Vischmerckt, Sint Jans- ende Ortepoort, dat de beste wachte waeren.

Den 2 dito dede den vijant een cloecke aenvall op het contrescherp voor de Vuchterpoort; dan wierde met groot verlies van volck afgeslagen.

Eodem dito wiert een vrouw haer been afgeschooten ende haer kint, dat sij aen een lijbant lijde, het hooft.

Eodem dito begonnen alle geestelijcke

blz. 205.

persoonen, geen uijtgeschijden, mitsgaders de canonicken van Sint Jans ende alle andere wertlijcke priesters, twee wercken achter het Suster van Orteclooster op te maecken; het welck raer om te sien was, want waeren geenen arbijt gewoon.

Eodem dito quaem een overloper in de stadt, rapporteerde dat de kijsers volck in de Betuwe gecomen was ende hadde Renen ende Wageninge ingenomen, edoch dat wij naermaels contrari verstonden.

Den 3 dito brocht den vijant een biesbrug over.

Den 4 wiert hoornwerck buijten de Vuchterpoort stormderhant ingenomen van vijff dusent Francoissen, meest edelen ende voluntaren; doch wij drevensse aenstonts daer wederom uijt, soodanige, dat sij hol over bol sonder ordre daeruijt retireerde; daer bleven wel vijfhondert Francoissen doot.

blz. 206.

Eodem dito schoot den vijant den molen bij den cruijttoren met twee scheuten van boven neer, jae den standert an stucken.

Eodem dito schoot den vijant veele bomben op den Vuchterendijck tot de Molenbrugge toe, soo dat de borgers dieper in de stadt retireerde.

Den 5 dito dede den vijant een mijn springen ende vielen wederom opt verlaeten hoornwerck; dan moesten wederom terug met verlies van veel volck.

Eodem dito quaem een tamboer in de stadt om eenige gequesten ende dooden, daer onder veele van adel waeren.

Den 6 dito werdt van wedersijde op ende uijt ons voorwerck dapper geschooten; den vijant schoot van de Donck in ons werck vijff soldaeten met een scheut

blz. 207.

doodt, ende eenige andere armen ende benen aff.

Eodem dito schoot den vijant sooveel bommen, dat alle huijsgesinne in de stadt ontrent de Merckt retireerde.

Eodem dito den vijant haelde de aerde vant voorwerck met manden ende aprocheerde ter sijde.

Den 7 dito heeft captijn Campanje eenige gevangens van den vijant naer de Donck geconvoijeert, waermede hij selfs overliep; hij was een goet ingenieur ende wist alles wat bij den governeur passeerde.

Den 8 dito snachs quaem den vijant in ons voorwerck aen de Vuchterpoort, dat wij verlieten om ons volck te spaeren, wantter dagelijxs veel doodt bleven.

blz 208.

Eodem dito dede den governeur ende de magistraet de borgerij vergaderen ende proponeerde om den Vuchterendijck aff te breecken ende aff te graven, daer de borgers seer onwillig toe__waeren, seggende: ‘Heeft men de schanssen ende buijtewercke niet connen defenderen ende houden, ende connen oock onse wallen van de stadt niet tegenhouden, wat salt sijn als onse huijssen afgebroocken ende wij onse erven quijt sijn?’; voorders sijde: ‘Gij hebt wintmolens sonder onse raet afgebroocken, cont nu oock mede doen soo gijt verstaet’.

Den 9 augusti werdt van den governeur ende magistraet aengedient, ofter eenighe borgers ofte volontarisse waeren, die met de soldaten in de trencheën wilde gaen, om den vijant afbreuck te doen, datse dat vrijelijck doen soude; daer op eenige sijde: ‘Als wij sulxs begeren te doen, ist reden, dat wij coninxsgelt en broot hebben’.

blz. 209.

Den 10 augusti quamen twee boeren uijt de stadt, die gecregen wierde, ider bij haer hebbende twee coppelen duijven; de boeren sijn bij den prins gebracht, ende bij haer sijn bevonden drie brieven; den inhout was om ontseth te hebben binnen drie weecken.

Den 10 ende 11 dito schoot den vijant veele granaden in de stadt, die een jammerlijck geschreuw ende veele schaede veroorsaecte.

Eodem dito dede den governeur ende magistraet de borgerij vergaderen; hielt voor, dat captijn Campanje voorseecker den vijant alle gelegenthijt hadde geopenbaert; ende dat men soude kiessen commissarissen, eenige uijt de geestelijchijt ende andere uijt den crijgsraet, de derde uijt de borgerij; ende wat deselve souden ordineren om te maecken ofte aff te breecken, dat soude men volgen. Daer in de borgers niet wilde consenteren. Derhalven den governeur ende

blz. 210.

magistraet aen haer versochten, dat se een schriftelijcke acte soude teeckenen, dat se int afsnijden der Vuchterendijck niet conde consenteren, ende dat sij in de trencheën niet gaen en wilde; daer aff niet en volgde.

Eodem dito is de geestelijchijt vergadert tot furneren van gelt, om de soldaeten mede te betalen.

Den 12 dito schoot den vijant seer vreeslijck met bommen, waer van een in Cruijsbroerskerck viel, die het geheel gestoelte vernielde ende alle de glaessen in de selve

kerck verdestrueerde ende een cruijsbroeder monick, oudt over de tachentich jaeren, dooff sijnde ende in de kerck sittende bidden, wiert te pletteren geslagen, datter niet als een been ende hooft te vinden was.

blz. 211.

Eodem dito gingen drie boden uijt de stadt waer van de duijven weder quamen.

Eodem dito wierde twee Fransse graven binnen den Bos begraeven, den eene diende den coninck ende den anderen de heeren Staeten.

Den 13 dito wiert vreeslijck geschoote met bomben, die de stadt groote schade dede.

Eodem dito vergaderde de governeur ende den magistraet ten huijsse van den bisschop; tot wat eijnde was de borgerij onbekent; waer op volgde, dat savonts ontrent duijsent man uijtgingen, om de trencheën benoorde Brederode quartier bij de watermolen door te steecken; ende bijnaer claer sijnde conde niet effectueren, maer brochte eenige gevangens mede binnen; ende sij hadde veel van den vijant dootgeslagen.

blz. 212.

Den 14 augusti heeft den vijant seer met bommen geschooten ende beschadigde veele huijssen, dacken ende gevels.

Den 15 dito schoot den vijant dapper met groff canon.

Eodem anno den 16 dito; op desen dach hadde den vijant over de driehondert schooten met groff canon op ende naer de Vuchterpoort ende Vuchterendijck; ende oock schooten sij wel vijffentwintich bommen op den dijck, soo dat het volck op de Vuchterendijck niet dueren en coste; ende de Cruijsbroers moeste haer clooster verlaeten ende gingen bij de Minderbroeders wonen, slaepen ende haeren dienst doen.

Eodem dito cregen wij binnen dese stadt goede tijdinge; daer over belast worde op de wachte alle hunne vaendels te laeten vliegen, soo van de poorten als wallen, tot een teecken, dat wij noch wel gemoet ende corasieus waeren.

blz. 213.

Den 17 dito deden den vijant niet dan schieten met canon ende te werpen met bomben.

Tussen den 17 ende 18 snachs quamen die van binnen met enige chaloupen uijt tussen Pinsens quartier ende de Groote Schans; ende van de Groote Schans wierde de stucken aff gebrocht; ende beroofde enige soetelaers eenige tonnen bier den bodem inslaende; ende trocken doen wederom naer de stadt.

Den 18 dito brocht den vijant veel rijsch om de graft te vullen; ende hebben eenen storm gedaen voort werck aen de Hintamerpoort, beginnende van smiddaegs ten elff uren tot savonts ten ses uren; daer veel volck aen wedersijts doot bleven; oock waeren all enige op de wallen, maer wierde manlijck afgeslagen.

Den 19 dito wierden vijff bommen geschoten op den

blz. 214.

Vuchterendijck; ende den vijant brocht wel vijftich wagens seffens met rijsch naer de stadt; ende begonnen tegen den avont soo fel te schieten, dat de doode lichamen uijt de aerde wech vlogen.

Eodem dito is int hoornwerck aen de Hintamerpoort een mijn gesprongen vernielende veel volck; niet tegenstaende hebben die van binnen drie stormen afgestaen ende de overhant behouden.

Als nu graeff Ernst de Betuwe ende voorts de steden ende plaetsen aen den IJselstroom tegen de aencomste des vijants, die alrede in de Veluwe gevallen was, wel beset hadde met sijn volck, ende den crijgsraet op alles wel lettende, daer bij den prins van Oranje oock sooveel volcks sont, te voet ende te paert, als sijn doorluchtighijt ter noot enigsints mochte missen.

blz. 215.

Den 20 dito heeft den manhaften helt Otto van Gent ende Oijen, heer van Dieden, desen volgende brieff aen de prins geschreven:

‘Mijn heer, den brenger deses, mijn cosijn Merode, comt u excellentie rapporteren het goet succes van het innemen der stadt Wesel. Den vijant heeft ter selver instantie verlaeten twee forten sonder een scheut daer op geschooten te hebben. Sij hebben haer oorlogschip in de gront geboort. Hebben oock enige ponten op den Rijn, een parthij, die niet en dochte, doen verbranden; Alhier is oock een menigte geschut ende dertien schuijten op wagens. Ick heb om metter haest de stadt te verbeteren aen de commandeurs van Rees ende Emmerick ontboden, dat sij mijn enige compagnie voetvolck willen toesenden. Ende soo u excellentie goet vint, soude ick noch wel meer volck begere, waermede etc.

Mijn heer Uw excellentie ootmoedigste ende gehoorsame Otto van Gent ende Oijen.

Tot Wesel, de 19 augusti 1629. Met haest des morgens tussen 4 en 5 uren’.

blz. 216.

Den 20 augusti schoot den vijant seer vreeschlijck op de Vuchterpoort ende het bolwerck, dat de stucken vant bolwerck in de graft vielen, mitsgaders vielen oock enige schanscorven van boven neder.

Eodem dito vergaderde den governeur, president ende borger captijnen bij den bisschop, doch waerom bleeff secreet.

Eodem dito dede den vijant een storm aen de Hintamerpoort, daer wij so van sloegen, achterlatende vele dode ende gequetsten.

Den 21 dito naer den middag dede den vijant wederom een storm opt gemelt werck, het welck wij moeste verlaeten.

Den 21 brocht captijn Dirxs volck een cornet met drie paerden binnen, die sij te Wijck te Duerstede gevangen hadde; waeruijt wij verstonden, dat graeff Van den Bergs

blz. 217.

volck Amersvort ingenomen hadde; ende drie dagen daernaer geplondert ende verlaeten; oock dat den vijant Wesel met verrassinge ingenomen hadde.

Den 23 dito schoot den vijant vreeschlijck met groff canon, maer hielt op met bommen te schieten, daer wij seer blijde over waeren; den governeur ende magistraet ordonneerde, dat de borgerij smorgens ende naer den middach ider drie uren moesten pionieren.

Den 24 dito heeft de vijant seer de stadt met aprochere genadert.

Eodem dito is doort gansch leger eene generale dancksegginge gedaen over het veroveren der stadt Wesel ende oock triomphantelijck geviert in maniere als volgt: het jagt van sijn excellentie liggende tot Creveceur loste eerst alle sijn stucken; daernaer het fort van

blz. 218.

Creveceur; daernaer het quartier tot Engelen, de schanssen ende ronduijten langs den Bos sloot; doen het quartier van Pinsen, de Hollantschen dijck van daer int quartier van sijn excellentie ende alsoo tegen de sonne in alle schanssen ende redouten als oock de quartieren van Brederode, graeff Ernst, graeff Wilm; ende doen het canon alles gelost sijnde volgde alle de musquetten rontom het gansch leger, beginnende vant prince quartier oostwaerts aen de selve cours vant canon; de pieckeniers hadde elck aen haer toppen van de spiessen een brandende bussel stroo, gaende all heen ende weder door malcanderen, het welck een cierlijck geflicker maecte; de schepen leggende met honderde langs de Dies vuerde met pecktonnen ende lantern aen haer masten; ende de ruijterij begaff haer op de vlacte ende loste alle gelijck in somma; het scheen off het gants leger in brant stont.

blz. 219.

Den 25 dito schoot den vijant met bomben aen de Vischmerckt, dat ider de vlucht nam, vluchtende met haeren huijsraet in de kelders ende met haer lijff dieper in de stadt.

Den 26 dito snachs togen uijt leger twee compagnie paerden ende tweehondert vuerroers, aentreffende een convoij op Breda, waervan sij eenige doot sloegen, veertig gevangen ende ontrent tachentich ruijterspaerden met sadels ende pistolen int leger brachten neffen een goet deell amonitie ende lonten, mitsgaders een luijtenant te paert ende een corneth.

Eodem dito heeft den vijant de graften van de stadt een stuck weegs gevult; ende naderde alle dagen seer; ende hebben oock met bombe geworpen; waerop de brant in verschijde huijssen quaem, waerinne veele borgers ende soldaeten

blz. 220.

doodt bleven. Binnen de stadt quaem tijdinge, dat de gereformeerde Santvliet ingenomen hadde; dan men verstont daer naer, dat contrarie was.

Den 27 dito sijn twee boden naer Brussell uijt de stadt vertrocken, die duijven medenamen, want wij hadde in seven weecken geen tijdinge ofte bode gehadt.

Eodem dito brocht ons volck den cnecht van den drossart van Gorinchem met een schoon paert binnen den Bos gevangen; die sijde dat graeff Jan van Nassouw met sestiendusent man ontrent Eijndhove was gecomen, ende dat hij het op de stadt Heusden gemunt hadde; desen dag was den vijant all doende met graften te vullen; ende schoot vreeslijck op Sint St. Janskerck ende in de Hintamerstraet met bomben; ende dede groote schade aen huijssen ende menschen.

blz. 221.

Den 28 dito wiert aen wedersijde dapper geschooten, ende schooten wij eenen schoot, de vijant schooter wel tien tegen.

Den 29 dito schoot den vijant met bomben seer fel opt clooster van de predicaeren.

Eodem dito is een duijff binnen gecomen, sijnde een teecken, dat de boden wel doort leger gecomen waeren.

Eodem dito gaff den governeur ende de magistraet last, dat men den Vuchterendijck soude afgraven; ende de heeren gaven bier voor de pioniers; ende den governeur liet oock amonitie broot uijt deijlen aen de behoeftige borgerij op conditie, soo de stadt ontset worde, soude sij een halff jaer daernaer betalen, soo niet behoefde sij geen gelt te geven.

Eodem dito vercochtmen alle oli, stocvis

blz. 222.

ende andere vivres, dat voort garnisoen opgedaen was ende dat maer om gelt te hebben, om de soldaten mede te betalen; den oli wiert vercocht voor vijffentwintich stuijvers den poth, het pont rijsch vier stuijvers, het pont stocvis vier stuijvers ende een half.

Den 30 dito vulde den vijant de graften met rijsch, die wij een deel in brant wierpe.

Eodem dito wiert een brieffdrager int leger opgehangen naerdat hij wel tien weecken gevangen hadde geseten.

Tussen den 30 ende 31 is de galderij aen de westsijde vant bolwerck van de Vuchterpoort overgebracht.

Den 31 dito begonnen wij de coragie te

blz. 223.

[doorgestreept: coragie] te [2x] verliessen. Enige borgers wijgerde te waecken, andere te pionieren. Doen ordonneerde de heeren, dat de borgers op den anderen nacht waecken soude, ende men gaff die gene die arbijden bier, broot ende kaes, omdat sij te gewilliger arbijden soude.

Den 1 september reesser groote oproer onder de borgers, die op den Vuchterendijck woonde, omdatter last gegeven was aen den Bogaert ende aen den blijck van Jacob Gijsberts met een graft aff te maecken, om soo den dijck deur te snijden. Waerover de borgers, inde dertich sterck, gingen clagen aen den president Hendrick Franssen van Gestel, die tot antwoort gaff: ‘Slaetser aff soo sij daer besig sijn’.

Eodem dito begontmen in de mueren vant

blz. 224.

bolwerck aen de Vuchterpoort te breecken, die ontrent twelff voeten dick was, om aldaer een mijn te maecken.

Eodem dito des avonts is monsieur Staeckenbroeck ende duc De Bovilion uijt leger vertrocken met tien cornetten paerden ende drie stucken geschut ende enige hondert vuer roers naer Eijndhoven; heeft de stadt met casteel den tweden dito verovert; het garnisoen belooffde in drie maenden geen dienst te doen.

Den 2 dito sijn de geerfdens van den Vuchterdijck naert stadthuijs gegaen; maer cregen aldaer geen contantement naer haer sin; ende weder naer huijs keerende sijde: ‘Daer lijth het geweer. Wij willen niet meer waecken, maer onse huijse ende den Vuchterendijck bewaeren, daer is meer aengelegen dan aen het waecken ende pionieren’.

blz. 225.

Den 3 september schooten wij sterck uijt de de stadt; ende een boer, staende met de can aen de mont, de can aenstucken ende hem ter neder; hij weder opstaende wenschte haer den duijvel ende beclaegde sijn bier anders geen schade lijdende.

Eodem dito schoot den vijant soo vreeslijck van de Hoijdonck met canon ende bommen, dat vele huijssen ter aerde vielen; daer quaem een canoncovel in Sint St. Janskerck, die het orgel in Ons Lieve Vrouwe choor schadeloos macte.

Den 4 dito schoot den vijant sulcke menigte van bomben op den Vuchterendijck, dat niemant hem bergen conde; schoot oock voorts de geheele stadt deur.

Eodem dito quaem den vijant met sijn galderijen voorbij het buijtenwerck,

blz. 226.

dat wij voor de Vuchterpoort hebben liggen, over de graft aen ons bolwerck.

Den 5, 6, ende 7 ende andere dagen vermeerderde de jalosie van de borgers tegen den governeur ende president hoe langer hoe meer, ront uijtseggende: ‘Men belaste onse huijsen te provideren ende versien op groote pene. Ende nu isser geen cruijt. Wij hebben sooveel jaere fortificatiegelt ende andere schattinge opgebracht, om de wallen ende de stadt te fortificeren. Nu sitten wij daertoe, Wij hebben een rijcke governeur ende een rijcke president, die ons wel uijtgesogen hebben,’ ende met meer andere scheltwoorden.

Tussen den 9 ende 10 in den morgenstont

blz. 227.

heeft den vijant de halve maen voor de Vuchterpoort ingenomen ende ons volck vluchte in de stadt.

Den 11 dito is een mijn gesprongen, daer den vijant op invielen; ende den vijant logeerde datelijck int gat van de mijne; waerop een tamboer uijt de stadt quaem, die versocht enige van qualitijt, die hij sijde onder de mijn gedolve te sijn door den slach van de aerde; daernaer wiert gesocht, maer was daerom niet te doen, door dien den tamboer weder sloegh, versoeckende een van onse officieren te spreecken, om den prins aen te dienen van accoort; daerop corts vier persoonen van aensien uijt de stadt quamen; ende met den prins, die in de galderije op een bancken sat, praette; die versoohte vier dagen respijt, om ondertussen naer de hertoginne te sijnde ende bij faute van ontseth binnen dien selven tijt

blz. 228.

van overgeven te tracteren; het welck hun afgeslagen is; maer sijn daernaer evenwel in onderhandelinge getreden ende hebben aen wedersijde gijsselaers gesonden; ondertussen vertoonde haer een groote menigte van geestelijcken ende borgers op de wallen.

Den 13 dito sijn die commissarissen bij den prins te gast geweest; sachtermiddags sijn sij met de prince caros seer statelijck naer de stadt gereden; die commissarissen hebben haere commissie bij den prince gelaten.

Eodem dito sijn de commissarissen van dien prins wederom uijt de stadt vertrocken.

Op vrijdag den 14 dito des naermiddags ontrent

blz. 229.

vier uren is het accoort van overgeven deser stadt van 's-Hertogenbosch int leger opt huijs van joncker Hijm, den prins logeerde, getroffen ende van wedersijde geteeckent ende de gecommitteerde sijn blijdelijck van malcanderen geschijden.

Poincte bij sijn princelijcke excellentie ende de gedeputeerde van de Hoog Mogende Heeren Staeten Generael der Verenigde Provintien aen die geestelijchijt, magistraet ende borgerije van de stadt s Hertogenbosch geaccordeert.

1.

In den eersten dat alle offensiën, injuriën ende alle fijtelijcke acte tussen desen stadt ende die van de geünieerde provintiën gedaen, geschiet ende volbracht, soo van het begin deser inlantsche troublen ende beroerte ofte oorlogen als oock geduerende dese belegeringe, op wat plaetssen ende in wat manieren het oock sij int generael

blz. 230.

ende particulier, soo buijten als binnen sullen wesen sijn ende blijven vergeven ende vergeten ende gehouden als niet geschiet, sulxs dat tot geenen tijde enig vermaen, mentie,

molestatie, actie ofte ondersoeck in recht ofte daer buijten ter cause voorsijt tegens den levende ofte den erffgenamen der der dooden noch der selver respective goederen gedaen, gemackt, nochte ten laste gelijt en sal mogen worden.

2.

Dat de ingesetenen van dese stadt hun sullen moeten dragen volgens de placaten van den landen, mits genietende de vrijhijt van consciëntie, gelijck sulxs alomme wordt gedaen; ende dat alle geestelijcke ende religieusse manspersonen sullen uijt de stadt vertrecken binnen den tijt van twee maenden, mits midderlerts tijt haer gedragende naer de placaten van den landen; ende sullen

blz. 231.

met haer mogen nemen haere meublen, beelden, schilderijen ende andere kerckelijcke ornamenten.

3.

De selve geestelijcke ende religieusse personen sullen genieten haer leven lanck geduerende alle den incomen ende vruchten van haer luijder goederen gelegen op plaetssen waer men contributie betaelt, wel verstaende dat de kerckelijcke ende pastorije goederen sullen volgen aen de Hoog Mogende Staten Generaell om daer van soo ten behoeve van de stadt als anders te disponeren.

4.

Alle nonnen ende andere geestelijcke vrouwspersonen sullen binnen dese stadt mogen blijven ende haer leven lanck gealimenteert worden uijt ten incomen van haere respective convents goederen, blijvende ter dispositie van de Hoog Mogende Heeren Staeten Generaell, ofte de selve in de conventen ofte met andere woningen sullen worden geaccommodeert.

blz. 232.

5.

Item dat aen alle de ingesetenen deser stadt soo geestelijcke, religieuse als wertlijcke personen gevlucht ende onder wie datter sij in officie, dienst, eedt ende regeringe van sijn majestijt militaire off andersints Staeten van Brabant ofte deser stadt respectivelijck sijnde ofte niet, sall worden geconserveert lijff ende goet, soo int generael als particulier, voor soo veel het selve niet en contrarieert het voorgaende articul.

6.

Item dat dese stadt met haere borgers ende ingesetenen voorschreve, soo geestelijcke als wertlijcke bij de Hoog Mogende Heeren Staeten Generael der Geunieerde Provintiën ende sijn princelijcke excellentie ontfangen ende getracteert sal ende sullen worden in alle soetichijt ende goedertierenthijt om voortaan in alle vrintschappe ende

blz. 233.

eendragtighijt met de andere geunieerde provintiën ende steden te leven, t'samen te handelen ende te coopmanschappen op haere ouden vrijdom naer behoort.

7.

Dat de voorschreve Hoogmogende Staeten Generael ende sijne princelijcke excellentie in de voorschreve stadt, vrijdom ende meijerij, voor soo veel die aen de stadt annex, sullen gebruijcken ende exerceren soodanige jurisdictie ende gerechtighijt als de hertogen ende hertoginne van Brabant daerinne tot noch toe hebben gehadt ende dese stadt daer in [doorgehaald ‘daerin’] alles tracteren soo ende gelijck de hooftsteden van Brabant sijn gehouden ende getracteert.

8.

Item dat dese stadt, borgers ende ingesetenen van dien, ende van het vrijdom der selver stadt sullen behouden alle haere rechten ende hercomen, costuijmen, vrijheden, exemptiën ende alle andere privilegiën, soo generael als

blz. 234.

particulier die sij van oudts ende voor het begin deser oorlogen genooten ende gehadt hebben te water ende te lant, in de stadt ende daer buijten, in Brabant, Gelderlant, Hollant, Zelant, op den Rijn ende andere provintiën, plaetsen ende stromen, soo aengaende de tollen, houtschat, ingebodt, stapel van d'ossen ende andere, egene uijtgeschijden, voor soo veel als sij in deuglijcke possessie sijn geweest.

9.

Item dat de regeringe van de stadt, soo in rechtvorderinge als politiecke saecken sal blijven aen de magistraet ende de drie leden der selver stadt respective ende dat daertoe geen andere personen en sullen gepromoveert, noch geassumeert worden als die gene in de voorschreve stadt gebooren ofte het hijlig doopsell aldaer ontfangen hebbende ofte sodanige andere die de Hoog Mogende Heeren

blz. 235.

Staeten Generaell daertoe goet sullen vinden te naturaliseren ende qualificeren, mits dat voor dese rijse absolutelijck bij sijn excellentie ende de gedeputeerde van Haer Hoog Mogende de regeringe in justitie ende politie, soo in in hooge als subalterne magistraeten, officieren, regenten ende andere ministers sullen worden geconstitueert.

10.

Item dat dese stadt sall behouden tot haere dispositie ende regeringe alle haere gemene erffgoederen, recht van impositie, visscherijen, weegh ende craen, maet ende maentgelden ende alle andere heure rechten ende incomen, soo ende gelijck sij daer van tot nochtoe de dispositie ende regeringe heeft gehadt, voor soo veel de selve daertoe is gerechtigt ende mits niet prejudicicerende andere leden van de geunieerde provintiën.

blz. 236.

Item dat de stadt oock sal behouden haer eijgen resterende provisie van vivres, materialen ende alle andere haere gemeene, gereden ende ongereede goederen om tot profijte end eontlastinge deser stadt geadministreert, vercocht ende behouden te worden ter dispositie der voorschreve drie leden uijtgesondert van het geschut, wapenen ende andere munitiën die ten behoeve van de stadt onvercocht gelaeten sullen moeten worden.

12.

Item dat alle de confraternitijten, schutterijen, ambachten ende gilden tegenwoordig binnen de stadt wesende sullen blijven in essie ende behouden haere respective charten, ordonnantiën ende privilegiën, mitsgaders alle haere goederen soo gereede als ongerede, tot wat eijnde die oock aen de selve confraternitijten, ambachten ende

blz. 237.

gilde mogen sijn beseth ofte bij de selve vercocht ofte vercregen om bij de provoosten, oversten ende regeerders van dien ten gemene profijte der selver geregeert ende daer van gedisponeert te worden naer henne geliefte.

13.

Dat in den lande van Hollant ende andere geunieerde provintiën bij niemanden meer naergeslagen noch gecontrefijt sullen worden deser stadt boom wapen, noch teeckenen van ambachten ofte ambachtsluijden deser stadt als van messemaeckers, nestelmaeckers ende meer andere manufacturen, maer dat elck sijn eijgen ende sijner stadt teeckenen daer de wercken gemact worden moeten houden ende gebruijcken ende dat alle dergelijcke ambachten ende manufacturen mitsgaders de verwerijen ende niuwe

blz. 238.

jaermercten geduerende dese troublen vercregen in de meijerij deser stadt sullen cesseren ten waere die van de meijerij daer op gehoort bij haer Hoog Mogende in rechtmatighijt anders opt stuck van de jaermerckten werde gedisponeert.

14.

Sullen de ingesetenen van 's-Hertogenbosch ende die ten plattelanden onder contributie sitten, worde getracteert als andere goede ingesetenen van de Verenichde Provintiën soo in de steden als ten plattelanden wonende.

15.

Ende wat aengaet alle de renten ende wettige schulden bij de drie leden deser stadt ofte haere gecommitteerde

blz. 239.

mitsgaders bij de magistraet geconstitueert ofte gemackt ofte aengenomen te betalen, soo geduerende dese belegeringe als te voorens, weder die sijn bebrieft ende besegelt ofte niet daer van sall de magistraet van 's-Hertogenbosch leveren pertinente staet om daerop naermaels bij Haer Hoog Mogende in alle billichijt gedisponeert te worden.

16.

Ende tot betalinge van dien ende alle andere toecomende stadts lasten sullen de tegenwoordige acchijnssen, imposten ende middelen van de stadt haeren gewoonlijcken loop houden ende bij de voornoemde de drie leden volgende haer privilegiën ende hercomen mogen verhoogt, vermeerdert ende vermindert worden

blz. 240.

mits dat het selve niet prejudiciere de middelen die men tot profijt van degeeme saecken sal moeten heffen.

17.

Ende dat alle resolutie, decreten off ordonnantie bij de voorschreve drie leden ofte magistraeten gemackt voor soo veel de selve den staet ofte welstant der Verenigde Provintiën niet en contrarieren mitsgaders de sententie die gegaen sijn uijt crachte van gewijsde bij schepenen gegeven, eensamentlijck alle evictiën van goederen het sij binnen ofte buijten dese stadt gelegen behoorlijck gesolemniseert sullen blijven in haer cracht ende rigeur, onvermindert parthije geïnteresseerde nochtans heur recht van appel ofte reformatie ingevalle hen sulxs competeert.

18.

blz. 241.

Item dat alle die gene die van de magistraet nu sijn ofte eertijts sijn geweest over d'acten ofte ordonnantiën bij hen tot het uijtrijcken ofte tellen van eenige der stadt penningen ofte provisiën gegeven, noch de rentmeesters over het tellen ofte betalen der selver penningen ofte provisie noch over het gene daer van sij hebben gereeckent ende verantwoort, niet en sullen becommert ofte geïnquiteert worden ende dat de gedane reeckeninge der voornoemde rentmeesteren ende andere deser stadts gecommitteerde geen revisie ofte recherchie en sullen subject sijn, gelijck oock alle de gedane reeckeninge van de rentmeesteren van de domijnen, staeten van Brabant, ontfangers van de licenten, contributiën ende fortificatiën sullen blijven geslooten sonder recherche.

19.

Item dat de regeringe van de Taeffel van den Hijligen Geest, Groot Gasthuijs, fabriecke

blz. 242.

der kercken, weeschhuijssen, leproossen, vondelinckhuijssen, sinneloosehuijsen ende alle andere particuliere fondatiën van mannen ofte vrouwen, gasthuijssen ende het stellen van de provisoors ende rectoors van dien sullen bij de drie leden gedaen ende geconfereert worden, soo ende gelijck tot noch toe in gevolg van oude privilegiën der selver stadt is geplogen.

20.

Item dat oock de eijgenaeren van alle wint-, rosch- ende olijmolens binnen dese stadt ende vrijdom van dien gedurende dit belegh ende bij voorgaende oorlogen afgebroocken, omme geschoten oft andersints gedemolieert sullen vermogen de selve op hunne oude werven ofte gronden wederom te erigeren sonder dat van node sal wesen daertoe enige niuwe acten oft

blz. 243.

consent te verwerven ofte enige andere gerechtigheden te betalen dan daer in de selve meulens voor het afbreecken ofte demolitie voornoemt sijn ghehouden geweest ten waere die tot dienste van den landen waren geëmploijeert.

21.

Dat oock een igelijck wertlijck van wat conditie hij sij in eet ende dienst van sijn coninclijcke majestijt van Spanje ofte dese stadt wesende vrij ende geoorloft sall wesen uijt dese stadt met sijne familie ende goederen terstont nae het overgaen te vertrecken ende daertoe wagens ende carren, schepen ende schuijten te ontbieden, t'sij uijt Brabantsche, Hollantsche oft nutrale steden oft plaetsen sonder dat haere personen ofte goederen ofte de vaerders van dien int gaen ende wederkeren bij de soldaten, fiscalen ofte imant anders sullen beleth, gemoeijt, beschadigt ofte geturbeert mogen worden sonder daer

blz. 244.

toe oock ander consent ofte paspoort te derven verwerven.

22.

Dat voorts de borgers uijt de stadt vertrocken sijnde, mitsgaders oock die geene binnen de voorschreve stadt alsnoch begeeren te blijven, weder die in eedt ofte dienst van sijne majestijt militair oft andersints sijn geweest ofte niet ende heure respective erffgenamen sullen hebben den tijt van drie eerstcomende jaeren om daerentusschen haere goederen alomme soo binnen de stadt, vrijdom ende meijerije der selver gelegen te mogen vercopen, verwisselen ende andersints verhantligten gelijck sij goet sullen vinden ofte de selve te doen ontfangen ende administreren door soodanige als sij sullen goetvinden ende comende te sterven buijten ofte binnen de stadt geduerende den voornoemde tijt met testament ofte sonder getesteert te hebben, in sulcke

blz. 245.

gevalle sullen haere goederen volgen haer geïnstitueerde erfgenamen ofte naeste vrinden respective.

23.

Ende die gene die middeler tijt end egeduerende de voornoemde jaeren sullen willen gaen in de provintiën ende steden onder de gehoorsaemhijt van sijn majestijt behorende om haere particuliere affairen, sullen het selve vrijelijck mogen doen viermael sjaers met voorgaende kennisse van den governeur, van de welcke sij gehouden sullen sijn te nemen paspoort, de welcke hij haer ghehouden sal sijn te geven, ten waere hij enige wettige reden hadde ter contrarie ende t'eijnde der voorschreve drie jaeren haere woonplaets nemen binnen dese stadt ofte in neutrale ofte andere plaetsen daer men contributie is betalende, alwaer sij sullen genieten de voornoemde vrijhijt om te mogen gaen passeren ende traficqueren alomme mitsgaders het voorder effect van

blz. 246.

van het tegenwordig tractaet.

24.

Item dat over dese stadt geenen anderen governeur noch substituijt van dien en sal worde gestelt dan eenen van den huijsse van Nassouw ofte andere Nederlantsche heeren ofte landsaeten.

25.

Dat de garnisoenen geen exemptiën in enige van de stadts middelen ende impositiën en sullen mogen hebben ofte genieten, maer alle lasten mede helpen draegen als andere ingesetenen.

26.

Item dat onder dit tractaet mede sullen gecomprehendeert ende begrepen wesen alle absente porteren, borgeren ende inwoonderen oock huijsvrouwen ende kinderen mitsgaders alle andere geestelijcke

blz. 247.

ende wertlijcke personen gevlucht sijnde.

27.

Dat alle siecken ofte gequetsten tegenwoordelijck int Groot Gasthuijs ofte andere huijssen wesende t'sij soldaeten ofte anderen daerinne sullen blijven tot dat sij volcomelijck sijn gecureert ende daer naer mogen vertrecken ofte blijven daer het hen believe sall, ende dat men de selve alsdan oock sall adsisteren met wagens ofte karren om haere bagagie te vervoeren sonder beletsel van imanden.

Alle welcke articulen bij sijn princelijcke excellentie ende de heeren gedeputeerde van de Hoog Mogende Heeren Staeten Generael aen de geestelijckhijt, magistraet ende borgerije der voornoemde stadt sijn toegestaen ende geaccordeert ende bij de selve geaccepteert in crachte van haere respective procuratie.

blz. 248.

Des te oirconde dese geteeckent tot Vucht int leger voor 's-Hertogenbosch den 14 september 1629 was onderteeckent.

Fer: Henrij de Nassau

fr. Michael episcopus Buscoducensis

fr. Joannes Moors abbas Bernensis

Joannes Hermans decanus Buscoducensis

R. van Voorn

T. van der Velden

R. vam Irieneven

R. Loeff van der Sloot

Hendrick Somers

Pieter Huberts Hercaltheuvel

De Staeten Generael der Verenigde Nederlanden gehoort het rapport van haere gecommitteerde, hebben naer visie, lecture ende examinatie van de bovengeschreven poincten ende articulen de selve met rijpe deliberatie van rade geapprobeert ende geadvoveert gelijck haer Hoog Mogende die approberen ende advoveren mits desen, belovende de selve naer haere forme ende inhout te achtervolgen ende doen achtervolgen. Gedaen int leger voor 's-Hertogenbos

blz. 249.

Den 14 september 1629 stilo novo. Was geparapheert Henri ter Cuijlen etc.. Onderstont ter ordonnantie van de hooggemelte heeren Staten Generael geteeckent Cornelis Muijsch [Musch].

Articulen bij sijne excellentie mijn heere de prince van Oranje toegestaen aen den governeur der stede van 's-Hertogenbos mitsgaeders aen de capitijnen ende het crijgsvolck binnen der selver geweest sijnde.

Dat de governeur van den Bos met alle crijgs officieren ende soldaten van wat qualitijt ofte conditie die selve mogen sijn, soo te paert als te voet, geen uijtgesondert alwaer oock dat sij den dienst van mijnen heeren de Staeten verlaeten ende hen ten dienste van den coninck van Spanje over gegeven hadde, sonder eenige verhinderinge ofte beletsel uijtter stadt sullen trecken met wapenen ende bagagien, de ruijterije

blz. 250.

met slaende trompet, vliegende vendelen in volle wapenen, geweer in de hant, d'infanterije met slaende trommel, met losse vaendels, brandende lonten aen bijde eijnde, cogels in de mont, in soodanige slachtordre ende forme als sij lieden gewoon sijn in betalje te marcheren alles lijff ende goet, vrij tot aen de stadt van Diest.

2.

Alle officieren ende soldaten soo siecken als gequetste in den gasthuijse ofte elders sullen blijven tot dat der selver gesonthijt toelaeten sall op den wegh te begeven.

3.

Men sal mede voeren ses stucken geschuts ende twee mortieren tot ten keure van den governeur met alle haere train, gereetschap ende behoorlijcke

blz. 251.

amonitie van oorlog om met elck stuck twelff schoten te schieten.

4.

Sullen mede paerden ende wapenen gestelt worden met bequame voerluijden omme het voornoemde geschut ende twee mortieren te trecken met alle haere train ende amonitie tot aen de stadt Diest toe.

5.

Sullen alle amonitie van oorloge ende victalie den coninck van Spanje toebehorende sonder enig bedrog werde gelevert aen soodanige personen als sijn excellentie daertoe stellen sall, uijtgeseijt het gene daer voor den 12 deser maent vercocht is geweest, doen men begost heeft te tracteren, het welck wel vercocht sall blijven sonder dat men daeromme imant van die gene diese gecocht sullen hebben sal mogen aenspreecken ofte inquiteren.

blz. 252.

Een suffisant getall van wagenen en paerden soo veel den governeur versoecken sall, soo t'sijnen particulieren dienst als voor alle d'andere officieren ende soldaeten, sal hem

toegestaen worden om t'goet ende alderhande bagagie tot Diest toe te voeren, daerinne begrepen sijnde alle wapenen, jae selfs van de soldaten vant garnisoen der voornoemde stede, absenten, dooden, siecken, gequetsten ofte verlopene sonder dat de voornoemde wagenen sullen mogen werden gevisiteert in geenderleij manier.

7.

Allen die geene die haer goet ende bagagie naer Antwerpen sullen begeren te vaeren, sullen buijten haere costen werden bestelt schepenen om de selve naer Hollant derwaerts te brengen, vrij van alderhande schattingen, tollen ofte imposten haer toelatende volck daer bij te voegen om haer voorschreve goet ende bagagie gade te slaen.

blz. 253.

sonder mede in enige plaetssen gevisiteert, noch gearresteert te worden onder wat pretext het oock soude mogen wesen, maer sullen tot Antwerpen toe passeeren sonder enigsints uijt de schepen te gaen.

8.

Den governeur, hoofdenofficieren, crijgsraden, soldaten ende alle andere soldije van den coninck van Spanje genietende, soo geestelijck als wertlijck, geene uijtgesondert, gelijck mede alle haere weduwen ende kinderen die binnen de voorschreve stadt enige huijssen, erven, ende renthen sullen hebben, het sij op de Staeten van Brabant int quartier off in de stadt ofte oock op particuliere huijssen en gronden, andere goederen, roerende ende onroerende, sullen hebben dien selven tijt van twee jaeren naer de onderteeckinge van dit tractaet om naer haeren wille de voorschreve goederen te transporteren, verkoopen, versetten ofte andersints daer

blz. 254.

af te disponeren ende sullen den voorsijde tijt geduijrende genieten de voornoemde renten, huijssenhueren, incomsten ende goederen, vercregen ofte om noch te vercrijgen van wat natuere ende conditie de selve soude mogen wesen.

9.

Dat de officieren ende soldaeten van wat officiën ofte conditiën de selve soude mogen wesen haere huijsvrouwen ende kinderen binnen de stadt sullen mogen laeten oock de voorschreve tijt van twee jaeren geduerende disponeren van haere goederen, roerende ende onroerende, binnen de voornoemde stede ofte elders gelegen geene uijtgesondert sonder dat enige confiscatie ofte neminge plaetse sall hebben.

10.

Dat de voorschreve officieren ende soldaeten

blz. 255.

haere officiën ende dienste binnen den voornoemde tijt van twee jaeren verlatende vrij naer de voorschreve stadt sullen mogen keeren ende het tractaet genieten gelijck andere borgeren ende inwoonderen, mits dat sij lieden eerst haer aen sijne excellentie ofte den genen die als dan governeur van de stadt sal wesen te kennen sullen geven.

11.

Men sal alhier geen officier ofte soldaet noch der zelver bagagie om enige schulden mogen arresteren t'sij dat hij met guarnisoen uijttrecke ofte sieck ofte gequest sijnde uijttrecke, soo wanneer hij genesen sal sijn.

12.

De gevangenen van wedersijde van wat conditiën die sijn, sullen in vrijhijt worden gestelt, sonder enigh rantsoen te betalen maer alleenlijck de montcosten volgens de taxatie vant quartier.

blz. 256.

Dat alle buijt door die van de stadt gedaen soo voor als geduerende de belegeringe aen hun niet sal mogen werden verhaelt, maer hun blijven.

14.

Naer dat de articulen van dit verdragh sullen onderteeckent sijn, sal men den governeur van 's-Hertogenbosch tijt geven om een expres naer de serenissime infante van Spanje aff te senden met vrij gelijt ende verseeckeringe om haer advies te geven vant geene gepasseert sal wesen, het welck verstaen wordt dat den governeur sal mogen doen den selven dach dat 't accoort geteeckent sal sijn.

15.

De voornoemde conditiën geslooten sijnde, sal de governeur ende alle het crijgsvolck tijt ten minsten van twee dagen gegunt worden om hem tot het vertreck te prepareren, welcken tijt overstreecken sijnde beloven de voornoemde governeur ende de officieren vant voorsijde garnisoen uijt te trecken

blz. 257.

namentlijck op maendag naestcomende heel vroeg, het welck den 17 deser maent september sal wesen.

16.

Wel verstaende dat geduerende desen tijt van twee daegen niemant van de stadt int leger en sal mogen comen, noch die vant leger in de stadt gaen, ende dat om disordre te schouwen, maer sal elckeen hem ondertusschen in sijn retrenchementen ende fortificatie houden sonder dat het toegelaeten sal wesen enige approchje ofte acte van hostilitijt te doen tot verseeckeringe van t' welck men ostagiers van wedersijden sal leveren.

17.

Dat aleer het garnisoen uijttrecken sall, daer vanwegen sijne excellentie twee suffisante ostagiers sullen wesen gegeven, de welcke met het selve garnisoen, wapenen ende bagagie tot Diest toe marcheren sullen, gelijck mede daer

blz. 258.

en tegens twee van wegen den governeur, de welcke blijven sullen tot dat de voorsijde ostagiers van sijn excellentie ende de wagens wederom gekeert sullen wesen, als wanneer sijn excellentie oock datelijck de voornoemde ostagiers met vrij gelijt ende verseeckeringe tot Diest sijnden [senden] sal.

28.

De officieren, captijnen ende andere int eerste artieckel van dit tegenwoordig tractaet begrepen, hebbende enige wapenen, schuijten ofte chaloepen, oock ander gereetschap van oorloch hen lieden particulierlijck toe behoorende sullen vermogen de selve te vercoopen ende te vervoeren, sonder dat ter saecke van dien enige naesoeckinge gedaen sal worden, bij ofte aen den genen diese gekocht ofte wech gevoert sullen hebben. Daer sal gantsch geen restitutie wesen van de paerden, wapenen, coopmanschappen, waren ende andere dingen die voor goede buijt vercocht ende gehouden sijn, noch en

blz. 259.

sal niemant daerom naer ofte ondersocht worden.

19.

Die vant garnisoen van Breda sijnde binnen voornoemde stadt, soo officieren als particuliere soldaten, sullen mogen met haere goederen ende lijve wederom te keeren tot Breda toe, gelijck henlieden oock gegeven sall worden een suffisant getall van wagenen ende paerden om haere bagagie te voeren, mitsgaders een ostagier ende convoij om die selvige in alle verseeckerhijt te geleijen op de selve maniere van den eersten artijckel als sijnde daer onder begrepen.

Gedaen int leger voor 's-Hertogenbosch den 14 september 1629;

Ende was onderteeckent Fr. Hendrick de Nassouw. A. de Grobbendonck.

Lagerstont ter ordonnantie van sijn excellentie geteeckent J. Junius ende gesegelt met het cachet van sijn excellentie.

(zie J. van Oudenhoven).

blz. 260.

Den 15 dito sijn enige duijsent borgers uijt verschijde steden ende plaetssen int leger gecomen om dese treffelijcke belegeringe ende den corasieusen ende doorluchtighe prins van Oranje ende het uijttrecken van die dappere vijanden uijt 's-Hertogenbos te besigtigen, daer van veele om de groote menigte onder den blauwen hemel moesten slaepen.

Den 16 dede de eerwaerde ende geleerde Hiachintus van Cham, predicaer, de laeste predicatie in Sint St. Janskerck, de borgers ende ingesetenen ernstelijck vermanende, dat sij bij haer oudt, catoliec Rooms, apostolieck gelooff soude persisteren ende volherden, waer op dese naer volgende verssen gecomponeer sijn:

Postremus sacra Johannis aede perorat cum fuit ariaco Silva subacta jugo.

blz. 261.

Den 17 september dede de prins sijn crijgsvolck te voet ende te paert heel ordentelijck in de wapenen stellen; ende daer wierden twee tenten opgeslagen ontrent het gericht van de Vuchterhijden, daer de prins van Oranje met sijn princes, sijne coninclijcke majestijt van Bohemen met sijn coningin, den prins van Deenmarcken, neffens in de veertig soo hertogen, graven als baronnen bij den anderen waeren, daer die uijt de stadt voorbij trocken; de Sint Janspoort quaem eerst uijtmarcheren een compagnie ruijtters, daer naer

een goet getall te voet, enige bagagiewagens op hebbende enige siecken ende gequetsten, een caros met vrouwen, eenentwintich soldaeten, drie wagens met vrouwen, drieentwintich wagens met meublen ende verschijde andere saecken, acht ruijters, een paep te paert, een captijn van sijn excellentie om alles in ordre te houden, twee chaloupen ofte schuijten op wagens, een captijn om alles in ordre te houden, vier constapels, seven wagens met papen, monicken

blz. 262.

ende Jesuïten, daer achter volgende enige te voet Minderbroeders ende Capucienen, ider een stock in den hant ende een sack op de schouders, waer tegen spottelijck geroepen wiert: ‘Wanneer coomde gijlieden wederom?’ Waerop een capucien antwoorde: ‘Als ulieden soude grooter sijn als de onsen’; een groot getall wagens met huijsraet, kerckelijcke ornamenten ende beelden, de huijsvrouw van den governeur Grobbendonck, die ontrent drie weecken oudt in de craem was, sittende in een caros met haer minne ende jong kint, daer de prins langh tegen discoureerde, vier compagnie te voet treckende alle seer cierlijck in ordre, een majoor sijnde aen sijn been gequest, sittende in een caros, noch drie compagnie te voet, ses stucken geschut, voor ider stuck treckende sesendertich paerden, twee mortiers, een wagen met pulver, drie vier roers; tegen den avont quaem de heer governeur Grobbendonck, stittende te paert, die den prins grooete, ende

blz. 263.

naer wijnige woorden vrindelijck van malcanderen schijden; doen enige vuerroers, den soon van Grobbendonck, sittende te paert, een brigarde vaendragers, drie cornetten ruijtters waer onder eenige geestelijcke mede uijtreden, vijftien compagnie te voet, alles besluijtende den gantschen trijn; den generael van de wagens op alles acht nemende ende in ordre stellende, alle wel gemonteert ende goet volck, ende de ruijtters sittende op goede paerden; sijn int getall sterck tweeduijsent soo siecken als gequetsten, dan wel twelffhondert gesonden.

Eodem dito is sijn genade Van Brederode daer als governeur gestelt ende is daer binnen getrocken met de garde van den prins, de compagnie van den heer Van Beverwaert, de compagnie van mijnheer Wijts met noch eenige andere, bestaende in veertich compagnie te voet ende seven compagnien te paert; de fortificatie ende vervallen wercken van de stadt wierde vermaect ende de buijtenwercken geslicht, ende

blz. 264.

daertoe de huijsluijden van de Meijerije op ontboden; ende als alles wederom in goede ordre gebrocht was, is het leger opgebroocken.

Den 18 september is uijt Sint Janstooren een groote oranje flach gesteecken; veele vremde personen quamen in de stadt sien; de borgers van binnen waeren redelijck welgemoeijt ende sijde geen gebreck van vivres gehadt te hebben, maer voor langen tijt noch versien waeren van coorn, stocvis, abberdaen ende andere behoeftigheden, behalve booter ende kaes, Die was seer duer; ende het pulver was bijnae ten eijnde; ende de geduerige wachten hadde de soldaten seer gematteert, omdat die prins de stadt te seer naderde ende uijt hunne buijtenwercken dreeff, vresende van overvallen te worden; de borgers sijde dat de Jesuïten haer vermaent hadde, om de stadt tot den lesten man te defenderen

blz. 265.

ende houden; hadde haer dese antwoort gegeven, dat sij dan de eerste moeste sijn ende voor aen trecken, daer sij niet van en hielden, want sagen daer geen rijcdom ofte schatte mede te winnen soo sij gewoon sijn.

Eodem dito quaemen de prins met de princes, sijn coninclijcke majestijt van Bohemen met sijn coninginne, den prins van Deenmarcken, met de Hoog Mogende Heeren Staeten ende andere groote ende menichte van hertogen ende graven in de stadt; ende wierde van de heeren van de magistraet verwillecomt.

Den 19 dito is in Sint Janskerck een predicatie gedaen daer de prins van Oranje, sijn majestijt van Bohemen neffens den prins van Deenmarcken present waeren, daer drie kinderen ten doop gepresenteert wierden, daer dese drie potentaeten peters van waeren.

Den 24 september sijn niuwe magistraeten

blz. 266.

gecoren ende de oude van haeren eedt ontslagen.

Den 25 dito is van de heeren commandeur, hoogschout ende schepenen der stadt van 's-Hertogenbosch gepubliceert ende op de hoecken van de straeten aengeplact dat de Hoog Mogende Heeren Staeten Generaell der Verenigde Nederlanden ende sijn princelijck excellentie wel expresselijck verbieden, dat geene soldaeten van wat conditiën datse soude mogen wesen, sich sullen vervorderen aen eenige cloosters, kercken ofte geestelijcke goederen ofte aen haere personen, als mede aen de borgerij van dese stadt enige schaede ofte schimp te doen, op pene van aen den lijve een ander tot exempel gestraft te worden. Den eene segget den anderen voort.

Eodem anno den 20 october, naer dat de stadt was gereduceert onder de

blz. 267.

gehoorsaemhijt van de Hoog Mogende Heeren Staeten Generael der Verenigde Nederlanden ende mits dien bij de selve haer Hoog Mogende geresolveert was de kercken van de respective dorpen in de Meijerije te voorsien met goede ende bequame predicanten, soo hebben de gecommitteerde van den Raede van Staete der Verenigde Nederlanden gelast ende geordonneert, alle pastooren, cappellanen ende andere haeren dienst vertredende, hoe die genaemt soude mogen worden, dat sij de publiecke kercken van de Meijerije voornoemt sullen hebbent te ruijmen ende quiteren sonder daerinne voortaen enige dienst te mogen doen, maer daermede te laete gewerden den geenen, die daertoe bij ende van haer Hoog Mogende sullen worden gestelt. etc.

blz. 268.

Tegen dese acte ende insinuaetie is op den naem van den coninck binnen Brussel een placaet uijtgegeven ende all omme in de dorpen van de Meijerije gesonden, wesende van date den 25 october 1629 ende gedruckt binnen Brussel bij Hendrick Antoon, geswooren boeckdrucker van den hoove, wonende in Den Gulden Arent bijt hoff, waerin de

geestelijcke belast wordt de voornoemde ordonnantie van de Staeten niet te obediëren op pene van saisissement van haere temporale goederen.

In den jaere 1630 den 25 maij heeft Leendert van der Plasch gefondeert twee beurssen voor sijn geslacht, om te studeren waer haer belieft, ende beset met hondert seven gulden tien stuijvers; collatores; den pastoor ende outste kercmeester tot Nederpelt ende den rentmeester tot Overpelt.

blz. 269.

In den jaere 1630 den 28 maij is geordonneert van wegen de Hoog Mogende Heeren Staeten Generaell alle geestelijcke vrouwsconventen ende -cloosteren soude worden aengesijt dat haer Hoog Mogende goet gevonde hadde, elck een in vrijdom te stellen ende de conventen te openen, toelatende dat ider soude mogen gaen woonen ende blijven onder het gebiet van haer Hoog Mogende daer t' haer sall believen, genietende evenwell haer alementatie; ende bij aldien enige in haer conventen soude willen blijven, dat haer het selve werdt toegelaeten, mits haer onthoudende van publiecque exercitie, tot welcke eijnde oock de kercke van deselve geslooten sullen worden geen misse te doen.

Den 30 dito is bij heeren schepenen een ordonnantie gemackt op de bierdragers.

Eodem dito op de brouwerscnecht, die bier uijtdoen.

blz. 270.

Int jaer 1630 in de maent september was de rogh seer duer; een last rogh coste tweehondert veertigh gout guldens; maer dien goeden Godt heeft het haest versien; daer quaemen eenige schepen uijt Muscoviën met vijftienduijsent last rogge, soo dat men binnen de veertien dagen het last rog wederom cocht voor hondert vijftich gout guldens.

Als de stadt van Den Bos op den 17 september 1629 aen den prins van Oranje was overgegaen, soo wierden alle hijlige beschimpt ende belastert, jae, men dede veele devoiren, om het beelt van de hijlige Maria der Soetighijt te achterhalen, maer de edele ende godtvruchtige vrouwe Anna Hambroeck, de welcke door besondere inval des hemels

blz. 271.

het voornoemde heilig beelt uijt de capelle gehaelt heeft ende oock sorgvuldelijck bewaert ende opgeslote in haer huijs; sij niet te min bevreest overmits daer overall naer gesogt wiert heeft geresolveert met het voornoemde hijlig beelt de vlucht te nemen naer Antwerpen ende van daer naer Brussel; ende aldaer comende heeft sij haeren schath ontdeckt ende het hijlig beelt is te voorschijn geseth in de parochiale kerck der canoniecke reguliers Sint Jacobs op Couwenberch; ende daer naer is het gebrocht met volle processie in de kercke van Sint Geurix, alwaer den eerwerdige heer Joannes Buchelius pastoor was alsoo dat het redelijck was dat de voornoemde pastoor die te voorens in pastorale dignitijt binnen den Bos dit beelt gedienstigh

blz 272.

hadde geweest; maer alsoo dese kerck van Sint Geurix te clijn wiert door den toeloop der menschen ende de miraculen die daer geschieden, heeft de doorluchtige Isabella, infante van Spanjen, geordonneert, dit beelt van Onse Soete Moeder soude geset worden in een breder ende bequamer plaetse, namentlijck in de parochiale kerck van Onse Lieve Vrouwe ter Capelle; ende soo is het beelt met groote processie noijt dergelijcke binnen Brussell gehouden, veel min gesien, vergeselschapt selfs van de hertoginne Isabella ende andere groote, mitsgaders alle de geestelijchijt, naerdat de cardinael De la Cuevan een solemmele misse gedaen hadde ende een seer vermaert capucien gepredict hadde ende uijtgelegt de miraculen van de Hijlige Maegt Maria, naer de voorsijde kerck met groote statie gebrocht.

blz. 273.

In den jaere 1631 den 8 mert heeft Jan Hermans, deecken vant capittel binnen dese stadt, ghefondeert eenige beurssen, om daer op binnen Colen te studeeren, waerop die van Bommel ende Driel, sijnde van sijne bloede, sullen geprefereert worden ende die in de leege schole studeren sullen jaerlijxs genieten honderttwintich gulden ende in de philosophia, theologia als andersints sullen jaerlijcks genieten hondert ende vijftich gulden, ende tot collatores gestelt den president vant Ceuls Hollants collegie der jesuïten, den guardiaen van de minderbroeders tot Colen ende de outsten ende naeste van den fundateurs vrinden.

Eodem anno is int Groot Gasthuijs gemackt een gebouw voor die besocht worden vant root melisoen.

blz. 274.

In den jaere 1631 den 20 maij is Jacob Goijerts, corporael onder de compagnie van den heer governeur Brederode ontrent smorgens ten acht uren met sijn botterham op de groenmerckt bij een groenwijff, genaemt Jen Jansse, die tegen haer sijde: ‘Ick woude soo wel wat groen tot mijn botterham hebben’. De vrouw antwoorde: ‘Daer staet van alles. Neemt dat u lust, gaet aen de puth ende wascht het eerst, want sij comen eerst uijt den hoff’. Den corporael sijde: ‘Wat is daer aengelegen?’; ende hij haer voor de cruijden gevende een oirtje, is sonder de selve te wassen weg gegaen; ende de boterham opgegeten hebbende, soo heeft men gehoort, dat de corpoorael een uer daer naer subiet gestorven is; die te vooren soo gesont was als een visch; de doctores ende chiurgijns dit hoorende hebben aen den governeur versoch, om hem te

blz. 275.

visiteren, het welck haer geconsenteert is; geopent ende bevonden vergift geeten te hebben, het welcke sij oordeelde die ongewassche cruijden geweest te sijn.

Eodem anno alsoo Sint Corneliscapel gestaen op den Vuchterendijck int belegh door het schieten vant canon seer geraseert ende ontstucken geschooten was, is doen verder afgebroocken ende huijssen daer opgetimmert.

Int selve jaer den 17 october is bij den hoogschout ende schepenen gemackt een ordonnantie vant procederen opt stuck van de gemeene middelen binnen deser stadt van s. Hertogenbosch.

Int jaer 1632 den 1 april heeft men beginnen

blz. 276.

te verleggen de boog ofte de poort van Hintham.

Int jaer 1632 sijn van Sint Eloij ende Barbara capellen torffschuere gemackt.

Int selve jaer den 17 augusti hebben de officialen van de Oude Schuts uijtter hant vercocht aen heer Paulus van Dael, pastoor tot Berlicom, ten behoeve van de selve kerck een schoone casuijffell met geborduert cruijs, daerinne int midde geborduert de ridder Sint Joris te paert, voor de somme vant negentich gulden, onder dese conditiën, dat de voornoemde schutterije de voorschreve casuijffel altoos weder sullen mogen aenverden als die stadt wederom sal sijn gebrocht onder de gehoorsaemhijt van sijn coninclijcke

blz. 277.

majestijt van Spanje ofte tot vrije ofte openbaere exercitie der catoliecke religie ende dienst van de hijlighe sacrificie der misse, mits als dan restituerende de voornoemde somme van negentich gulden.

Eodem anno de 18 dito hebben de selve officiale vercocht het silverwerck toebehoorende de capelle van Sint Joris, bedragende de somme van vierhondert negenentwintich gulden vier stuijvers ende acht penningen.

Int selve jaer den 2 december is bij de heeren Staeten een acte verleent van de vrijdom van slants imposten voor de Negen Blocken binnen Den Bosch.

Int jaer 1633 is de Ortepoort verlijt.

blz. 278.

Int selve jaer sijn de wallen opgeruijmt ende met boomen bepoot, de welcke groot geworden sijnde sullen dese stadt een gedaente van een bosch geven.

Eodem dito de stadts mueren ende fortificatiewercken verniuwt ende versterct.

Eodem dito de haven verbetert ende daer te vooren aen de westsijde alleen een doorgaende kade was, sijn de huijssen aen de oostsijde van de haven ingecort, ende is daermede een schoone ende doorgaende kade gemackt tot groot gerieff van de schippers ende cooplieden.

Eodem dito buijten de Vuchterpoort is een hooge ende schone dijck gemackt ende gemetselt aen wedersijde

blz. 279.

met een hooge dicke muer ende oock gesteenwecht, sijnde op seven plaetsen van malcanderen gesepareert met seve swaere houte ende wijde bruggen, streckende tot de Groote Schans.

Int selve jaer den 12 mert is bij de drie leden gemackt een ordonnantie op den stadts timmerman.

Eodem anno den 14 october is bij heeren schepenen gemackt een ordonnantie op de bierdragers.

Int selve jaer hebben Haer Hoog Mogende de kerckenraet van 's-Hertogenbosch geauthoriseert om ses predicanten in ses capitaele plaetsen van de Meijerije te beroepen; ende sijn doen dese

blz. 280.

volgende beroepen ende geïnstalleert:

D. Jacobus Focanus tot Vucht;

D. Johannes van der Hagen tot Eijndhoven;

D. Lambertus Schapenberg tot Oirschot;

D. Carolus Gorsenius tot Oisterwijck:

D. Poulus Aleboutius tot Tilborgh:

D. Theodorus Texelius tot Osch.

Maer dese hebben niet lang rust in haer bedieninge gehadt; want D. Gorsenius ende D. Aleboutius wierde van des coninxs partijen gevankelijck naer Breda gebrocht; ende de andere begaven haer naer de stadt vresende oock gevangen te worden.

Eodem anno den 1 december is Isabella hertoginne van Brabant overleden, oudt sevenentsestich jaeren.

blz. 281

In den jaere 1634 den 13 januarij is bij de heeren schepenen gemackt een ordonnantie waer de gilde van Sinte Catarina, Barbara ende Sint Agata int dragen der lijcken sullen hebben te reguleren.

Eodem anno den 23 dito is het hier binnen Den Bosch soo hooge water geweest, dat men van den Vuchterendijck naer de Vis merckt over straet met schuijten voer.

Eodem anno in julij was het soo lege waeter, dat men droog door de Dies gaen conde; ende de geheele Dies wiert gediept.

Int selve jaer den 10 junij [chronologie klopt niet] heeft den cnecht van de ritmeester Bellingchate sijn heer

blz. 282

met sijn eijgen pistool doodt geschooten, overmits den voornoemde heer tegen den cnecht altijt keeff ende sloegh; den cnecht gevangen sijnde ende naer gedane confessie is hij op den 15 dito voor de Colperstraet gehangen.

Eodem anno den 5 september is bij hooghschout, schepenen, geswoorens ende raede verleent de charte aen de schrijnmaeckeren, kuijpers, draijers ende rademaeckers.

Int selve jaer den 13 september heeft Jan Janssen van Aerle, scholaster ende vice-deecken der collegiale kerck van Sint Oedenrode, gefondeert seven beurssen, om bij sijn outste, naetste

blz. 283.

ende bequaemste vrinden genoten te worden om in de lege schoole te studeren; ende daertoe jaerlijcks beset vijffhondert en vijftich gulden; ende gestelt tot collatores een van de bloetverwanten, manspersonen, ende geen te vinden, vrouwspersonen, alle van sijn naeste bloede.

Eodem anno den 21 october is bij de drie leden deser stadt gemackt een ordonnantie op de secretarissen deser stadt.

Eodem dito op den getuijgschrijver.

Int jaer 1635 de 7 mert is bij heeren schepenen gemackt een ordonnantie op de sackendragers.

blz. 284.

Int jaer 1635 den 31 maij is bij de drie leden gemackt een ordonnantie op den overcomende brant.

Eodem anno de 22 junij is bij de heeren schepenen gemackt een instructie voor de heeren commissarissen tot het aenteeckenen der geboden.

Int selve jaer de 10 julij waeren hier int Groot Gasthuijs driehondert achtendertich siecken ende gequesten.

Eodem anno den 30 october is bij de heeren schepenen gemackt een ordonnantie over de coste van de graffsteden, luijden van de clocken, baerclederen als andersints.

blz. 285.

Inden jaere 1636 den 2 februarij hebben Haer Hoog Mogende een placaet van retorsie laeten uijtgaen, waerin sij verclaeren goet gevonden te hebben, gelijcke procedure te gebruijken tegen de ondersaeten van den coninck van Spanje in de overheerde provintiën, die de selve tegen onse predicanten int quartier van de Meijerije van Den Bos is usurperende; ende dien volgens opgesijt alle sauvegarden, het sij generalijck ofte particulierlijck aen alle geestelijcke personen, het sij prelaten, canoniecken, monicken, pastoren, capellanen, paters van cloosters ofte andere hoe die genoemt mogen wesen, geene van dien uijtgesondert.

Eodem anno den 22 april heeft Erbert van den Bichelaer voor sijn geslacht

blz. 286.

gefondeert een beurs, om in theologia te studeren, ende daertoe jaerlijxs beseth sevenentseventich gulden ende tien stuijvers, ende tot collatores gestelt den eijgenaer vant huijsch De Roent tot Boxtel ende den deecken vant capittel tot Boxtel.

Int jaer 1637 is Sint Peterskerck met alle de huijssen staende over de Sevenstijnsse brugge afgebroocken.

Eodem anno is een groot bloc huijs gemackt, genaemt het fort Willem ende Maria, abusivelijck genoemt het Casteel ofte de Papenbrill, een sterck fort met vijff punten op de wijse van de stadswallen, met een

blz. 287.

dicke hooge muer, aerde wallen ende wijde graften, rontom versterckt met een groote schoone plijn, gesepareert van de stadt, ende bequaem om de stadt te commanderen.

Eodem anno de 9 november is aen heeren schepenen een request gepresenteert bij de Nederlantschen als Franssen kerckenraet, waer bij sij vertoonde, dat hoe langer hoe meer alle paperijen vermeerderde, te weten: van branden der kerssen ontrent de kisten der doode lichamen, ofte het hangen van een crucifix daerop, ende weijwaeter daer bij te voegen, op de kniën te vallen ontrent de begraeffenisse ende op de begraeffenisse van ongetroude personen werden geïnploijeert

blz. 288.

jonge kinderen ende maegdekens met witte hemden over haere clederen, met bloot hangende hair met bloemen ende andere cieraden opgepronckt; soo is ter paijen afgepubliceert dat dusdanige ceremoniën sullen werden achtergelaten op de pene van vijftich gulden voor de eerste rijse ende voor de tweede rijse hondert gulden ende daerenboven arbitraerlijck gecorrigeert te worden.

Int jaer 1638 den 11 februarij is sijn genade Van Brederode in Sgravenhaeg getrouwt met de gravinne van Solms.

Eodem anno is de corps du garde aen den Boom gemackt.

blz. 289.

In den jaere 1638 den 11 junij is Sibrant Joosten de Clerck, geboortig van 's-Gravenhaeg, alhier voort stadthuijs gehangen om sijn dieverije ende huijsbraecken.

Int selve jaer is op den 22 october een ordonnantie gemackt bij de drie leden deser stadt op den griffier, clercken ende rollier.

Int jaer 1640 den 25 mert smorgens ontrent drie uren isser over dese Nederlanden een groote aertbevinge gevoelt, waerdoor veele menschen ende vee ter neder gesmeten sijn, jae oock vele gebouwen ende huijssen beschadigt.

Int selve jaer op den 8 october

blz. 290.

hebben de edele, achtbaere heeren schepenen ordre gestelt op het bedienen van de blocken, ende in idere block twee catholiecke ende twee gereformeerde blocmeesters geëligeert ende doen verders de electie gelaten bij de blocmeesters ider in haere block, doch met conditiën, dat de ene helft gereformeerde ende de andere helft catholiecke soude sijn.

In den jaere 1641 sijn in Sint Janstooren gehangen sesentwintich clockens tot een voorslach.

Eodem anno is de groote clock, die geborsten was, vergooten, ende weegt veertien dusent driehondert vijffentwintich pont.

blz. 291.

In den jaere 1641 den 15 mert hebben de heeren gecommitteerde Raede van State publieck ende voor alle man vercocht het predicaereclooster voor ses dusent tweehondert ende sestich gulden ende daer opgeslagen vierhondert en dertich slaegen.

Eodem dito het minderbroedersclooster in coop uijtgebrocht sevendusent tweehondert en twintich gulden ende daer opgeslagen seshondert slaegen.

Eodem dito het baselerscloosters heeft uijtgebrocht vijffdusent achthondert en vijftich gulden, ende opgeslagen driehondert slaegen.

Eodem dito den Baselers wintmolen vercocht voor tweeduijsent eenhondert

blz. 292.

ende vijfentwintich gulden ende daer opgeslagen tweehondert ende vijffentwintich slagen.

Eodem dito de Baselaers Blijck vercocht voor tweedusent sevenhondert en vijftich gulden ende daer opgeslagen hondert slaegen.

Eodem dito de Cruijsbroeders Blijck vercocht voor vijftienhondert gulden ende daer opgeslagen tweehondert slagen.

Eodem anno den 24 april is Wilhelmus, enige soone van sijn hooghijt, vertrocken naer Engelant, alwaer hij den 12 maij tot Londen is getrout met de princesse Maria, ouste dochter van coninck Carel.

blz. 293.

Eodem anno de 9 november is tot Brussel overleden den prins cardinael.

Int jaer 1642 de 17 mert is hier eenen meester Hans Stroubli, chiurgijn tot Oisterwijck, om sijn verschijde delicten strengelijck gegeesselt ende tien jaeren gebannen.

Eodem anno is gemackt de halve maen buijten Sint Janspoort.

Eodem anno hebben de Heeren Staeten van Hollant gepoogt Gemert aen de Meijerije te trecken; dat niet connende doen hebben het selve gecocht voor veertig dijsent gulden van den heer commandeur Caspar Hoensbroeck, dat een man van quade leve was, ende conde niet wel overeen met

blz. 294.

heer Jan van Santvort, pastoor aldaer; ende Honsbroeck, vresende gestraft te worden, is naer Hollant gevlucht; ende daer sijn een partij ruijters van Den Bos, Breda ende Graeff tot Gemert gecomen, ende hebben aldaer possessie genomen, dwingende den coster de kerck te openen; ende daerin comende hebben alles in stucken gesmeeten, de beelden ende andere ornamenten verbrant, gelijck sij oock gedaen hebben int clooster ende int capelleken tot Handel; doen hebben de gereformeerde daer eenen predicant gestelt met namen Jan Withelhuijssen.

Eodem anno is bij de heeren kercmeesters een ordonnantie gemackt opt bedienen vant costerampt.

blz. 295.

Eodem anno de 16 december heeft Rombout Rombouts gefondeert vier beurssen voor sijn geslacht, daertoe gedoteert vijffhondert gulden, ende tot collatores gestelt de provisoors vant collegie van de medicijnen tot Loven ende den deecken van de academie tot Loven.

In den jaere 1643 de 8 januarij was hier binnen Den Bos een groot overvloet van water, soo oock in Brabant als in de landen van Namen ende Luijck, het welck groote schade veroorsaeckt heeft.

Int selve jaer sijn van de minderbroers- ende predicaren- en baselerscloosters huijssen gemackt; oock van dese cloosters materialen sijn de huijssen aen den Boom gemackt.

blz. 296.

Int jaer 1643 de 12 september is Lijsken, huijsvrouw van Jan Janssen van Van den Bichelaer gecondemneert om met gevouwe handen ende gebooge cniën Godt ende de justitie vergiffenisse te bidden, omdat sij haer tegen den ingebieder geopposeert hadde.

Int jaer 1644 de 23 september is bij heeren schepenen geordonneert, dat het doode licham van Elsken, gewesen meijt van captijn Douglas, gehaelt soude worden uijt het huijs van den graftmaecker van Sint St. Janskerck ende gelegt ende geslijpt worde op een horde naer de galge van de Vuchterpoort, om daer onder begraven te worden; ende omdat sij op den 19 september door een clijn mijsken uijt den apotheek van De Witte

blz. 297.

Lavoir hadden doen haelen een sterck fenijn; ende het selve uijt desperatie heeft ingenomen; ende daer door haer selve seer grouwelijck ende onmenschelijck vermoort.

Int jaer 1645 den 8 februarij heeft Eusebea Strick een beurs gefondeert, daertoe jaerlijxs beset vijftich gulden ende tot collatores gestelt den president van Den Bosch ende een van haer naeste vrinden.

Eodem anno den 1 april is Hendrick, soone van Lambert Timmermans, geboortig van Sint Oedenrode, aen de kaeck geseth voor een halff uers, omdat hij den echten staet, aengegaen met Catlijn Hendrick Wouters sijne huijsvrouw,

blz. 298.

hadde gevioleert ende bij Meriken, dochtere Goijert Jacobs, twee kinderen hadde verweckt.

Int jaer 1646 den 6 februarij is eenen Hendrick Maes, gebooren van Someren, aen eenen staeck geworgt ende verbrant, omdat hij den 15 mert 1645 een schromelijcke moortbrant hadde begaen ten huijse van Frans Lemmens tot Asten, waerinne des selfs Frans huijsvrouw, twee kinderen, twalff beesten ende veel meubelen sijn verbrant ende noch de twee naest aengelegen huijsen mede verbrant.

In den jaere 1647 is door meester

blz. 299.

Jurriaen Spraeckel een swaer en constich horologium gemackt met een seer groote tonne om dese clocken van den voorslach te doen spelen, het welck is tot cieraet van de stadt ende vermaeck van de borgerije gancbaer. Ende is voor het eerst daeropgestelt den thoon van den sestiende psalm voor de geheele ure ende den thoon van den honderste ende sestienden psalm voor de halff uer.

In den jaere 1647 den 27 maij is bij de heeren hoogschout ende schepenen gemackt een ordonnantie op de craenkinderen ende karladers.

Eodem anno op Bamis is bij de heeren

blz. 300.

schepenen geordonneert ende belast dat de pachters van mijnen van den visch ofte visch toll niet meer sullen afslaen met tuijnen ofte schilden, die ider seven duijten dede, maer dat sij met stuijvers soude afslaen, om alsoo ider sijnen coop beter te connen reeckenen.

In den jaere 1648 den 23 januarij is Wilhelmus, prince van Oranje, in sijn vaders plaets aengenomen ende in de Spanssche vrede geapprobeert.

Eodem anno den 26 maij sij hier ten Bosch drie heeren gecommitteerde uijt den Raet van Staeten binnen Den Bos gecomen, om informatie te nemen van alle geestelijcke goederen

blz. 301.

ende beneficiën als andersints.

Int jaer 1648 den 5 junij is alhier ter paijen gepubliceert den euwige vrede tot Munster geslooten tussen sijne coninclijcke majestijt van Spanje ende de Heeren Staeten Generael; ende de paeij vant stadthuijs met de theaters, daer de trompetters, herpoken ende musicanten op saeten, waeren behangen met groen laeken; ende den secretaris Kessel die publiceerde de vrede in presentie van de heeren hoogschout ende schepenen; ende de vier compagnie borgers stonden gerangeert op de Merckt ende schooten drie salve; ende savonts vierde men met branden van pecktonnen ende luijen der clocken ende lossen vant canon.

Eodem anno den 12 junij hebben de Hoogh

blz. 302.

Mogende Heeren Staeten Generaell den hoogschout ende de quartier schouten van de Meijerij van Den Bosch bij missive belast niet te gedogen, dat de papen in de voornoemde Meijerij possessie in de kercken te nemen ofte enige superstitie van haere pauselijcke religie te plegen; ende in cas van oppositie ter contrarie, dat sij de naest gelegen governeurs ende commandeurs van de frontieren van desen staet de stercke ende militaire handt soude versoecken.

Eodem anno den 16 junij sijn hier binnen Den Bos ende in des selfs Meijerij van wegen Haer Hoog Mogende biljetten aengepleckt, dat men openbaerlijck ende met uijtganck van brandende kersse soude verpachten alle tienden

blz. 303.

soo grove als smalle ende oock de voordere goederen behoorende soo aent bisdom van Den Bos, abdijen, canonisijen, capittelen, cloosteren, conventen, pastorijen, personaetschappen, commanderijen, vicarijen, beneficiën, fundatiën van beursen etc. gelegen in de Meijerije van 's-Hertogenbosch.

Eodem anno hebben Haer Hoog Mogende in ider quartier van de Meijerij gestelt een getall van predicanten.

Int quartier van Pelant seventien predicanten.

Int quartier van Kempelant elff.

Int quartier van Oisterwijck twalff.

Int quartier van Maeslant 8 predicanten

Item noch in de Meijerij gestelt 51 schoolmeesters.

blz. 304.

Int jaer 1648 den 11 julij is in Den Haeg geordonneert een instructie om de Meijerij van Den Bosch te suijveren van alle vagebonden ende lantlopers; ende daertoe aengestelt een lantdrost, genaemt Jan van Raveswaij, die alle maenden tot tractement sall hebben hondert twintig gulden mits houdende twee paerden; den luijtenant vijftich gulden, den

corporael dertigh, ende twintich ruijtters ider vier entwintich gulden; den luijtenant te voet dertich gulden, den corporaell vijftien gulden, ende twintich man te voet ider twalf gulden alle lopende maenden; ende den lantdrost sal sijn officieren ende volck moeten houden sonder eenige coste van de dorpen ofte quartieren; ende sal hem oock continuelijck moeten houden in de Meijerij vant een dorp opt ander marcherende, om alsoo den wech

blz. 305.

vijlig te houden voor een ider om te passeren; ende den genen, die schuldig soude mogen sijn aen quade feijten ofte daerop suspitie soude valle, die in verseeckeringe te nemen en de te brengen binnen Den Bos in handen van den cipier van de Gevangenepoort soo sij geen militaire sijn, ofte anders bij den Geweldiger soo ende gelijck de magistraet sal goet vinden.

Eodem anno is het glaschhuijs gemackt tegen over het Getruijdenclooster.

Int jaer 1649 den 15 augusti is Adriaen Herman Janssen geboortig van Liemt, met een strop om sijn halsch strenglijck gegeesselt ende gebrantmerckt, ende dat om sijn paertsdiverije.

Eodem anno den 15 october is Goijert

blz. 306.

Geritse van Osch met den swaerden gestraft over den neerlaeg van Lucas Janssen.

Eodem anno den 2 december is Corstiaen Peters van Boxtel met een strop om sijn halsch gegeesselt ende gebrantmerckt om sijn koeijdiverije en voor twintich jaer gebannen.

Eodem anno den 17 dito is Jan de Jong, gewesene lijcbidder, gegeesselt ende twintich jaeren gebannen ende dat om sijn dieverije.

In den jaere 1650 hebben de heeren kercmeesters enige oude coopere pilaren als ander coper gesonden naer Amsterdam, om daer aff te gieten drie copere cronen, die gehangen sijn int midden van Sint St. Janskerck.

blz. 307.

Int jaer 1650 is den tooren gemackt opt stadt huijs.

Eodem anno den 30 augusti is bij de heeren van de drie leden gemackt een instructie op den bewijnde ende administratie ende regeringe vant Groot Gasthuijs met des selfs incomen ende goederen.

Eodem anno den 6 november is overleden sijn hooghijt Wilm, prince de Orange, aen de kinder pocken.

Eodem anno den 14 november is de princesse roijael in sGravenhaeg bevallen van een jongen prince van Oranje ende is genaemt Willem Hendrick.

In den jaere 1651 den 18 februarij

blz. 308.

is in sGravenhaeg een naeder ordonnantie gemackt op den Brabantsche swijgende lanttoll, gelij- ende paerdegelt.

In den jaere 1651 den 10 mert is alhier gepubliceert een lijste wat dat geven sullen de incomende ende uijtgaende waeren ende coopmanschappen, soo te water als te lant, het welck aenvanck nemen sal met den 6 april naestcomende maent.

Eodem anno den 12 junij heeft joffrouw Hester van Grinsven vijff beurssen gefondeert voor haer geslacht, doterende die met hondert ende vijftich gulden soo lang die in trivialibus studeren, ende tweehondert envijftich gulden, als sij op een academie studeren, daertoe jaerlijxs beset dusent gulden, ende heeft tot collator gestelt den qualificeerste van haer bloet verwanten.

blz. 309.

geen ambacht doende.

Int selve jaer den 30 september is Jan Peter Ansems, gebooren van Duijssel onthalst om een neerlaeg begaen in den persoon van Michiel Claessen tot Duijssel.

Eodem dito is Jan Dirck Alberts, in de wandelinge genoemt Hoender Jan, Ruijtter Jan, Jan Peeg, geboren binnen den dorpe van Best, om sijn paertsdiverije gestelt aen een staeck met een strop om den hals, gegeesselt ende gebrantmerckt.

In den jaere 1652 den 21 september is Aert Wilm Smolders onthalst om een neerlaeg begaen in den persoon van Jacob Mercken.

blz. 310.

In den jaere 1653 den 16 maij is Dirck Smits, geboortig van Landen, strenglijck gegeesselt ende voor ses jaeren gebannen over de diverije van een clijn vercken.

Inden jaere 1654 den 7 februarij is Wilm, soone Gerit Geritse, gebooren tot Schijndel, gegeesselt om sijn dieverij ende ondergravinge vant huijs van Wilm Gerits van Nistelroij om intentie van aldaer te stelen.

Eodem anno den 13 februarij is bij schepenen, gesworens ende raede deser stadt geslooten ende geapprobeert, dat voortaen aen de leden deser stadt sal staen het vergeven ende confereren van alle de stadts officiën, ampten ende diensten achtervolgens sententie van den Hoogen Raede in Hollant als

blz 311

gedelegeerde rechters van haer Hoogh Mogende, uijtgesondert dat bij provisie aen schepenen werdt gelaeten het vergeven ende confereren van groenroeschappen, procureurschappen, item het stellen van boden, mercktschippers, coorn-, cooll-, calckende andere meesters, craenkinderen, bier-, torff-, ende sackedragers, turfftonders,

coolwegers ende meesters nachtroepers, wolle laeckenmeesters, wagenmeester, voorluijden, carluijden, opsienders van den turff, harinck packers ende geen andere etc.

Eodem anno den 5 julij is Jan Hendrick Adriaens geboortich van Erp, gemijnlijck benoemt Den Jongen Beer, om sijn diverije gegeesselt ende voor vijffentwintich jaer gebannen.

blz. 312.

In den jaere 1655 den 14 februarij is alhier een placaet gepubliceert, dat geen ingesetenen van de Meijerij samen mogen bier brouwen ende tappen.

Eodem anno den 4 october is bij schepenen, geswoorenen ende raden gemackt een ordonnantie op den pestmeester.

In den jaere 1656 den 30 januarij is alhier een ordonnantie gepubliceert op het stuck van de jagt.

Eodem anno den 29 mert is alhier een ordonnantie oft een echt reglement gepubliceert.

Eodem anno den 11 augusti arriveerde

blz. 313.

binnen Brussel als governeur sijn coninclijcke hooghijt don Jan de Austria

Eodem anno den 16 september is tot Brussel ten borele uijtgesproocken ende verstaen bij den president ende luijden van sijn coninclijcke majestijts reeckencamer van Brabant, dat het inlansch gewasch ofte manufacturen van Brabant geenen toll ofte aengeven schuldich is ten sij het gevuert worde buijten Brabant, ende dat de goederen buijten Brabant comende eens toll betaelt hebbende ofte bij tollvrij personen in Brabant gebracht sijnde, ende in Brabant blijvende, oock geen voordere toll oft aengeven schuldig sijn, ten waere die wederom buijten Brabant gevoert worde.

blz. 314.

In den jaere 1657 den 2 februarij is alhier een placaet gepubliceert, dat geen ingesetenen van de Meijerij van Den Bosch, marquisaet van Bergen op den Zoom, baronnije van Breda ende andere landen onder de Generalitijt gelegen, geen graen ter molen sullen mogen brengen op molens staende op den bodem van andere heeren ende landen buijten het resort van den Generalitijt op pene van hondert gulden ende dat een ider ingeseten van dorpen ende plaetse daer een molen is staende, sijn graen op den selven molen sall moeten laeten malen ende niet op andere molens.

Eodem anno is den olimolen gemackt int bolwerck bij den Boom.

Eodem anno den 10 november is bij de

blz. 315.

Heeren Staeten aen de regeringe deser stadt toegestaen een vijffde part vant geene slants middelen van impositiën in de stadt van Den Bos sullen comen te bedragen; ende dat voor een termijn van ses naest eencomende jaeren, aenvanck nemende met den eerste october lestleden 1657; daer tegens sall de regeringe moeten besorgen vuer ende licht voor de corps du garde deser stadt ende onderhoorige forten, mitsgaders mede te repareren de corps du garde, sentinel huijssen ende secreten in de stadt ende op de wallen staende.

Eodem anno den 1 februarij is alhier ter paijen afgepubleert soo wie genegen is om enige geestelijcke chijnssen, het sij in dese stadt ofte des-

blz. 316.

selfs meijerij te lossen ende quijten op dese volgende taux ofte prijs, te weten: een mijte ofte penninck artois tot twalff dergelijcke penningen, ofte eene stuijver Brabants sal mogen werden gelost tegen den penninck hondert, ende het geene boven den stuijver tot tien stuijvers beloopt den penninck sestig, van tien tot twintig hoenderen, capoenen, terw, rog, garst, haver ende andere dergelijcke recognitie chijnssen te reguleren naer proportie.

Eodem anno den 13 mert is het alhier binnen Den Bos soo hoogen water geweest, dat men door alle straeten met schuijten moest vaeren, behalven op den Hoogen Steenwech ende Groote Merckt.

Eodem anno is in de Diepstraet bij Sint

blz. 317.

Jacobs kerckhoff geapproprieert twee huijsinge voor de fundatie van joffrouw Hester van Grinsven, de eene woninge voor vijftien mannen ende de andere woninge voor seven vrouwspersoonen, die ider hebben hondert gulden, een mud rog ende vrije woningen; ende daer van sijn provisoors een van haer naeste vrinden ende een van de heeren schepenen.

Eodem anno den 10 julij is alhier afgepubiceert, dat de geene, die geldende is aen hertogs domijnen enige grontchijnssen, renten ofte erffpachten, sall mogen lossen ende quijten aen handen van joncker Pieck, rentmeester van de domijnen.

Eodem anno den 30 september sijn hertogen

blz. 318.

Carel Stuart, Clochester ende Jorck ende gelogeert in De Vergulde Swaen op de Penschmerckt, soo is den captijn van de hooft wacht met vier musquettiers bij haer gecomen ende voorgelesen, dat sij binnen vierentwintich uren uijt de Generalitijt soude hebben te vertrecken; ende sijn doen naer Brabant vertrocken.

In den jaere 1659 den 12 februarij ende volgende dagen sijn twee heeren gecommitteerde van de Ed. Mogende Rade van Staete met twee heeren uijt de leden deser stadt met adsumptie van den heer ontvanger Otto Copes ende de blockmeesters mede present,

getaxeert ende gequotiseert de verpondinghe van alle de hijsingen binnen dese stadt ende bevonden vierduijsent huijssen

blz. 319.

soo dat de gehele verpondinge is bedragende jaerlijxs ter somme van vierentwintich dusent tweehondert negenenvijftich gulden.

In den jaere 1660 den 21 april is alhier een reglement gepubliceert op de politiecke reformatie in de Meijerije van Den Bos ende andere quartieren in de Generalitijt gelegen.

Eodem anno den 13 october sijn eenige heeren van de magistraet ende enige borgers uijt de vier schutterijen onder belijt ende commando van de heeren captijn Kuijsten ende sijnen vaendrager de heer Daniël van der Meulen, bijde onder de compagnie van den edelen Hantboog, ende oock sommige borgers te paert getrocken naer Eerssel

blz. 320.

ende aldaer twee ingesetenen vant dorp gevangen genomen ende binnen Den Bosch gebrocht, want daer waeren geen boeren thuijs; want hoorende de aencomst van de borgers, gingen vluchten; ende dat uijt reden sij het recht vant ingebodt niet wilde obediëren.

Int jaer 1661 den 3 januarij is den princes roijael tot Londen overleden.

Eodem anno den 23 junij is alhier ter paijen gepubliceert, dat niemant de jagt sal mogen gebruijcken met de vogels ofte met de honden voor den eersten september ende soo voorts tot den eersten mert; alle niuwe stijll eerder ende niet langer.

blz. 321.

In den jaere 1661 den 26 augusti is den prins van Parma hier ten Bos gecomen ende gelogeert in De vergulde Swaen op de Penschmerckt.

Eodem anno is alhier een placaet gepubliceert tegen de monopolie int verpagten van de tienden.

Eodem anno den 11 october is int collegie van heeren schepenen verschenen Jenneken Cornelis van Hattum, vrouw van Marcelis de Clercq, clagende dat haeren man een ander vrouw met namen Elisabeth Volckers getrout hadde; ende daerop De Clercq gehoort, die het selve bekent heeft gedaen te hebben, niet beter wetende sijn eerste vrouw was doodt, ende dat hij int hertogdom van Holstijn bij den crijgsraet veroordeelt was ter doodt onder conditie met

blz. 322.

dese Elisabet te trouwen, gelijck gedaen heeft, van de doodt is verlost; ende hij hier wederom te lant gecomen sijnde ende sijn eerste huijsvrouw int leven vindende met de selve vleeschlijck hadde geconverseert gelijck mede met Elisabeth, het welck sij bijde bekende. Waerop Jenneken van Hattum, sijn eerste huijsvrouw, heeft verclaert te willen gebruijcken het recht, het geene haer bijt overspel bij de voorsijde De Clerq gedaen.

Waerop gedelibereert sijnde is goet gevonden te wijsen voor recht, dat het eerste houwelijck tussen Jenneken van Hattum ende Matteus de Clercq is gedissolveert, ende dat dien volgens Jenneken vrij is van den bant des houwelijxs soo danig, dat sij haer weder met een ander in den houwelijcke staet soude connen ende vermogen te begeven, ende het twede houwelijck

blz. 323.

met Elisabeth vast ende plaets te grijpen; ende dat hij De Clerq de voornoemde Jenneken costeloos ende schadeloosch, aengaende de schulden met haer gemackt sall hebben te betaelen, ende dat hij uijt de stadt ende Meijerije voor ses jaeren sall hebben te vertrecken.

Eodem anno den 30 november heeft men alhier binnen Den Bos gevuert over de geboorte van den dolphijn.

Int jaer 1662 den 27 februarij is Jan Hendrick Adriaens, geboortig van Erp, genaemt den Jongen Beer, hier voort stadthuijs gehangen; hij was den 5 julij 1654 gegeesselt en gebannen voor den tijt van vijffentwintich jaeren; het was eenen groote dieff en moetwilliger.

blz. 324.

Eodem anno den 29 april is Maria Jaspers, ongetrouwde ende gebooren int Lant van Sevenbergen, aen een paell geworgt ende daer naer op de hijde aen een staeck gestelt met een houten kint boven haer hooft; want sij hadde haer kint geworgt.

blz. 324.

Eodem anno is een proces geresen tussen den baron Ambrosius Furmont, commandeur van Gemert ende de Staeten van Hollant ter oirsaecke dat eenen Caspar Hoensbroeck, gewesen commandeur tot Gemert, hadde vercocht het dorp van Gemert aen de Heeren Staeten voor de somme van 400.000 duijsent gulden; de commandeur Furmont bewees dat Hoensbroeck niet machtig was geweest om te vercoopen als maer commandeur sijnde, ende alsoo is den coop te niet gedaen ende Gemert wederom gerestitueert aen de Duijtse

blz. 325.

ridders; ende wiert op Sinte Peter ende Paulus dag de eerste misse wederom gedaen door heer Antonis, cappellaen aldaer.

Eodem anno den 12 julij heeft het carnallje een groot oploop ende rumoer gemackt aent huijs van Hendrick Janssen Loode, becker onder de Gevangenpoort, mijnende het huijs te plonderen, seggende dat hij den opslach int coorn mackte; want het broot coste negen stuijvers; maer dese plonderinge is belet door de borgerije, die aenstonts int geweer quamen.

In den jaere 1663 den 19 maij hebben Jan Salme, ruijter onder de compagnie van Brederode ende Jacob van den Bichelaer, procureur voor dese gerichte met

blz. 326.

malcanderen in den Ouden Bogaert met de keechels gespeelt; ende daerover in woorden geraeckt; soo is Jan Salme savonts uijt den Bogaert gegaen ende gaen sitten op de watertrap in de Kijserstraet ende aldaer Van den Bichelaer verwacht; ende Van den Bichelaer uijt den Bogert comende ende gepasseert neffen de watertrap is Jan Salme hem op het lijff gevallen ende moordadich om het leven gebrocht.

Eodem anno den 10 julij is volgens haer Hoog Mogende resolutie van date den 24 junij met ruijtters ende soldaeten uijt clooster van Oirschot doen haelen het doode licham van joffrouw Valckenesse, aen heeren schepenen van Den Bos overgelevert, om het selve te bewaeren tot naerder ordre van

blz. 327.

Haer Hoog Mogende; waerop gedelibereert sijnde is goetgevonden ende verstaen dat aen Lowies de Bils, heer van Coppendam, baljuw van Aerdenberch, geschreven sal worden dat hij sigh aenstonts sall hebben te transporteren naer 's-Hertogenbos om het voornoemde doode licham nevens andere geëxperimenteerde medicijns ende chiurgijns, daer oock enige van de roomsche gezinthijt, ten bijwesen van de gecommitteerde van de magistraet aldaer, te inspecteren ende sijn consideratie dien aengaende bij geschrifte te hervatten, om aen Haer Hoog Mogende door de selve magistraet overgesonden te worden; des sal het licham in een secreete plaetse bewaert worden tot de overcomste van den voorsijde De Bils, sonder acces van imant, in een besondere camer.

Eodem anno den 21 deser soo hebben

blz. 328.

de heeren Lowies de Bils, mitsgaeders geëxperimenteerde medicijns ende chiurgijns deser stadt, daer onder enige van de rooms gesinde, als mede oock bevestigt van J. van Gietshoven, matheseos et anatomie professor in de universitijt tot Loven, een missive geschreven aen Haer Hoog Mogende, raeckende de gelegenthijt van het doode licham van joffrouw Valckenesse, in haer leven religieus int convent tot Oirschot, waerbij sij bekent maecken, dat anders niet te besluijten is ons oordeels, als dat het licham door practijcq van menschen tot nu toe ten dele van de volcome verrottinge bewaert is, ende soo daer anders niet toegedaen en wordt, dat het resterende in den tijt van een jaer, luttel min ofte meer, sal vermeullent ende vergaen sijn.

Waerop bij Haer Hoog Mogende

blz. 329.

gedelibereert sijnde is goet gevonden ende verstaen, dat aen de voornoemde schepenen wordt geordonneert dat het voorschreve doode licham bij nachte in alle stilte ende secretesse sullen hebben te begraven in een kerck op een eerlijcke ende verseeckerde plaetse.

Soo is achtervolgens Haer Hoogh Mogende resolutie van date den 23 julij 1663 met alle stilte bij nacht de clock twalff uren tussen saterdag ende sondagh het doode licham van joffrouw Valckenesse eerlijck in Sint St. Janskerck in een choor apart, daer de cooperen

vont staet, begraven; het wiert vant stadthuijs, naerdat de kist eerst met een swarth laecken bedeckt waer, door de

blz. 330.

ordinarisse lijckdragers gebrocht in de koetse van den president van joncker Jacob Ferdinant Swerts, geaccompanjeert met de groenroeden deser stadt, welcke koets gevolgt wiert met noch een koets, daer den gemelten president ende enige schepenen in saeten, ende liet het den commandeur Harsolt op versoeck van de magistraet de voorsijde koetsen volgen met het meergedeelte der soldaten van de hooftwacht, ontrent veertich sterck sijnde, om alle toeloop ende disordre van menschen, die op straet mochte comen, te weren, als mede te beletten, datter geen gepeupel in de kerck te comen.

Ende in de kerck gecomen ende de kist neffens het gemackte graft geseth sijnde, heeft den gemelten

blz. 331.

president versocht de heeren schepen aldaer present sijnde, haer te willen voegen bij de kiste, ende kennisse te willen dragen, dat hij haer vertonen soude; den president het sloth van de kist opende, vertoonde haer edele het doode licham met alle sijn toebehoorten soo het door ons den agent Moerkercke ter hant is gestelt; waerop de kist wederom sluijtende hebben het alsoo int graft laeten sincken ende in presentie der schepenen daer present sijnde volcomelijck doen begraven; ende het graft met den serck toegemackt.

Int jaer 1663 de 13 october heeft Jan Havens een beurs gefondeert ende te studeren tot Loven in theologia, daertoe jaerlijxs beseth de

blz. 332.

somme van drieentseventich gulden, ende tot collatores gestelt den eerwaerdigen vader vant huijs van Standonck tot Loven ende den bequaemste van sijn naeste vrinden.

Eodem anno de 16 november is tot Brussel de marquis Castel Rodrigo als governeur ingehaelt.

Eodem anno de 27 november is een request gepresenteert aen de Ed. Mogende Rade van Staete der Verenigde Nederlanden van wegen de ingesetenen ende regeerders van de Meijerije van Den Bos, marquisaet van Bergen op den Zoom ende baronnije van Breda opt stuck van vercoopen der wolle laeckenen ende manufacturen der selver; daer op is geordonneert bij den

blz. 333.

Raet, dat de laeckenkoopers gaende op de jaermerckten sullen volstaen te geven met vierentwintich stuijvers ende de winckeliers, handelende in manufacturen sullen betalen twalff stuijvers,

In den jaere 1665 de 14 mert is tot Londen den oorlog geproclameert tegen Hollant.

Eodem anno de 20 meij is Peter Marten Sprong geboortig van Erp, gehangen om sijn dieverije.

Eodem anno woonde tot Oirschot eenen meester Arnoldus Feij, waer naertoe alle patiënten van alle gewesten om haer qualen te genesen naer toe trocken; wiens conste soodanich geapprobeert is dat oock de aldergrootste coningen

blz. 334.

ende prince van gansch Cristenrijck den selven op alderheerlijcste tot haer ontboden hebben, gelijck den coninck van Vrancrijck Louis de veertienden tot genesinge van sijnen moeder, die de kancker hadde, heeft doen halen; ende hij te Parijs gecomen sijnde, heeft hij haer in presentie van alle meesters ende doctores gevisiteert ende de quale geëxpliceert; ende is van den coninck vereert met een goude ketting daer aen hangende een goude medalje, beseth met fijne diamanten; ende de coninck heeft een brieff geschreve aen den Staet, waer bij hij haer bedanckt, luijdende als volgt:

Seer waerde, groote vrinden, gealliëerde ende geconfedereerde. De sorge, die ul. hebt genomen t' sedert dat gij verstaen hebt de indispositie van de coninginne

blz. 335.

ons geërde vrouw ende moeder, om te contribueren tot haerder genesinge, doort bevel gij gesonden hebt aen den l'emperique van de Meijerije van Den Bos, om promptelijck te vertrecken, heeft ons dies te meer aengenaem geweest, dat hij uijtgevordert heeft een gesonthijt, de welcke ons oneijndelijck precieus is. Oock weeten wij u danck over de niuwe teeckenen uws affectie ende wij nemen de occasie u de selve te betuijgen door desen brieff weder sendende den gemelten emperique meester naer de plaets sijnder woninge, naerdat wij seer voldaen sijn gebleven wegens sijn capacitijt, sorge ende goede advise, die hij gegeven heeft. Hier op bidden wij Godt, dat Hij u hebbe, seer waerde groote vrinden, gealliëerde ende geconfedereerde, in Sijn hijlighe ende waerde beschut.

Gegeven te Parijs den 20 mert 1665.

Onderstont: Uwe goede vrint geallieërde en geconfedereerde Louis.

blz. 336.

Int jaer 1665 den 18 julij heeft Claes Smits tussen de pomp ende kaeck joncker Adolf Bexs doot gesteecken, Claes Smits, een onverlaet sijnde, liep de joffrouw daer joncker Bexs mede ging wandelen, tegen het lijff; waerop joncker Bexs sijde: ‘Kerel, hoe loop je soo’. Waer op den anderen hem heeft geïnvadeert.

Eodem anno den 25 october is Jasper Janssen den Endtvogel van Erp gehangen.

Inden jaere 1665 de 13 november sijn de Fransse hulpbenden door Helmont gemarcheert, nemende haeren cours naer Nimwegen ende van daer naert leger te Dieren, verlangende om de Munsterse onder de oogen te sien, onder commando van den generael Pradell.

blz. 337.

Voor aen quaem een compagnie van de garde te paert met geborduerde mantels van fijn silver ende gout met een cruijs, daer boven een croon, den degen in de hant, de

carbijnders op de sijde, de colff omlaeg, ses sterck in een gelith, bij ider trompetter een keteltrom; daer naer volgde de lichte musquetten van de garde oock met blouwe gebordurde mantels, op de paerden schoone schabernacken, de lange musquetten in de hant, boven in de tromp stack een lang blinckende bardisaen een halve arm lang; daernae volgde de cavallerije op sijn Hollants met colders ende witte veltteeckens, sonder harnasch, haer rapier in de hant; daernae de infanterij regimentsgewijs, de officiers te paert, 440 gelederen musquettiers ende 145 gelederen pieckeniers, ses á seven in een gelit, all schoon volck; daer naer drie stucken canon op wagens liggende; doen weder

blz. 338.

cavallerije met degens in de hant; ende doen drie compagnie cavallerije alle schoon volck; ende hadde vier ueren gemarcheert eersij door Helmont waren.

Inden jaere 1666 de 24 februarij is binnen Brussel de magnifiecque huldinge geschiet van coninck Carolus de Vijffden als hertog van Brabant.

Eodem anno den 7 aprill is de peijs geslooten tussen de Heeren Staten van Hollant ende den eerwaerde heer ende den bisschop van Munster.

Eodem anno den 13 maij heeft men hier over de selve vrede magnifiecq getriompheert.

blz. 339.

Eodem anno den 12 augusti heeft de heere Cornelis Cuchlinus, captijn van den edelen Hantboog in des selfs bogert in presentie van de vier rotten, den heere prins van Taranten getracteert; ende den prins vereerde den bogaert een caert van sijn geslacht.

Eodem anno de 14 september is Goijert Heeren fugitieff gebannen voor ses jaeren ende gecondemneert in een amende van twalff groene laecken, sittekussens met stadtswapen daer op, omdat hij qualijck van de heeren van de magistraet gesproocke hadde.

In den jaere 1667 den 27 januarij is verstaen dat de heeren van de leden om andere lasten die sij draegen, geen blocmeesters en sullen mogen

blz. 340.

aengestelt worden; ende sullen die gene, welcke alrede aengestelt ende in haer tweede jaer niet getreden sijn, niet verder werden gemoeijt, doch dat de blocmeesters, henne reeckeninge doende, daer over gehouden sullen sijn te citeren de heeren van de leden in iders block wonende.

In den jaere 1667 den 22 october is de heer Van Teffelen, doen der tijt stadthouder, gegaen met de dienaers van de corte stocken, om te apprehenderen eenen Mattijs Maes van Erp, loschgebroocken van de Gevangepoort alhier; ende de heer Van Teffelen, comende op den 23 dito tot Erp ende hem aldaer siende heeft op hem geschoten; maer heeft met sijn complicen geresisteert; maer is echter van de dienaers dootgeschoten.

blz. 341.

Int selve jaer den 28 october is het voornoemde doode licham van Erp gehaelt ende alhier aen de galgh gehangen.

Eodem anno den 31 julij is de vrede tot Breda geslooten met Engelant ende de Staeten Generaell.

Eodem anno den 7 september heeft men hier seer magnifieck gevuert over de voornoemde vrede.

Eodem anno den 30 september is alhier aen heeren schepenen een reglement gesonden behelsende enige puncten ende articulen tot beter redres ende administratie van de justitie in den schepenstoell van 's-Hertogenbosch.

blz 342.

In den jaer 1668 den 5 april is Adriaen Hendrixs alias Beer gehangen.

In den jaere 1669 den 10 januarij is alhier een ordonnantie gepubliceert van den veertigste penninck van alle onroerende goederen, soo leen als eijgen, die vercocht, vermangelt ofte vervremt sullen worden, oock van hijpotheeck, losch- ende lijffrenten, die van niuws geconstitueert sullen worden.

Eodem dito is mede een placaet gepubliceert van de collatrale successie oock in adschendenti linea.

Eodem anno is den boog aen de Groote Heeckel

blz. 343.

gemackt.

Eodem anno is van de kerck vant Swesteren een anatomicamer gemackt.

Eodem anno is boven de Vuchterbinnenpoort de raritijtcamer gemackt.

Eodem anno sijn in de Ridderstraet vijff stadtscomptoiren gemackt.

Eodem anno de 13 november heeft de heer Jacques van Kessel, gebooren alhier, nu wonende tot Paris, aen de schutterije van den edelen Hantboog vereert eene schone, silvere, gedreve kop.

Eodem anno snachs tussen den 22 en 23 november

blz. 344.

is ten huijse van Bernardus Waterbeeck, predicant tot Eerssel ende Duijssel, gecomen een Spanssche parthij ende hem berooft van sijn gelt, silverwerwerck en meublen, monterende tussen de vier- ende vijffduijsent gulden, soo hij sijde.

In den jaere 1670 den 5 maij op den middag ontrent twalff uren heeft joncker Pieck, doen ter tijt president, den eersten steen gelegt aen den voorgevel vant stadthuijs, ende sijn truijffel was bestrickt met een groen sijde lint.

Eodem anno den 15 maij heeft men de Petlaerschans beginnen te demoliëren.

Int selve jaer den 19 julij heeft den

blz. 345.

graeff van Montre sijnen intre gedaen binnen Brussel als governeur deser Nederlanden.

Eodem anno den 20 dito is tot Brussell solemnelijck gehouden het driehondert jaerige jubile van het Alderhijligste Sacrament van Miraeckel, daer wel vijftienhondert menschen uijt Den Bosch naer toe trocken.

In den jaere 1671 is bij de heeren Staeten gecocht het huijs genaemt Leuwenborgh, van de erffgenamen van joncker Broechoven voor de somme van sevenduijsent gulden; ende van dit huijs is een corps du garde van gemackt voor de infanterij.

Int selve jaer is door Jan Schade ende

blz. 346.

[niet ingevuld] van Bree een raeffenehuijs ofte suijckerbackerijhuijs gemackt in de huijsinge Den Olijff boom aen de Merckt.

Eodem anno den 18 september is alhier door de Bossche jeugt ten huijsse van Adriaen Suijskens, bierbrouwer in Den Nobel, gespeelt het truerspel, verclarende de oogluijckinge des vaders ende wederspannighijt des soons gestraft in den coninck David ende Absalon opgedragen aen de heer Jacques van Kessel, borger deser stadt, wonende tot Parijs, tegenwoordig present alhier, alles door en onder het belijt van den eerwaerde heer Jan de Bolster, minderbroeder ende missionaris alhier.

In den jaere 1672 den 6 apris is in Vrancrijck

blz. 347.

den oorlog verclaert tegen de Hollanders ende corts daer te voren oock in Engelant tegen de selve, te weten op den 3 april.

Eodem anno hebben vier schutterijen met de negen blocken gepionieert ende de borstweringe tien voeten dick gemackt, alles op versoeck van den governeur; ende doen gafmen geen impost van slants- ofte stads wegen.

Eodem anno hebben die van Den Bos de huijssen tot Orten ende Engelen, mitsgaders de Ortense kerck afgebrant.

Eodem anno is de boog gemackt aen de Oude Dies.

blz. 348.

In den jaere 1672 den 2 maij wierde alle de boeren in Hollant op geweer geset; de boeren van dese Meijerij, dit hoorende, wapende haer ende cochten oock geweer.

Eodem anno den 30 maij sijn de vier compagniën borgers int geweer geweest ende haeren eedt gedaen om het lant houw ende trouw te sijn ende dat aen handen van twee heeren gecommitteerde Raede van Staete.

Eodem anno den 9 junij heeft sijn hooghijt prins Wilm den eedt gedaen van getrouwighijt als stadthouder van Hollant ende West Vrieslant; ende in alle sijne voorouders dignitijten herstelt.

blz. 349.

Eodem anno den 20 junij wint den marschalc Turenne Sinte Andries.

Eodem anno den 23 junij sijn de Franssen gecomen tot Tilborg op die dag sijnde jaermerckt ende aldaer de principaelste huijssen uijtgeplondert.

Eodem anno de 28 junij sijn de Spansse hulp benden schoon ende welgemonteerde ruijterij de Vuchterpoort ingecomen ende door de Ortepoort uijtgemarcheert.

Den 29 dito hebben de loffelijcke borgers van Den Bos den prins aengenomen tot haeren stadthouder ende op de toorens oranje vanen laeten waijen; oock de groenwijffs een oranje vlagh op de Merckt gestelt.

blz. 350.

Eodem anno smaendaegs in de Bosch kermisweeck is de overste Schellart met drie entwintichhondert Hoogduijtse soldaten door Sint Janspoort in Den Bos gecomen; ende sij dede haeren publiecke roomschen godtsdienst, soo met luijen als andersints in de kerck op den Grooten Bagijnhoff; de pieckeniers hadde vaentjens boven aen haere spiessen, het welck was als sij tegen de paerdevolck bataljeerde, de paerden daer door verschricte; men moest dese soldaten in huijs nemen ende geven bedt ende bult, sout ende suer, het welck de borgeren wel gecost hadde hondertduijsent gulden, dat sij haer evenwel niet beclaegde, want hadde sij hier niet binnen gecomen, de stadt had haer tegen geen aenvall connen defenderen, want daer lagen maer drie compagnie binnen sterck ontrent hondert man.

blz. 351.

In den jaere 1672 den 10 julij hadde onsen heer governeur Kircpatrick alle nodige orders binnen dese stadt gestelt tot tegenweer, als mede door de gedeputeerde aen sijn hooghijt den prins van Oranje om geschut en oorlogsgetuijgen doen aenhouden, het welck all tot Gorcom den 19 dito aengecomen was; doch de belegeringe van Crèveceur belette dat het selve niet in Den Bos conde gebrocht worde, daer over het tot Gorinchem ontscheept is.

Eodem dito sijnde saterdag tegen den avont quaem alhier binnen Den Bos dertienhondert man vant garnisoen van de Graeff, welcke stadt sij verlaeten hadde; ende daer wiert verboden geen van dit garnisoen in huijs te nemen; ende sij sliepen op de straeten, maer cregen

blz. 352.

in de nacht wederom ordre, om haer verlaete plaets wederom te besetten; ende sijn met criecken van den dag uijtgetrocken; ende gecomen sijnde ontrent den Reecse molen sijn sij van de Fransse overvallen, gedoodt ende verstroijt, haer vaendels afgenomen ende ettelijcke gevangen.

Eodem dito het garnisoen van de stadt Ravestijn dit hoorende hebben sij haer stadt oock verlaeten.

De 17 julij quaem den coninck van Vrancrijck tot Boxtel.

Eodem dito trock Turenne voor Crèveceur, ende naerdat hij de schans twee dagen beschooten hadde, gaf men

blz. 353.

het fort over, blijvende het garnisoen crijgsgevangen.

Int jaer 1672 den 18 julij, terwijle de Franssen voor Crèveceur lagen, heeft men het canon, genaemt het Stuer Gewelt, daer men te vooren, soo men sijt, in de stadt Bommel mede geschooten heeft, gelijt op de craenkinders wagen ende gebrocht met alle man int bolwerck daer den olimolen instaet, mijnende daermede die belegeraers mede te dwingen; maer geladen ende gelost graefde den covel int Bosvelt voor de eerste rijse, voor de twee rijse ontrent bij den Bossche Sloot.

Eodem anno den 20 julij slichten ende verlieten ons volck de schans tot Engelen; ende Turenne mackte de schans doen wederom op, maer wiert daernaer

blz. 354.

van de Fransse verlaten ende geslicht, dat van haer een groot misverstant was, want hadden se die schans is besettinge gehouden, daer had geen proviant uijt Hollant in Den Bos connen comen.

Eodem anno de 21 julij quaem den coninck van Vrancrijck tot Vucht met monsieur Camilly ende Montabant, ingenieurs, met meer andere groote de situatie van dese stadt besien, dat doen ter tijt met moerassen ende overvloijent water omcingelt was; besigtigt ende overlijt hebbende, dat de aencomste daer men gewelt soude doen, soo dapper waeren versterckt, dat het beleg een seer wijtlustige omgravinge vereijste; ende dat men oock beswaerlijck het canon daer voor brengen conde; ende beducht van den toevoer van montcosten dat met stercke convoijen

blz. 355.

ende groot perijckel moest worden gedaen, alsoo hier ontrent geen magesijnen waren geordonneert; ende dat den governeur Kirpatrick, een eerlijk heer ende goet soldaet, door geen goude louissen ofte door drijgementen van bestorminge als andere governeurs te bewegen was.

Int jaer 1672 de 26 julij vertreckt den coninck van Vrancrijck met monsieur ende meer andere grooten van Boxtel onder gelij van vijftienhondert man ende sliepen snachs in de abdije van Postel.

Den 3 augusti trock het garnisoen uijt Den Bos voor Crèveceur om te beletten, dat van daer geen adsistentie soude gesonden worden naer Podroijen, dat van den veltmarschalck Wurts met enige troepen

blz. 356.

uijt Gorinchem belegert was; maer de Fransse retiereerde met ter haest uijt Podroijen naer Bommel ende sommige creeg men gevangen; maer de generael Wurts siende, dat het een rooffnest was, liet het in brant steecken ende demoliëren.

Eodem dito soo is het garnisoen oock van de Orteschans gemarcheert met die van Den Bos; soo is het roth van Jan Fabre onder commando van den heer captijn Cornelis Cuchlinus ende den luijtenant Jan van Blotenborgh alle onder de compagnie van den Ed. Hantboog naer den middag ontrent twee uren getrocken naer de Orteschans ende den geheele dach ende nacht in allarm geweest uijt oorsaecke dat enige partijgangers uijt Creveceur ontrent Orten quaemen, mijnende eenige borgers te vangen ofte ten minste bang te maecken, waervoor

blz. 357.

die van den Edele Hantboog niet en schroomde, maer verwachte haer om onder de ogen te sien; jae sommige gingen uijt de schans, om haer te attacqueren; maer de Franssen haer siende aencomen retiereerde.

Den 20 augusti is hier een soldaet onder Schellart int Galgebolwerck gearcubuseert, omdat hij int beuren van sijn leninge een dobbelde stuijver ontfangen hadde, die hij sustineerde niet en docht ende dien volgende geen broot voor conde coopen. Ende door veel woorden ende wederwoorden tegen den schrijffer van de compagnie gesproocken hebbende, sloeg hij op sijn degen ende eijste hem buijten de deur.

Corts daernaer sijn twee soldaeten vant

blz. 358.

selve regiment gaen loopen, bijde gebooren van Mechelen; ende gevangen sijnde sijn gecondemneert, dat een van de twee soude hangen ende daerom soude spelen; ende die vrij raeckte soude den anderen ophangen; gecomen sijnde onder de gallg, wiert haer gesijt om te spelen; daer den eenen sijnde een vleeschouwersoon onwillig in was, sijde: ‘Ick wil niet spelen, veel min mijn cameraet niet ophangen’; ende is blijmoedelijck de leer opgeclommen, ende sijn cameraet verblijt sijnde heeft hem sonder alteratie den strop aengedaen ende van de leer gestooten.

Eodem anno geduerende desen oorlogh is de Meijerij van Den Bos ten achteren gerackt van brantschattinge van de Franssen hondert vijftichduijsent gulden.

blz. 359.

Terwijle de Fransse legers soo hier om Den Bos sweefden ende sommige op den Vlijmense Dijck campeerde, soo heeft men de palen van de bruggen van de steenwegen affgesaegt.

In den jaere 1673 is densteene molen gemackt int Oranjebolwerck.

Eodem anno is hier een regiment Italianen ingecomen, die meest getrouwt waeren, die de borgers met haer vrouwen ende kinderen in haer huijssen moeste logeren.

Int jaer als boven de 22 october sijnde sondag is de heer Martinus Ackersdijck, stadthouder alhier, geadsisteert met de dienaers van de Corte Stocken.

blz. 360.

gecomen ten huijsse van Catarina van Druenen, staende achter de Tolbrug ofte in de kerck, daer pater Christoffel Dolre jesuit was dienst doende, alsoo hij stadthouder geïnformeert was; ende daer gecomen sijnde om te stooren, is door verschijde borgers ende soldaten alsoo bejegent geworden ende met gewelt gerepauseert, dat hij niet alleen met stoelen ende bancken, mitsgaders ontrent de twintich bloote rapiers uijt de vergaderinge gedreven ende vervolgt is met sulcke vehemente verwoethijt, dat hij buijten de deure ende op de publiecke straete sijnde, aldaer noch over een bierwagen terneder was gestort geworden; maer oock verschijde slaegen, soo binnen als buijten de deure bij hem ontfangen, hem noch geïnfligeert was een seer periculeuse wonden int hooft, penetrerende

blz. 361.

tot in het pericranium, ende alnoch een diepe steeck met een moortpriem int dick van sijn lijff; sulxs om de rasende furie van die menschen te ontgaen ende sijn leven te salveren, genootsaeckt is geworden sonder hoet ofte stock hem te retireren in het huijs van den naesten chiurgijn, lopende ondertussen het bloet van den hooffden tot de voete in groote quantitijt alle sijne clederen langs, tot over de straet toe; hem noch een extraordinair geschreuw ende gejuijgh volgde.

In den jaere 1674 den 20 februarij is alhier een placaet gepubliceert tegen den invoer van de Fransse koele wijnen, olijven, canafas, papier en castanje etc.

blz. 362.

Eodem anno de 20 mert is geordonneert ende goet gevonden bij heeren schepenen een bijeencomste van sommige cooplieden ende borgers deser stadt alle weecke eens ende aldaer te proponeren alle voordelige affairen tot voordeel der gemeente ende deser stadt, ende het selve op papier te stellen ende aen heeren schepenen bekent te maecken, waertoe bij de heeren van de leden sijn gecommitteert de heer Niclaes de Lobel, regerende schepen deser stadt, Laurens van Espendonck, Melchior Donckers, Govert des Menschen, Jan Donckers, Jan van Beugen, <niet ingevuld> van Bree in d' Eijck, den jonge Jan Beckers <niet ingevuld> schout in de Star, Jacob Pool, Peter Blandien ende den notaris ende clercq Gerit van Asten, die den pen voerde.

blz. 363.

Eodem anno is bij de drie leden deser stadt een request gepresenteert aen den prince van Oranje, waer bij bleeck, dat de borgerij over de driehondertduijsent gulden moest hebben van het lant van servies gelt.

Eodem anno sijn in de cloosters van den Tolbrugh, Orten ende Wintmolenbergh stallinge gemackt voor de ruijters.

Eodem anno den 23 junij sijnde Hintamerse merckt, is gecomen eenen genaemt Gerit den Stoeldraijer met twee ruijters op de voornoemde merckt ende aldaer de geheele merckt in roerte gebracht, soo dat alle borgers met een groote verbaesthijt naer de stadt liepen; ende heeft verschijde borgers gevangen mede genomen.

blz. 364.

Eodem anno is tot Londen den euwige vrede geteeckent met de coninck van Engelant ende de Staeten der Verenigde Nederlanden; oock sijn de bisschoppen van Munster ende Colen met die van Hollant ende haer gealliëerde overeengecomen, gevende alle de steden ende stercten, die de selve van de Hoog Mogende Heeren Staten besittende waeren, haer wederom over.

Eodem anno den 23 november is bij de heeren commissarissen opgestelt ende bij de heeren van de leden geapprobeert een lijste, volgens welcke alle beampte deser stadt in haer aencomen ende alvoorens hetselve ampt te aenverden.

blz. 365.

sullen gehouden wesen in handen van de heeren rentmeesters deser stadt te betalen een moderate somme gelts, geproportioneert naer de emolumenten vant ampt; mits dat ingevalle soodanige personen binnen het jaer naer het aenvaerden van haer ampt quamen te sterven, de weduwe derselver ofte haere erffgenamen de selve penningen aen de stadt alsoo betaelt, sullen mogen repeteren, ende dat de penningen hiervan procederende tot de voltreckinge van den bouw vant stadthuijs sullen werden geemploijeert.

Lijste waernaer de ampten deser stadt bij de heeren commissarissen sijn getaxeert ende bij de heeren van de leden geapprobeert

blz. 366.

Den eersten pentionaris	500
Den twede	350
De secretarissen ider	200
De fourier	250
Den eerste griffier	300
Den tweede	150
Den rentmeester vant Geefhuijs	300
Den rentmeester vant Groot Gasthuijs	300
Den rentmeester van de kercken	200
Den rentmeester van den Grooten Bagijhoff	50
Den rentmeester van de Leprosen	75

Den havemeester	250
Den secretaris van de trouwcamer	100
Den quitantieschrijver	75
Denorganist van de Groote Kerck	150
Den organist van de Franse Kerck	75
Den groenroeden ider	100

blz. 367.

De camerbewaerders hun tractement hebbende	100
Den coster van de Groote Kerck	350
De costers van de clijn kercken ider	50
Den conchersie	75
De clercken van de griffie ende secretarije
mits geen maeltijt gevende ider	100
Ider procureur mits geen maeltijt	200
De clerck vant Geeff huijs	125
Den clerck vant Groot Gasthuijs	125
Den wijnroijer	200

De mercktschippers

op Dordrecht	300
op Haerlem	300
op Lijden	300
op Amsterdam ider	500
op Rotterdam ider	400
op Den Haeg	650

blz. 368.

op Gorinchem	50
op Middelborgh	50
op Nimwegen	50

Boden
Twee boden op Antwerpen ider	50
Twee boden op Amsterdam ider	300
Twee boden op Den Haeg ider	50
Twee boden op Mastricht ider	50

In den jaere 1675 is de eerwaerde heer Wilhelmus Herinxs, minderbroeder, geboortich van Helmont, bisschop van Iperen vercooren.

Eodem anno de 4 april creeg sijn hooghijt prins Wilm de kinderpocken, waervan hij door Godts hulp is genesen.

blz. 369.

In den jaere 1675 is geordonneert bij de heeren van de leden, dat niemant, wie hij sij, geen doothkisten sal maecken, ende belast aen de bidders, baerdragers ende graftmaeckers soodaniglijcke te adsisteren, maer dat alle kisten sullen gemaeckt ende gehaelt worden int Weeshuijs, gemerckt met den Bosboom; ontrent desen tijt is het gebeurt, dat eenen Antonij Wolsbergen, meester schrijnwercker, is comen te sterven; ende sijn cnechs hebbe de doodtkist gemackt: de baerdragers en bidders siende dat het geen gemerckte kist was, sijn wech gegaen; soo hebben de schrijnwerckers de kist met doode licham op haere schouders genomen ende ook twee voorgegaen als bidders; ende comende bij het graft, den graftmaecker siende, dat sij niet geteeckent was met den Bos boom, is oock wegh gegaen; ende de schrijnwerckers hebben oock moeten

blz. 370.

het licham int graft setten; maer is doen strictelijck verboden sulxs niet meer te doen ende alle kisten op haer gelt geseth.

Eodem anno de 18 junij is den oorlogh gedeclareert tegen den coninck van Sweden door de Heeren Staeten.

Eodem dito is alhier een ordonnantie gepubliceert op de dienstboden.

Eodem anno den 10 augusti is een ordonnantie gepubliceert op de turfftonders ende torffdragers.

Eodem anno de 31 october is aen de

blz. 371.

coopbrouwers haer chaert verleent.

In den jaere 1676 is in den reventer vant Swert susterenclooster de tollcamer gehouden.

Eodem anno is aen de sijde van wall van den Hantboogs boogaert een muer gelijt op costen van den edele Hantboog, soo dick ende lang dat diergelijcke wijnich gevonden worden.

Eodem anno is de halve maen gemackt buijten de Vuchterpoort.

Eodem anno den 24 november is Gerith Alberts van Breugel over sijn geconfesseerde

blz. 372.

moort ende andere delicten gerabraeckt met een cnuppel boven sijn hooft; ende het hooft op een pin; ende het licham op een rath geseth op de Vuchterhijde.

Eodem anno den 27 november isser een omgebracht kint, sijnde een mijsken, in een creeckelhuijsken op Sint Janskerchoff gevonden, hebbende een streng om den halsch.

Eodem anno den 27 december heeft Adriaen Suijssen sich selfs op de Gevangepoort verhangen; ende is boven uijt de Gevangepoort geworpen op de straet; ende op een horde geslijpt naer Vucht ende aldaer gehangen.

In den jaere 1676 is den eerwaerde heer

blz. 373.

Hermanus Joseph van der Poorte, sijnde een Bossenaer, abt van Sint Michiels tot Antwerpen geworden.

Eodem anno is de oude lombaert in de Bochovestraet afgebroocken.

Eodem anno den 17 october is door missive van sijn hooghijt den prins van Oranje bekent gemackt ende bevolen dat int Groot Gasthuijs alhier sullen worden ingenomen ende versorgt de siecke soldaeten alhier in garnisoen liggende ofte naermaels sullen werden gebrocht tegen vier stuijvers daegs voor cost ende dranck bij het lant toegelecht.

Eodem anno den 14 november is sijn

blz. 374.

hooghijt prins Willem van Oranje getrouwt binnen Londen met de dochter van conninck Jacobus, genaemt Maria Stuart.

Den 14 december sijn Haer Hoogheden binnen sGravenhaeg magnifieclijck ingehaelt.

In den jaere 1678 de 10 februarij is de vrede tussen den coninck van Vrancrijck ende de Verenigde Nederlanden tot Nimwegen geteeckent.

Den 15 dito is een ruijter, genaemt Hans Jacob, levendig gerabraeckt tussen Hees ende Schaijck op de plaetse

blz. 375.

alwaer hij de moort gedaen hadde; hij hadde sijn vrouw de keel afgesneden.

Eodem anno den 23 april is bij resolutie van Haer Hoog Mogende de Staeten Generael geordonneert dat die gene, die in pachtinge sall hebben den houtschat, voor dat jaer vrij sall sijn van borgemeesterschap ende andere dorpsofficiën.

Eodem anno den 17 september is de vrede tot Nimwegen geslooten tussen Vrancrijck ende Spanjen.

Den 28 september heeft men hier magnifiecq getriompheert over de vrede.

blz. 376.

In den jaere 1679 den 5 februarij is de vrede gepubliceert tussen den kijser ende Vrancrijck.

Den 28 dito is een accoort gemackt tussen de schrijnwerckers, cuijpers en draijers.

Eodem anno is den houttuijn vercocht om daer van huijssen te maecken.

Eodem anno is De Halve Maen buijten de Hintamerpoort gemackt ende bevonden dat sommige pilaeren voll gruijs ende puijn waeren in plaets van egael gemetselt; soo is een van de baessen ofte aennemers, met namen Michiel Verbeeck, bij de cop

blz. 377.

gevath om naer Den Haeg te brengen; maer het is gebeurt een expres schip afgehuert, den voornoemde Verbeeck met een sergaent ende vier soldaten vant regiment van Boschart, geadsisteert met Adriaen den geweldigercnecht, en aen de handen de brasiletten gedaen int voornoemde schip gebrocht ende gecomen ontrent het houte hooft, sijde: ‘Ick moet eens wateren’; ende den sergeant met Verbeeck boven gaende is het ontcomen niet wetend op wat manier.

Eodem anno den 9 april is mijn heer Jacob Ferdinand Swerts de Landas, heer van Oijen ende Lantschadenhoff, president deser stadt, tot Batenborg gearresteert door ordre van Jan Bossu, tollenaer aldaer,

blz. 378.

uijt redenen, dat de heer Swerts sterck mainctineerde de gerechtighijt van den toll voor die van Den Bos uijt oorsaecke twee maeschschippers van Den Bos tot Batenborch gearresteert waeren versoeckende van haer specificatie van quantitijt en qualitijt van haer ingescheepte goederen; ende den tollenaer Bossu maeckte onder andere de magistraet van Den Bos voor falsarissen uijt, overmits dat hij sijde datter porterbrieven gegeven waeren, die effectieff geen porters waeren, het welck Bossu opbrack ende gecondemneert wiert tot relaxatie ende betalinge van de coste.

Eodem anno den 10 maij is de vrede

blz. 379.

geslooten tussen den kijser ende Sweden.

Eodem anno den 29 junij is tot Sint Germain de vrede gesloten tussen Vrancrijck, Sweden ende den ceurvorst van Brandenborg.

Eodem anno de 26 julij is het houwelijck gesloten tussen den coninck van Spanjen ende madamoselle d'Orléans.

Inden jaere 1680 den 24 julij savonts ten half negen is door groot onweer van blixem en donder het cruijthuijs, het casteel en veele huijssen tot Heusden gesprongen, dat een seer sware slag gaff die men hier ten Bos hoorde.

blz. 380.

Eodem anno sijn alle de geestelijcke huijssen vercocht onder de administratie van den heer Van Deurne.

Eodem anno is een instrument, genaemt de wib, gemackt om alle goederen uijt de schepen te lossen.

Eodem anno sijn alle de bracken vercocht.

Eodem anno heeft Van Goch aengenomen de vuerschaer te maecken voor negenhondert ende tien gulden.

Eodem anno sijn hier bevonden houte brugge over de soijen tot laste van de stadt ten getalle van vijftich ende aengenomen.

blz. 381.

te onderhouden jaerlijxs voor hondert ende vijftich gulden.

Eodem anno den 15 augusti is pater Gerit Wassenberg, missionaris alhier, bij edict ingedaegt.

Eodem anno den 22 december den 26 dito heeft men hier ten Bos een schromelijcke star met een stert int weste gesien.

Inden jaere 1681 den 3 februarij is men heer advocaet Jan Bruijninxs en joffrou Enghena Tiebos samen op het ijsch geweest naer Creveceur; ende comende aen de eerste pomp naer de stadt int ijsch gevallen ende bijden verdroncken.

blz. 382.

Eodem anno sijn bevonden eenendertich steene bruggen tot laste deser stadt ende aengenomen jaerlijxs te onderhouden voor de somme van tweehondert en seventich gulden.

Eodem anno de 27 maij sijnde dijnsdag is Johan Kircpatrick onse governeur overleden ende met groote statie naer sijn heerlijchijt Podroijen gebracht.

In den jaere 1682 de 20 mert is in dese Nederlanden gearriveert marquis De Grana als governeur deser Nederlanden.

Eodem anno den 21 maij is den prins

blz. 383.

van Oranje binnen Den Bos gecomen; ende daegs daer aen dede hij de revu over het garnisoen.

Eodem anno den 24 augusti is bij den Raet van Staete de stadt van Den Bos met des selfs Meijerije getaxeert op 158000 capitael, te weten:

de stadt	47443
Pelant	36000
Kempelant	34800
Oisterwijck	23755
Maeslant	16000
	_____
	158000

Als de Generalitijt moet opbrengen hondert gulden, daer in moeten geven: de stadt van Den Bos en desselfs Meijerije 39-10-0

blz. 384.

Breda, Baronnije en Princelant	19-5-0
Bergen op Zoom ende het Merquisaet	9-9-0
Graeff ende het Lant van Cuijck	3-0-0
Steenbergen en het Lant	2-0-0
Oist quartier van Flanderen	12-10-0
Sas van Gent met de forten en polders	1-16-0
Hulst, Hulster Ambacht	5-4-0
Beden ende Wester Walding lant	2-0-0
De drie Landen van Overmaes, Vroenhoeve ende de dorpen van redemtie	5-6-0
	_____
	100

Eodem anno de 26 augusti is boven onse Nederlanden een comeet vertoont savonts ten tien uren, comende uijt noort west.

Eodem anno is van het cruijsbroedersclooster een gevanckenisse voor de militie gemackt.

blz. 385.

In den jaere 1682 den 9 november is men heer Jan van den Berch schepen, mitsgaders rentmeester van het Groot Gasthuijs, savonts ontrent elff uren gevallen van de watertrappe neffen sijn huijs in de Niuw Gasthuijsstraet ende aldaer verdroncken.

In den jaere 1683 is de Orteschans geslicht.

Eodem anno den 3 februarij sijn tot Waelwijck vierentwintich capitale huijssen verbrant, daer in veele paerden ende andere beesten verbrant; den brant was ontstaen int huijs van den secretaris door een vonck van een kersch, die int hoij viell.

Eodem anno den 19 december is

blz. 386.

Wouter Dirxs gebooren van Best onder Oirschot gehangen; ende Rijn Jacobs, gebooren van Nuenen, strengelijck gegeesselt ende gebannen voor vijftich jaeren; soo is gebeurt, dat Wouter Dirxs sijn gebedt geëijndigt hebbende, sijn schoene heeft uijtgetrocken ende

tegen den voornoemde Rijnder Jacobs gesijt: ‘Daer Rijn, ick maeck u mijn schoen, want gij hebt clompe aen’. Maer Rijn antwoorde: ‘Ick geerse niet wijt’.

In den jaere 1684 den 18 januarij is Jacobus van den Berch, meester chiurgijn, voort stadthuijs onthooft over den neerlaeg begaen in Jan van Wamel.

Eodem anno is de Binnen Dies in dese stadt gediept ende geveegt.

blz. 387.

Eodem anno den 1 april is den graeff Walraet van Nassouw Sarbrug als governeur binnen Den Bos gecomen.

Eodem heeft Coenraet met sijn broeder Peter van Boxtel gefondeert een gasthuijs voor drie mannen ende een mijt.

Eodem anno is hier soo veel spierinck geweest, dat een mandt, dat is een maet, niet voor twee blancken conde vercocht worden.

Eodem anno den 6 junij is bij de drie lede deser stadt gemackt een ordonnantie over de costen van de begraffenisse, luijden der clocken, baerclederen als andersints, waer naer een ider deser stadt int

blz. 388.

begraven der dooden hem sall hebben te reguleren.

Eodem anno 27 junij is Marten Fabre, postmeester alhier, met sijn soontje bij Creveceur verdroncken.

De 29 dito is den twintichjaerigen trevis tussen Vrancrijck ende Hollant in sGravenhaeg gesloten.

In den jaere 1685 is alhier een schoon, niuw vischmerckt gemackt.

Eodem anno sijn hier binnen Den Bosch tot gerieff van de borgers geordonneert vierhondert ende vijftich lanterns.

blz. 389.

Int jaer 1686 is den voorgevel ende het gasthuijs van de sinnelosen gemackt.

Eodem anno is hier een jode, genaemt Jacob Worms, met sijn familie gepermitteert te woonen ende coopmanschappen.

Eodem anno de 17 januarij is eenen Johan Verrmis, een doorslepe gaudief en in alle taele ervaeren, gegeesselt en gebrantmerct.

In den jaere 1687 is alhier in de Verwerstraet een Luterse kerck gemackt.

Eodem anno sijn op sommige plaetsen als

blz. 390.

van de Sint Janspoort naer de Vuchterpoort naer de Hintamerpoort tot den Bogart van den edelen Hantboog de wallen verbreet ter breete van sestich voeten ende de borstweringe verdict tot twintich voeten, door welcke verbredinge veele huijsen en bracken, mitsgaders veele erven, geïncorporeert sijn.

Eodem anno den 17 julij is de doorluchtige prins van Oranje hier gecomen ende den 18 dito naer Duijtslant vertrocken.

Eodem anno den 6 september sijn hier acht hijdens gegeesselt, te weten, vijff mans ende drie vrouwen.

blz. 391.

In den jaere 1688 den 30 mert is Gertruijt Rijnders openbaerlijck gegeesselt ende Jan van Uijttert, haeren man, genaemt Hanne ende Lijs, ende Gerit van Uijttert haeren soon, voor haer leven gebannen ende daerenboven gecondemneert in een boete van vierentwintichhondert gulden ende mise, costen van justitie, ende dat ter oirsaecke dat sij verschijde luijden hadde omgecocht, om valsche eede te doen ende principael Getruijt Rijnders.

Eodem anno den 26 april is den ceurvorst van Saxen hier ten Bos gecomen.

Eodem anno is een jode met sijn familie, genaemt Hertog Jacobs, alhier gepermitteert.

blz. 392.

Eodem anno is Jan Barton, gagieert ruijter onder de compagnie van prins Talmont, gecomen opt stadthuijs in de secretarije om een attestatie de vita, verclaerde oudt te sijn hondert ende twee jaeren ende is twee jaeren daer naer overleden.

Eodem anno den 7 september is gebeurt dat Guiliam de Helt, wonende in Den Bock op de Merckt savonts tussen acht ende negen uren is naer boven gegaen met een brandende kersse om sijn duijven drincken te brengen, ende daer ontrent cruijt staende ende door onversigtichijt apparent van sijn licht te bewaeren is na opgelucht ende op de solder doot gevonden, welck springen de nabueren groote schade heeft gedaen.

Eodem anno is de geheel Choorstraet gehoogt.

blz. 393.

Eodem anno den 11 november is de prins naer Engelant vertrocken met ontrent ...

Den 15 dito is aldaer geluckelijck gearriveert.

Eodem anno den 25 november declareert den coninck van Vrancrijck den oorlog tegen de Staeten Generael.

Eodem anno den 12, 13 ende 14 december is enig gecommandeert volck getrocken naer het Couwaters bos; ende aldaer de boomen afgehouwen ende pallisaden van gemackt; ende die geset aen de Hintamerpoort; ende wallen aen de selve poort met ijsch schollen belijt.

blz. 394.

In den jaere 1688 den 18 januarij is Elisabeth van Waerden, alias de Engelse Clinck, gecondemneert met de huijck expres tot haer geapproprieert, te gaen rontom het gewanthuijs ende soo de poort uijt; ende voor haer leven gebannen.

Eodem anno den 20 februarij vertrock de princes van Oranje naer Engelant ende quaem den 22 dito binnen Londen.

Eodem anno den 23 dito wierde haere coninclijcke hoogheden voor coninck ende coninginne van Engelant geproclameert.

Eodem anno den 17 mert hebben haer

blz. 395.

Hoog Mogende de Staeten Generael den oorlog gedeclareert tegen Vrancrijck.

Eodem anno den 21 april is coningh William ende coninginne Maria binnen Londen met groot acclamatie der gemeente seer prachtich gecroont; waerover men hier ten Bos seer heeft getriompheert.

Eodem anno sijn hier binnen den Bos drie brantspuijten geordonneert.

Eodem anno in augusti sijn de huijssen op den Groote Bagijnhoff bij de heeren magistraet vercocht om aenstonts afgebroocken te worden uijtgenomen de kerck, het huijs van den pastoor ende d'infirmarije.

blz. 396.

Eodem anno is de clock in de cruijsbroers tooren gebersten; ende hebben doen de clock uijt den tooren van de kerck van den Grooten Bagijnhoff in de plaets ghehangen.

Eodem anno sijn in Sint Jacobskerck ende Sint Joris- ende Barbaracapellen stallinge gemackt.

Eodem anno in den octave van Bamis sijn bij sijn coninclijcke majestijt van Engelant drie heeren schepenen gecontinueert, te weten de heeren Gans, doctor Lobell ende jonker Jacob Schuijll de Walhoorn.

Eodem anno den 18 december hebben de

blz. 397.

Fransse in Kempelant afgebrant acht dorpen: Reussel, Bladel, Steenssel, Cnechsel, Lommel, etc.

In den jaere 1690 den 27 januarij is een vrouw genaemt Jenneken van Sutphen, aen de Vuchterpoort geworgt; sij hadde haer kint omgebracht; ende haer licham wiert aen de chiurgijns gegeven; ende wiert in de Swestere kerck gheanatomiseert ende aldaer vertoont.

Eodem anno den 12 februarij is joffrouw Johanna van Rijswijk gecondemneert om de huijck te dragen rontom het gewanthuijs ende soo de poort uijt; ende tot haere staet joffers Elisabet Sijmons alias Swarte Beth.

blz. 398.

ende Mechelt Clasen; maer door voorspraeck van sommige heeren is joffrouw Johanna ontslagen van de huijck te dragen, maer Mechelt Clasen daertoe geconstringeert; ende alle drie voor vijftien jaer gebannen ende dat om haer ongeregelt ende ongebonden leven.

Eodem anno sijn twee ruijters van den graeff van Niel gereden de patrolje; ende comende ontrent het Uijlenborgsclooster hebben aldaer gehoort een groot rumoer; den eene sijde tegen sijn cameraet: ‘Het is in dese ganck te gladt om te rijden.’ Want het had gevroren. ‘Ick sal van mijn paerdt gaen ende sien wat aldaer te doen is’; ende aldaer comende heeft gevonden twee luijtenants, sijnde Sweeden onder het

blz. 399.

regiment van den oversten Nierot, haer vragende, wat daer te doen was; hebben de voornoemde luijtenants hem qualijck bejegent; oock tegens hem geopposeert; den ruijter nemende sijn carbijner ende haer bijde in een scheut soodanigh getroffen dat sij doodt ter aerde vielen; ende den ruijter is beactioneert ende gevangen geseth, maer is uijtgebroocken ende ontcomen.

Eodem anno is bij de heeren gecommitteerde Raede van Staete het clooster van de Wintmolenbergh vercocht voor de somme van sevenduijsent gulden.

Eodem dito is de sluijs aen den Boom gemackt.

blz. 400.

Eodem anno sijn door ordre van de heeren Staeten geseth op de Plijn vierhondert ende tien boomen, soo Schotse linden, essche als ipen.

Inden jaere 1691 sijn van de Groote Heeckel tot Beckers tooren toe ende int houte bolwerck geset tweehondert ende tien boomen.

Item van de Muntel tot Den Hijligen Geest vierentnegentich bomen.

Eodem anno is de sluijs ter sijde den Brill gemackt.

Eodem anno hebben de heeren magistraet

blz. 401.

de Sint Teuniscapel vercocht voor vierhondert gulden.

Eodem anno hebben de heeren gecommitteerde Rade van Staete het clooster van de Orte vercocht voor negenduijsent gulden ende dat in vier parceelen.

Eodem anno den 26 julij hebben Jan van Uijttert ende Gerit van Uijttert bij den Ed. Mogende Raede van Brabant haer bannissement afgecregen uijt verschijde reden daerinne geallegeert.

Eodem anno den 26 november is Maximiliaen, ceurvorst van Beijeren, voor sijn leven gemackt governeur generael deser Nederlanden.

blz. 402.

Int jaer 1692 is de Pekeurschuer door het verbreden van de wallen wederom verset.

Eodem anno hebben de heeren Staeten het clooster achter de Tolbrug aen de stadt van Den Bos gegeven om daer van een spinhuijs te maecken.

Eodem anno hebben de gecommitteerde heeren Rade van Staete de woninge van den majoor ofte het halve clooster van de Getruijden vercocht voor drieëntwintichhondert gulden.

Eodem anno sijn van de Beckers tooren de Clijn Heeckel geset seven endertich bomen.

blz. 403.

Eodem anno den 25 januarij heeft joncker Fredrick Hendrick Swerts, ontfanger van de verpondinge, volgens resolutie van Haer Hoog Mogende de Heeren Staeten Generael in arrest genomen de stadts bieren ende aen de selve pachters belast geen penningen uijt te rijcken aen imanden voor ende all eer de verpondinge die ten achteren is van den Groote Bagijnhoff, sal sijn bijbetaelt ende voldaen.

Eodem anno is den ceurvorst van Beijeren den 26 januarij als governeur generael der Spansse Nederlanden binnen Brussel magnifiecq ingehaelt.

Eodem anno de 10 april sijn binnen

blz. 404.

Den Bos drie officieren gebracht, te weten: baron Frits van Leefdael, Granvall ende du Mont, die van den coninck van Vrancrijck gepersuadeert waeren om coninck William om hals te brengen; maer joncker Leefdael heeft het geopenbaert; ende hem is jaerlijxs een pensioen verleent; ende du Mont is voor sijn leven tot Lovestijn gevangen geset; ende Granvall is int leger tot Lembeeck geëxcuteert.

Eodem anno den 20 maij is bij de heeren van de leden geordonneert geen bedden ofte rouwmantels te verhueren dan in de corps du garde in de Minderbroederstraet; ende daertoe seven personen gepreviligeert.

blz. 405.

Int selve jaer den 18 september is alhier binnen Den Bos naer den middag ontrent drie ueren een groote aertbevinghe geweest.

Den 22 dito is hier een groote oploop geweest van een hoop wijfs, waer onder een menigte mans haer selve mengde, ter oirsaecke, dat sij sustineerde, dat eenen Hendrick van Eijll ende Hendrick Smits, bijde cooplieden in granen in de Meijerij, den bocquijt gingen opcopen ende daer door het meel heel duer worden; soo is het canalje gecomen in de Kercstraet aent huijs van Van Eijll ende bij Smits; ende aldaer een groot geschreuw gemackt ende de glaessen van die twee huijsen ingeworpen; op dit rumoer is het regiment van Prot, dat doen alleen in garnisoen was, in de

blz. 406.

wapenen gecomen, die sij resisteerde; soo is door voorsigtichijt van den heer president, joncker Jan, geboren baron van Leefdael, heer van Lissel, geproponeert dat de borgers soude in de wapenen comen; ende oock bij de heeren van de leden, om alle onhijll voor te comen; geapprobeert ende ten twalff uren ter paijen gepubliceert, dat de vier compagnie borgers aenstonts soude in de wapenen comen; die ten halver een, naer haeren ingeboren aert ende dapperhijt, all op de Merckt paraet stonden; die nochtans in tien jaeren tijts niet int geweer waeren geweest; soo is gecommandeert, dat de Jonge Schuts soude marcheren naer de Kerckstraet, de Oude Schuts naer Sint Janskerchoff, de Colveniers naer de Vuchterstraet ende den

blz. 407.

Hantboog voort stadthuijs, ende het regiment van Prot op de Plijn; soo is doen het rumoer gestilt ende enige sijn bij de cop gevat; soo sijn de borgers savonts ten seven uren ider naer haren bogart getrocken, ende latende de Kercstraet wel beset ende ider in sijn aengewesen posten continuelijck gepatrollieert tot smorgens ten vijff uren; ende doen ider naer huijs gegaen.

Eodem dito sijn in den tooren opt stadthuijs acht niuwe clockens gehangen.

Eodem anno den 16 december sijn de heeren Adolf Westerwijck, borgemeester, ende Jan Westerwijck, secretaris tot ter

blz. 408.

Goes van sijn conincklijcke majestijt van Groot Britanje gecondemneert, te weten den borgemeester om met den swarden gestraft te worden dat de doodt naer volgt, ende den secretaris, om met het swart over het hooft geslagen te worden; soo heeft den coninck uijt consideratie der stadts ruste dese twee personen in verseeckeringe laeten brengen binnen dese stadt van Den Bos, ende op de Geweldiger ider op een aparte camer geconfineert.

Eodem anno den 17 december is heer Aernout Wachtendonck, commies te paert van de admodiatie, alsoo hij op het poort sluijten een geladen car hadde aengeslagen, ende vresende dat de poort soude toe sijn, de car gebrocht.

blz. 409.

binnen Vucht in de herberg Den Roode Leuw, ende geset in de schuer ende met sijn ruijters laeten waecken ende bewaeren; soo sijnder int midde van den nacht gecomen enig volck in de schuer ende de car ontladen ende de goederen daer afgehaelt; ende heer Wachtendonck willende het selve beletten, hebben hem soodanig gequest ende bejegent, dat hij gestorven is, het welck het dorp een groot somme gelts gecost heeft; want daer wierden een tijt lanck enighe soldaten gelijt, die daer goet chier macte.

In den jaere 1693 den 10 februarij is hier ter paijen afgepubliceert, dat niemant meer granen bij sich sall

blz. 410.

hebben in sijn huijs ofte schuere als tot onderhoudinge van sijn familie van noden is om daer van ses weecken ofte ten uijttersten twee maenden te connen subsisteren. Ende haer overige granen sullen moeten werden gebracht binnen haere hooft ofte vaste steden. Ende dat op de verbeurte van de granen ende vijffentwintich gulden voor ider sack, die sall werden gevonden.

Eodem anno den 3 julij sijnde saterdaegs voor Bosch kermis heeft Jan van Wigt verweckt bij Digna van Mechelen, echte lieden, wonende doen ter tijt in Den Gapert aen den Hoogen Steenwech, een kint, dat soo grooten hooft hadde

blz. 411.

dat tot sijn eerste muts moest hebben vijff vierendeel stoff [bovengeschreven] volgens getuijgenis van de gebueren ende ouders; ende is noijt dergelijcke gesien.

Eodem anno is prins Lowies van Baden binnen Den Bos gecomen.

Eodem anno den 12 julij sijn binnen deser stadt gecomen achthondert Switsers, alle ongemonteert ende gecleet op sijn boers Switsers.

Eodem anno is het collegie van schepenen geschildert; ende achter een niuwe galderije met een blauw stene trap gelijt.

blz. 412.

Eodem anno sijn de sercken uijt het clooster van den Uijlenborgh vercogt.

Eodem dito is van de kerck op den Uijlenborg een amonitiehuijs gemackt.

Eodem anno sijn van de Groote Heeckel tot den stene molen geset hondert en achtentwintich bomen.

Item van Pekeurschuer tot den Blijcse molen eenentnegentich.

Item van den Tolbrugse molen tot de Muntel hondertvijffentachentich.

Int jaer 1694 den 26 januarij is sijn

blz. 413.

Hoog edele gebooren [niet ingevuld] Ginckel, graeff van Athlone, luijtenant generael van de cavallerije, binnen Den Bos gecomen ende gelogeert bij joncker Rogier, gebooren baron van Leefdael, heer van Deurne, ende aldaer seer splendide getracteert, ende van de heeren magistraet verwillecomt ende met de stadts canne vereert.

Eodem anno den 14 februarij is de heer Alexander Schimmelpenninck, onsen hoogschout, in Den Haeg overleden.

Den 19 dito is de heer Walraet, baron van Heeckeren, heer van Netelhorst, tegenwoordig ambassadeur bij den coninck van Sweden, tot hoogschout vercooren.

blz. 414.

Eodem anno den 21, 22, 23 ende 24 februarij is hier ten Bos heel hoog water geweest; ende op anderhalven voet soo hoog als int jaer 1658; ende men heeft met plijten gaen spijnden naer den Maescant; oock sijn alle de bruggen van poorten ende schanssen afgespuelt; ende waeren aenstaende Bamis noch niet altemael gemaeckt.

Eodem anno den 19 mert is alhier naer den middagh ontrent half twee een aertbeving geweest.

Den 23 april is op de Plijn de crijgsraet ghehouden onder den blauwen hemel bij de officieren van de Switsers over eenen

blz. 415.

deserteur, ende hem ter doodt gevonnist ende aenstonts aen enen staeck door meester Hans scherprichter gehangen.

Eodem dito is een soldaet sijnde een Frans deserteur door meester Hans gegeesselt, omdat hij gesijt hadde: ‘Ick wil onder die lompe boeren niet meer dienen’.

Den 13 maij is hier een jode, genaemt Isacq Worms, met een jodinne Van Rees onder den blauwen hemel in De Gans ofte int minderbroedersclooster eertijts met veele van haere figuren ende solemnitijten getrouwt; daer waeren ter bruijloft sevenenvijftich soo joden als jodinnen.

Den 31 maij is sijn conincklijcke majestijt

blz. 416.

van Groot Britanje tot Middelroij gecomen ende verwillecomt van de heer Enchuijssen, substituet hoogschout, president ende schepenen; ende de heer van Enchuijsse dede magnifiecq de orange.

Eodem anno den 3 julij is Jacob Jan Aerts de Leuw, alias Scheel Jobje, geboortigh van Berchem, hier voort stadthuijs gehangen; ende Susanna Fame van Bommel om haer gepleegde dieverije gegeesselt ende twalf jaer gebannen, ende in de vierschaer haer

vonnis hoorende lesen, begon seer jammerlijck te crijten; Scheel Jobje dit siende sijde: ‘Waerom crijt gij? Laet mijn crijten, die het moet mijnen besten hals costen’.

Den 4 julij is alhier gecomen de heer

blz. 417.

Godefried Schonees, envoije van den ceurvorst Ments aen de Hoog Mogende Staeten Generael gedepescheert, sijnde een Bossenaer, ende onder de compagnie van den edelen Hantboog.

Den 1 september is bevonden op de Oude Dies naest het huijs Het Seven Gestert op den hoeck van de Bursestraet een memorie, daerin geschreven stondt, datter int jaer 1514 is geset in den hoff een palmboom; ende bevonden op desen huijdige daege, dat hij noch is wassende, soodat hij nu oudt is hondert ende tachentich jaeren.

Eodem anno den 10 september sijn twee gebroders, princen van Brandenborg, hier uijt leger gecomen met een groote staet en trijn.

blz. 418.

Den eene is gaen logeren in De Vergulde Swaen op de Pensmerckt ende den andere in De Gulde Leuw.

Eodem anno den 18 september is hier soo veel bocquijt te merckt geweest, dat de carren stonden tot Gult Harnasch ende de Vischstraet ende rontom de Merckt, soo datter bij de vijffhondert carren met bocquijt te merckt waeren geweest.

Eodem anno hebben de Heeren Staten een accoort ofte hueringe gemackt met de heer Cornelis Gans, heer van Niulant, aengaende sijne huijsinge in de Kijserstraet; daervoor belooft jaerlijxs achthondert gulden mits moet de

blz. 419.

heer Gans enige camers mobileren.

Eodem anno den 21 september hebben de pachters vant wechgelt door oirsaecke vant afspuellen van de bruggen ende hoogwater gecregen achthondert gulden afslagh van haere beloofde pachtpenningen.

Eodem anno den 8 october sijn een partij Franssen gecomen tot Eerssel, die de boeren ten eersten resisteerde, maer daernaer confuselijck gingen loopen; doen hebben de Franssen vierveertich soo huijssen, schoppen als schueren afgebrant, welcke schade geschat wiert op vierentnegentichdusent gulden; die sij pretenderen, dat haer quartier daerinne mede sal vergoede.

blz. 420.

Eodem anno den 9 october hebben de selve partij Franssen geplondert Bladel, Reussel, Duijssel en Hapert.

Den 10 dito hebben de heeren van de leden alle rentjens, staende tot laste deser stadt, te weten onder de hondert gulden capitael, geresolveert te lossen ende quijten.

Den 22 october is een gelade car de Vuchterpoort uijtgevaeren ende gecomen aen de brug ter sijde de Groote Schans; soo de car op de brug quaem is de de balance van boven gevallen; het paert doot ende den voerman de ribben int lijff ontstucken, nochtans niet doot, maer sonder apparentie van opcomen.

blz. 421.

Eodem anno den 19 november sijn de twee stadsarbijders op de Poort gebrocht.

Ontrent desen tijt is Cristoffel Hogendijck, borgermajoor, gecasseert; seggende dat hij ende schipper, die de straetkaijen gebrocht hadde, de schelm gespeelt hadde int tellen van de straetkaijen, also men bevondt int nateellen enige duijsent kaijen minder als hij opgegeven hadde.

In den maent van november sijn de appelen soo goedecoop geweest, soodat men een sack appelen cocht voor achtien stuijvers, soodat de cnollen duerder waren dan de appelen, want een sack cnollen van vier sesteren coste een halve rijxdaelder.

blz. 420a.

Den 2 december is binnen dese stadt gepermitteert een loterije; ende sall bestaen uijt drie niette ende een wat, te weten: hondert sestig looten, waeronder sullen sijn veertich watten ende voor ider lot, dat men inlijt, sall men moeten geven een pistool ofte drie ducatons.

In den jaere 1695 den 7 januarij is de coninginne van Engelant tot Londen overleden s'-morgens ontrent negen uren ende den 15 mert seer prachtig begraven.

Den 23 januarij heeft men op alle kercken drie mael daegs beginnen te luijen ende de meeste heeren van de magistraet hebben den rouw aengenomen over de coninginne.

blz. 421a.

Den 7, 8 ende 9 februarij is buijten de Sint Janspoort ende rontom dese stadt seer veel reviervisch gevangen; noijt dergelijcke bij menschen gedencken gesien.

Den 29 februarij is Bartrani Francoi, geboortich van Frustadi vier uren van Romen, strictelijck gegeesselt ende vijffentwintich jaeren gebannen.

Eodem dito is Jan van Misselen, geboortig van Wals Waveren, den voornoemde Bartrani Francoi, cameraet bij de seer substile gaudieven, ende wel geadsisteert met roij mantels, ende alles naer advenant, oock gecondemneert om gegeesselt te worden ende vijffentwintich jaer gebannen; den cipier bij

blz. 422

hem comende in de gevanckenisse om hem uijt te halen vont hem soodanig beschoncken, dat hij niet spreecken, gaen noch staen conde; soo hebben de dienaers van de corte stocken, alsoo het gesneuwt was, geset in een slee ende gebrocht naer het stadthuijs ende

hem in de vierschaer gedragen; de heeren schepenen siende sijn dronckenschap hebben sijn executie tot maendag uijtgestelt.

Eodem dito is Willem Teunis, geboortig van Loon op Sant, gegeesselt ende gebrantmerckt ende voor veertigh jaeren gebannen, sijnde een van de complicen van de swartmaeckers.

Den tweden mert is Jan van Misselen,

blz. 423.

doen nuchteren sijnde, strengelijck gegeesselt.

Eodem anno ontrent desen tijt is een ruijter van Obdam aen de Vuchterpoort gehangen; hij hadde door den dronck sijn eijgen cameraet doodt geschooten.

Den [niet ingevuld] februarij is de heer ende meester Hendrick Copes, oudt raet deser stadt ende griffier van de Tolcamer, sonder aen imant van sijn vrinden bekent te maecken gaen rijssen naer Romen.

Den 1 maij is eenen Jan Corstiaens, geboortich van Meerhout, die sijn

blz. 424.

broeder hadde doodtgeschooten, van dese stadts gevangepoort afgebroocken, naerdat hij ontrent acht dagen geseten hadde; de heere sustineerde, dat hij niet afgebroocken was, maer door den cipier afgelaten; soo hebben sij den cipier op dijnsdag den 3 maij int selve gat met de cluijsters ende braseletten geslooten ende door de groenroeden per vices doen bewaeren.

Eodem anno tussen den 7 maij ende 17 dito is in de vier parochiekercken ofte op des selfs kerchoven niemant begraeven, clijn noch groot, jonck noch oudt, dat remarcabel is.

Den 23 maij is den prins van Bronswijck met

blz. 425.

een groote trijn binnen Den Bos gecomen ende daegs daeraen naert leger vertrocken.

Eodem dito is tot Hintham een reconter voorgevallen tussen enige van de Engelse granadiers ende Switsers; in welck reconter twee Switsers op de plaets doodt bleven ende sestien gequest ende maer eenen Engelsman gequest, want sij waeren te paert.

Den 14 junij is sijn coninclijcke majestijt gecomen door Middelrode ende van de heeren van de magistraet gecomplimenteert.

Den [niet ingevuld] junij is binnen Wesel voltrocken

blz. 426.

het houwelijck tussen den ceurvorst van Beijeren ende de princes van Polen.

Den 15 junij is Guiliam den Stoeldraijer, geboortich van Antwerpen, gegeesselt ende gebrantmerckt met den strop om den hals ende voor vijftich jaer gebannen op pene binnen dien tijt in De Bos ofte des selfs Meijerij comende sonder rigeur van proces met de koort sal worden gestraft, datter de doodt naervolgt, sijnde een van de complicen van de swartmaeckers.

Den 4 augusti is Lambert Antonis van Beugen, geboortich van Berchem, gehangen.

blz. 427.

Eodem dito is Antonij Cornelissen van Dijck, alias den Lichte Thoon, geboortigh van Diessem gerabraeckt, sijnde een swartmaecker.

De 4 september sijn hier scheep gedaen twintich stucken canon, waeronder een was daer het wapen van Den Bos opstont; sij wierden gebrocht naer Maestricht ende soo verder om gebruijckt te worden voort casteel van Namen.

In de maent september is alle het houtwerck vant stadthuijs geverft, soo buijten als binnen.

blz. 428.

Den 13 en 14 september is de clopschouw gegaen op den Ortense Maes dijck ende bevonden hondert negenennegentich looten.

Den 17 september is sijn conincklijcke majestijt gecomen tot Middelroij ende door onse magistraet gecomplimenteert ende over de veroveringe van Namen ende des selfs casteel gefeliciteert.

Den 28 september is hier binnen Den Bos een groote vreugde geschiet, soo met branden der pecktonnen, luijden der clocken ende lossen vant canon als andersints, over het innemen van Namen ende des selfs casteel; jae, voort stadthuijs stonden vier stucken canon, die gestadig savonts gelost wierden.

blz. 429.

Oock stonden voort stadhuijs drie staecken; op de middelste stonden negenendertich pectonnen ende op de twee andere stonden ider vijffentwintich, ende alnoch stont voort stadthuijs een vuerwerck uijtbeeldende het casteel van Namen met dit devies boven de eene brugh: ‘Reddi, vinci non potest, sunt verba Lijdowici est mentitur; boven de andere brugge stont: Victa atque non reddita a Wilhelmo et Federatis.

Den 5 october is prins Carel van Deenmarcken, soone van den coninck van Deenmarcken, een jong cavelier, alhier binnen Den Bos gecomen, gaende naer Uijttrecht ter studie.

Den 10 dito sijn hier gecomen seven

blz. 430.

compagni Saxen onder comando van den oversten Schaeck, sterck ontrent hondert man, sonder geweer ofte trommel; want sij hadden in Vrancrijck in de stadt Aras gevangen geseten; sij waeren te vooren sterck geweest achthondert man, maer de rest hadde onder de Franssen dienst genomen.

Van den 22 october tot den 19 november heeft het hier ten Bos soo still geweest, dat geen roeij oft roeijen van de molens sijn omgegaen, ende soo dat die van de Maescant, Gelderlant ende Hollant hier veel broot hebben gehaelt; jae, hier quaem binnen de stadt te coop roggemeel ende oock terwemeel, dat buijten op de watermolens gemalen was.

blz. 431.

Van den 19 november tot den 24 december als wanneer het begon te vriessen, sijn in dese haven geen geladen schepen connen comen overmits maer in de Dies anderhalve voet water was.

Den 29 october is alhier een vrouw genaemt Prijntje Corstiaens, gebooren tot Eerssel, voort stadthuijs aen eenen staeck geworgt ende daer naer op de Vuchterhijde in een mick geseth; sij was bevrucht van een boer daer sij de mijt was; ende den tijt van baeren gecomen, is sij int velt gegaen ende aldaer gebaert; ende het kint den hals omgedraijt ende daernaer met haer clompe op den niuw geboren gaen staen ende in de aerde gedompelt; van daer is sij gegaen naer Bergijck; maer een schaepherder daer ontrent

blz. 432.

met een hont comende, die het schepsel uijt de aerde heeft gecrapt; den herder dit siende heeft int dorp bekent gemackt; de schepenen met den officieren hebben het gaen visiteren ende suspitie hebbende op dese meijt hebben haer bij de cop gevat; ende heeft aenstonts beleden ende is binnen Den Bos gebracht, alwaer sij het rontuijt oock beleden heeft, versoeckende corte expeditie, want den duijvel was haer naergaende; maer de edele erwaerde heeren hebben haer nacht ende dach laten bewaeren; ende naer dat sij seven dagen hadde gevangen geseten, is geëxecuteert.

Den 16 december sijn op schavot geweest

blz. 433.

sestien soo hijden als hijdinne, waervan acht sijn gegeesselt, waeronder was een manspersoon, die uijt den ringh sprong, macte veele figuren; ende sijn altemael voor haer leven gebannen.

In den jaere 1696 den 4 januarij is Peter Janssen, geboortich van Achelen, geraebraeckt, sijnde een Swartmaecker.

Den 25 februarij is Hendrick Maes, geboren van Sint Truijen, gerabraeckt sijnde mede een swartmaecker.

Den 25 aprill is Peter van Dinter, herbergier in den Jongen Bogart, smorgens ten acht uren achter de Groote Schans door eenen Fredrick Ferling, distillateur,

blz. 434.

wonende in De Drie Pauwen op den Vuchterendijck moordadigh gequest dat hij binnen twalff uren is gestorven.

Tussen den 27 ende 28 dito snachs heeft den heer governeur partijen uijtgesonden door versoeck van den heer hoogschout; ende gegaen binnen Bochoven, alsoo men verstont, dat den moordenaer sich aldaer onthiel, maer is niet gevonden.

Den [niet ingevuld] maij is de heer Jan van Wamel op versoeck van den Beijervorst gerijst van Oirschot naer Madrid tot genesinge van de conings moeder, maer comende te Sinte Sebastiaen, ses dagen rijsen van Madrid, heeft gehoort, dat de coningin de 15 maij was overleden; ende doen is de

blz. 435.

heer Van Wamel wederom terug gekeert.

Den 15 maij als boven is binnen Madrid overleden Maria Anna d'Austrische, coninginne van Spanje.

Den 20 maij sijnde sondag is een jud in de Luterse kerck gedoopt ende luters geworden.

Den 27 maij is alhier binnen Den Bos gecomen een heel oudt man, een langen grijsen baert hebbende, sich selfs uijtgevende voor den aertsbisschop van Armeniën, spreeckende Arabische taell; ende is den 28 dito met een car naer schip gebracht, om naer Amsterdam te vaeren, gevende de

blz. 436.

luijden int voorbij vaeren de benedictie.

Den 25 junij smorgens ten vier uren is een brant ontstaen tot Waelwijck door onversigtichijt van een wever door een pijp tabacq, in welcke brant den wevers huijs met het huijs van den secretaris ende twee andere sijn afgebrant.

Den 13 julij smorgens ten drie uren sijn ses man met een sergeant gaen loopen van haer wacht aen den Boom, liggende alle onder den overste Schaeck.

Eodem dito sijn vierentwintich huijssen binnen Hedel afgebrant.

blz. 437.

Den 13 julij op onse Bos kermis is hier een Engelse joffrouw te sien geweest; die ontboden is bij heeren schepenen int collegie; ende heeft daer inne presentie van de furstinne van Nassouw ende andere dames ende heeren haer const gedaen; danssende met twee glasen staende losch boven op haer hant; ende draijde haer soo vardig om, als een pijl uijt een boogh; doen met veertien glasen op haer handt ende draijde haer doen noch snelder om; oock dede enige lichte sprongen voor- ende achterover; oock dede de joffrouw met drie à vier degens met de puncten op haer voorhooft, mont, ogen, borst ende

armen wonderlijck haer omdraijende op de ronte van een tafel bort, hondertmael rontom; ende bleeff naert draijen still staen op haer een been sonder ietwes.

blz. 438.

haer te verueren; dat noijt gesien is.

Den 17 julij is den eersten niuwe harinck binnen Den Bos gecomen; ende coste vier stuijvers het stuck.

Den 21 julij is den cnecht van de heer Jan Ruijsch, sijnde eenen Indiaense moor, van de heer predicant Lucas Eijbergen gedoopt in Sint Janskerck; ende wiert genoemt Titus Cristiaen van Carmandel; sijn petere was sijn heer ende peetje joffrouw Florentina Ruijs; ende ging daegs daer aen met een groote eerbiedighijt ten avontmael.

De 3 augusti savonts is de heer advocaet

blz. 439.

Paulus Poteij gecomen van Engelen over Orten; ende willende aen de sluijs van Den Brill overgaen, is den vonder losch liggende omgeswickt; hij int water vallende is verdroncken.

Den 5 october is bij resolutie van de Heeren Staeten op de verpondinge geseth de vijffde verhoginge, om daer uijt te betalen die geene, die haer erven verlooren hebben int verbrede der wallen; soo ende gelijck getaxeert is bij de paelmeesters alhier; ende bij de Heeren Staeten geëxamineert ende sommige posten geminoreert.

Int dit jaer den 5 october is de heer advocaet Van Beugen getrocken naer

blz. 440.

's-Gravenhaegh.

Den 16 october is Adriaen Goijert Baers, alias Ariken van Best, geboortig van Tilborch, gehangen, ende Andries Jacobs Mauwen, alias Todde Cremer, geboortich van Breugel, eerst door den beull swart gemackt, ende daerna levendig gerabrackt, het hooft afgehouden ende op een pin gestelt ende licham op een rat op de Vuchterhijde; bekende, dat hij achtentwintich huijsbraecken mede had helpen doen.

Wilhelmus van Heeswijk, borger alhier, wonende in Den Ossencop op het Hintamereijndt, verweckt bij sijn huijsvrouw Ida Vogel, acht sonen ende de negenste geboorte een dochter gelijck sijn

blz. 441.

vader Cornelis van Heeswijk bij sijn huijsvrouw Isabella Libergen verweckt hadde.

In den jaere 1697 den 1 januarij savonts ten negen uren is eenen grooten brant ontstaen in de Verwerstraet int huijs toecomende de kinderen van den notaris Van Vechel, ende bewoont wordende door de secretaris van Empels weduwe, door ongeluck van een

monick, die int bedt geset was, dat soo een schrickelijcke brant veroorsaeckt heeft, dat hetselve huijs tot den gront is afgebrant.

Den 8 januarij is monsieur Bon Repo

blz. 442.

als ambassadeur van Vrancrijck hier door gepasseert, om gaen te resideren aent hoff van Deenmarcken.

Den 30 januarij is alhier een placaet gepubliceert van de vijffde verhoginge op de verpondinge binnen dese stadt als des selfs Meijerije.

Den 4, 5 ende 6 februarij is het soo cout ende soo fel gevroren geweest, dat de bomen uijt de aerde gevroren sijn, jae, sommige te bersten; een soldaet staende aen de Vuchterpoort op schiltwacht is doodt gevroren; ende een soldaet vrouw, hebbende haer kint aen haer borst, sijn samen verstijft ende het kint in haer armen doot gebleven.

blz. 443.

Den 5 februarij is van wegen de heeren schepenen geordonneert ende gepubliceert, dat de borgers soude believen haer charitaet te doen aen de arme, miserable menschen in dese felle ende ongehoorde couw; alsoo de blocmeesters morgen ider in haeren block de collecte sullen doen.

Den 2, 3 en 4 mert sijn hier binnen Den Bos verschijde carren uijt Marquisaet van Bergen op den Zoom, Baronnije van Breda, als Meijerije van Den Bosch gecomen ten getalle samen van vijffhondert, ende ider geladen drie sacken rog voort garnisoen van Namen.

Den 17 mert sijn hier sooveell

blz. 444.

biessen voor de stadt gedreven dat geen schepen in ofte uijt conde come ofte vaeren, wat devoiren daeromme gedaen, jae, de menschen sijn buijten den Boom over de biessen gegaen.

In dese maent mert sijn door de heer president Schuijll op de Papenhulst aen de lincker sijde lindebome geseth ende daeromme gemackt houte casse, mitsgaders voor Brantsgasthuis in de Peperstraet, ende op de Cruijsstraet voor De Oude Geweldiger.

Den 1 april is Johanna, dochter van den Roeijen Dirck den bierdrager, wonende in De Drie Harinck tegen over het Gaperstraetje, smorgens ten acht uren van een Switser, die int selve huijs int quartier lagh, op de straet

blz. 445.

sijn snaphaen schoon gemackt, is onversiens afgegaen, ende de voorsijde Joanna soo danigh getroffen, dat sij hertstick doodt is gebleven.

Den 4 april is door ordre van de Heeren Staeten geordonneert, dat de molen staende bij Sint Cornelis capell, genaemt de Blijcse molen, aenstonts aff te breecken; ende de eijgenaers hebben hem vercocht voor vierhondert gulden.

De 14 april is Anna [niet ingevuld] jodin, de meijt van Jacob Worms jode, luters geworden.

In de maent van maij is de muer achter aen de wall van den Oude Bogaert

blz. 446.

gemackt; oock een trap om in den Bogert te gaen.

Den 11 maij__sijnder twee gerabrackt, den eene genaemt Den Swarte Jan Aerden, woonachtig tot Hoogloon, ende den andere genaemt Adriaen Peters tot Breugel, bijde swartmaeckers.

Den 28 maij is den prins van Deenmarcken hier gecomen ende gelogeert in Den Gulden Leuw.

Den 29 dito is prins Phlip, marcgraeff van Brandenborg, hier gecomen ende gelogeert in De Gulde Swaen.

blz. 447.

In den jaere 1697 den 12 julij hebben de heeren gecommitteerde Raede van State vercocht de pallisaden met de heckens, staende om de Groote Schans ontrent ten getalle van sesentwintichhondert; ende daervan gemackt in verschijde coopen tweehondert eenentsestich gulden.

Den 13 juli heeft beginnen te regenen ende heeft geduert tot den achsten september sonder twee dagen achter malcanderen te droogen, soo dat alle de vruchte op de velde bedorven; ende alle het cooren dat schoot; de boeren stonde op velt bij haer granen en creten.

Den 4 ende 5 augusti is hier gecomen

blz. 448.

de bagagie van sijn coninclijcke majestijt van Groot Britanje ende door onse voerlieden overgeladen ende naer Nimwegen gebracht.

Den 5 dito is den coninck door Middelrode gecomen; ende door onse heeren schepenen gecomplimenteert; ende de heer pentionaris Breugel dede d'arrange.

Den 17 dito heeft seer sterck genevelt binnen dese stadt smorgens ten acht uren. Jae, dat wonder is, terwijle het nevelde heeft seer sterck gedondert, daer vele van verstelt stonden.

Den 18 augusti sijnde sondag sijnder bij het

blz. 449.

veer tot Gennip bijeen gecomen ontrent vierhondert menschen, meest van dese stadt van Den Bos; ende hebben aldaer een processie geformeert; ende gegaen naer Onse Lieve Vrouwe tot Kevelaer; aldaer geoffert een schoone, groote, gedreve silvere lamp ende een wasse kersse van sesenvijftich pont; daer aen hong een groote plaet daer op gesnede stondt het waepen van Brabant ende van 's-Hertogenbosch.

Naerdat joncker Jacob Schuijll de Walhoorn, regerende president deser stadt, tot groote droefenisse van de borgerije op den 13 augusti sijnde dijnsdags smorgens ontrent ten seven uren is overleden, is op den 20 dito smiddags begraven met elff carossen; sij reden door de Clara-

blz. 450.

straet, Hintamerstraet, recht over de Merckt neffens het stadthuijs achter Het Gult Harnasch om, achter het stadthuijs door de Verwerstraet ende soo door de Peperstraet naer Sint Janskerck.

Den 18 september is prins Phlip van Brandenborg hier binnen Den Bos uijt leger gecomen met een trijn wel van tachentich parden; ende gerefriseert ontrent een halff uur in De Swaen; ende soo aenstonts met een jagt naer Den Haeg gevaeren; ende sijn bagagie is sanderendaegs te lant vertrocken.

De geheele maent van october door

blz. 451.

heeft hier ten Bos seer horribel dag op dag storm gewaijt.

Den 28 october hebben de jagers van den governeur een hert geschoten ende noch een gevangen, bijde onder den dorpe van Rosmalen.

Den 3 november is alhier een raere saeck voorgevallen. Een boer van Vechel comende te merckt met een speenvercken ende daermede staende op de Penschmerckt; een soldaat onder de compagnie van captijn Volbergen onder het regiment van collonel Marquet, een doorsleepe gast, comende bij den boer vragende: ‘Cameraet, wat hebje daerin?’ ‘Een speenvercken’ antwoorde den huijsman. ‘Dat comt recht te pasch. Ick heb last van mijn officier om

blz. 452.

een te coopen. Hoeveel daervoor?’ ‘Eene gulden’, sijde den boer; ende sijn den coop eens geworden voor sestien stuijvers; den soldaet sijde: ‘Ick heb geen gelt. Maer siet. Daer is mijn overrock soo lang tot dat ick u gelt sall haelen. Wacht mijn soo lang op dese plaets’. Den soldaet nemende den sack alwaer het speenvercken in was, gaende daermede het gewanthuijs om naer sijn quartier achter de Tolbrug; ende heeft het vercken uijt den sack genomen ende daer wederom een cat in gedaen; gaende met den sack ende cat soo wederom naer de Merckt; ende bij den boer comende seggende: ‘Daer is het wederom. Ick can mijn officier nergens niet vinden’; Den soldaet wederom sijn rock aendoende

blz. 453.

sijde: ‘Ick bidt u, Vercoopt het vercken noch niet. Ick wil u den brandewijn geven. Ick sal mijn officier gaen soecken’; den soldaet wech gaende bleef den boer noch wel een uur wachten; maer die niet en quaem was den soldaet; doen quaem een ander bij den boer vragende: ‘Wat heb_je daer in? Een speenvercken, maer tis vercocht. Evenwel ick heb wel een uur staen wachten ende den kerel comt niet wederom. Com, wilt gij het coopen?’ Antwoorde: ‘Jae, com laet mijn sien.’ Den boer sijn sack opende, liep daer een cat uijt. Den boer verstelt staende sijde: ‘Eij, bekeer, wat duijvel is dat? Dat is toeverij. Mijn vercken is in een cat verandert. ‘Ende stont als een bepiste paep tot spoth van alle menschen.

blz. 454.

Den 6 november smorgens ten half elff is voor de hooftwagt door Jan Fier, substituet auditeur militair met twalff trompetters ende veertien tamboers de vrede tussen Hollant ende Vrancrijck gepubliceert.

Eodem dito ten elff uren is de vrede ter paijen afgepubliceert door de heer secretaris Jan van der Meulen in presentie van heeren schepenen; daer waeren present trompetters ende herpoocken, die seer curieus blaesden en sloegen onder het lossen vant canon dat voor het stadthuijs stondt; ende de voorpaij vant stadthuijs was behangen met groen laecken ende savonts door het geluij ende spelen der clocken, branden der pecktonnen, lossen der canon

blz. 455.

ende afsteecken der vuerwercken seer getriompheert; ende alle de infanterij vant garnisoen was gerangeert rontom de wall; ende schooten ider drie salvoos.

Den 13 ende 14 november is alhier de cavallerij gecasseert van achtien compagniën, die hier in garnisoen lagen; maer negen in staet gebleven; ende die instaet bleven op sesendertich man gereduceert; ende de gecasseerde ruijters haer afreeckeninge gedaen ende haer volle monteringe laeten behouden; ende sommige compagniën, die in staet bleven, enige officieren daeruijt gecasseert ende andere in haer plaets gestelt.

blz. 456.

Den 19 november is eene Jan Donij, den waecker van de viscopers vischcorven, verdroncken.

Den 4 november heeft den jager van den governeur tot Caethoven onder Berlicom een wolff geschooten.

Den 29 december heeft water soo hoog geweest als int jaer 1633, gelijck den steen uijtwijst achter het stadthuijs.

In den jaere 1698 den 8 januarij is alhier ter paijen gepubliceert dat alle ingesetenen deser stadt ende des selfs Meijerij alle geestelijcke clijn rentjens van vijff gulden ofte daerbeneden sullen mogen lossen tegen den penninck vijfentwintich, de rente van

blz. 457.

eene stuijver tegen vijfentwintich stuijvers ofte vijfentwintich jaeren intrest.

Den 21 januarij is Cristiaen Gijsberts, geboortich van Zelst, geworgt ende met een hout den cop ingeslagen ter oorsaecke hij sijn vrouwe suster oock met een hout had den cop ingeslagen.

Eodem dito is Jacob van Bergijck gehangen, sijnde een van de complice van de Swartmaeckers, welckers seven soonen soo hier als elders drie sijn gehangen ende vier gerabrackt.

Eodem dato is Mari van der Sloffen gegeesselt ende gebrantmerckt met den strop om den hals; was oock een van den Swarten Hoop; ende Paulus Jacobs, geboortig van Soutleuwen, oudt dertien jaeren is gegeesselt; had hem van de Swartmaeckers laten gebruijcken tot een instrument om ergens in te cruijpen.

blz. 458.

Den 31 januarij is afgepubliceert dat de blockmeesters soude omgaen voor den armen, dat ider sijn caritaet soude doen ten opsichte van den felle vorst ende groote armoede die geleden wordt.

Den 12 februarij heeft een soldaet sijnde een Spanjaert, liggende onder de Walen bij Marcus Oonacker, wonende onder De Corte Camer, gegeten dertich pont gesoden vlees ende voor tweeëntwintich stuijvers terwbroot ende oock well daertoe gedroncken, ende dat in den tijt van twee uren.

Den 13 februarij sijn Herman Janssen in De Bel ende Stoffel van Emmerick aen de craen bij de craenkinderen tot Englen verdroncken mits het jagtje omsloegh.

blz. 459.

Den 19 februarij is het water wederom wat hooger geweest als int jaer 1633.

Den 11 maij is Andries van Ravestijn, brouwer in Den Luijpert, willende door de Aa rijden, ontrent het huijs Ter Heerenhaeff, gelegen tot Dinter, is gerackt van den oever die stijll was gevallen van sijn paert in een wiell ende aldaer verdroncken.

In de maent van junij is het wederom seer hoog water geweest, soo dat alle de polders ende velden sijn ondergeloopen ende de beesten hebben groote armoede geleden soo door gebrack van waij als hoij.

Den 12 junij sijnde donderdaegs is alhier

blz. 460.

een groot rumoer ontstaen alsoo sommige wijfs waeren op den 11 dito sijnde woensdaegs gecompareert voor heeren schepenen ende aldaer haere clachte gedaen, dat sommige coorecoopers het cooren buijten opcochte ende aldaer hetselfde solderde tot groote opslach van de graenen; ende oock sommige het gruttemeel niet minder wilde vercoopen dan drie stuijvers, het selve evenwel soo slecht sijnde als cornellen, die men de hoenderen

geeft, van welck sij een stael bij haer hadde, dat sij schepenen vertoonde; waerop de heeren schepenen sijde, dat ider naer huijs soude gaen ende geen commotie maecken, wij sullen u satisfactie geven ende de grutters morgen tegen elff uren boven citeren; de grutters donderdaegs opt stadthuijs sijnde, sijn een hoop wijfs, soldaten ende jongens gecomen voort stadthuijs; ende sommige grutters van vooren vant stadthuijs comende

blz. 461.

is het canalje beginne ontsinnig te worden; ende eenen Antonij de Bijll, grutter in Den Witten Mortier naest Glaschhuijs, comende mede vant stadthuijs hebben sij hem met sabels, stocken ende werpen met stenen geïnvadeert ende met een groot gejuijg naer geroepen ende met hals cragt evenwel ontcomen; ende geloopen naer sijn woninge hebben aldaer de glasen uijtgeworpen; ende den heer president Van Liessel met den heer commandeur ende meer andere heeren dit hoorende, hebben enighe soldaten van de hooftwacht gecommandeert ende aldaer naertoe gegaen om de furie ter neder te leggen; aldaer comende hebbe sij eenige bij de cop gevat ende de rest op de vlucht gedreven; ten elff uren is gepubliceert dat de borgers op slaen van de trom soude int geweer comen, dat aenstonts geschiede; want het woeijdende canalje wederom besich was aent

blz. 462.

huijs van Aert van Iperen in De Grutmolen in de Lange Coorestraet; item bij Adriaen Broers in De Corenberg, aen de huijsingen van Iven ende Hendrick Deckers in de Lange Putstraet, aent huijs van Bastiaen Lamlinden tegenover de Bursestraet ende aent huijs van Hendrick Smits int Casteel van Helmont; aen welcke huijsen sij groote afronten hebben gedaen, soo met drijgen als roepen ende uijtwerpen van glaesen; het welcke niet gecesseert soude hebben, hadde de borgers soo gouw niet int geweer geweest ende overall door de straeten gepatrollieert.

Den 21 junij 1698 is eene Jan Beecman gebooren van Boxtel, onthooft.

Eodem dito drie gehangen ende jongen strengelijck gegeesselt.

blz. 463.

Alsoo op den 21 julij sijnde maendag de heeren schepenen hadde het broot opgeseth, soo is op donderdaegs smorgens daer aen volgende dit pasquil gepleckt gevonden op de poort achter vant stadthuijs.

Den 4 october sijn de heeren schepenen met de blocmeesters omgegaen bij de borgers ende gevraegt off sij enig cooren bij haer hadde; ende de solders gevisiteert ende daervan een pertinente annotie gehouden; want een broot van ses pondt coste seven stuijvers ende men conde noch qualijck broot voor gelt crijgen; ende het gepeupel begon haer oiren op te steecken; om dat te voorcomen is bij den heer governeur bevolen, dat alle de wachten soude versterckt worden, soo datter dagelijcks optrocken sevenhondert man.

blz. 464.

Den 4 october is onsen niuwen hoogschout, de heer Walraet, baron van Heeckeren, alhier binnen Den Bos gecomen ende sijnen eedt gedaen.

Alsoo Hendrick van Wuermont op den 28 september hadde gepacht de stadts brandewijnen voor 2330 gulden, mitsgaders den steenpacht voor 250 gulden, ende doordien hij geen sufficante borge conde stellen, sijn de selve wederom verpacht, te weten den brandewijn voor 2010 gulden ende den steenpacht 205 gulden, soo dat de pachten minder hebben gedaen 365 gulden.

Den 16 october is alle uijtvoer van alle granen op lijffstraff verboden buijten onse provintie ende de Generalitijt.

blz. 465.

Den 17 october is afgepubliceert, geen brandewijn noch asijn te maecken.

Den 23 dito is Jan van Woercom, outste groenroede gecomen van Den Dungen, is onderwegen gevallen van een vonder in een sloot ende is den 25 dito overleden.

Den 28 october is ter paijen gepubliceert geen hop uijt lant te voeren.

Den 29 october is gepubliceert het Brabants permissiegelt niet hooger te ontfangen als een schilling tegen ses stuijvers.

Den 6 november is bij de heeren van de leden

blz. 466.

geordonneert ende ter paijen gepubliceert dat van ider vercken dat gestuert wordt naer Hollant, sal gegeven worden twalff stuijvers, van een sack cnollen ses stuijvers, van een kinneken boter ses stuijvers, alles tot solaes van den armen huijsarmen; ende daertoe sijn geautoriseert de twee regerende blocmeesters van ider bloc, die bij beurte alle daeg smorgens van halver acht tot negen uren sullen sitten op stadts rentmeesters comptoir in de Ridderstraet met adsistentie van Martinus van Meurs, rentmeester van de Gevangenpoort; soo hebben de blocmeesters van de Merckt op den sevenden dito een aenvanck genomen ende ontfangen 17 gulden 2 stuijvers.

Den 10 november is ter paijen gepubliceert

blz. 467.

geen bier hooger te brouwen dan vijff gulden de aem.

Den 14 november sijn twee carren voor ider car twee paerden geladen met cabeljauw gecomen de Vuchterpoort in, dat noijt gebeurt is.

Den 24 november is gepubliceert, geen wegge boter hooger ofte swaerder dan twee pont te merckt te brengen, opdat een ider can gerieft worden.

Den 26 november is gepubliceert, dat een sack cnollen sal moeten groot sijn drie sesteren; ende dat de boeren die niet hooger sullen mogen vercoopen dan twee gulden.

blz. 468.

Den 6 december sijn hier twee vrouwen ende twee mannen gegeesselt, ende een van die manspersonen gebrantmerckt ende noch een man ende vrouw sagent aen.

Eodem dato is een roggebroot geset op negen stuijvers ende een half.

een mud rog coste	42 [gulden]
een mud bocquijt
een mud haver
een mud wintergarst
een mud spelt.

blz. 469.

Den 6 december savonts ten ses uren heeft seer gedondert ende geblixemt.

Den 8 dito is alhier gepubliceert, dat men geen witte broot mach backen.

Eodem dito oock, dat men geen schamele luijden meer aen de deur mach geven.

Den 11 dito is gepubliceert, dat men het mud rog niet hooger mach vercopen dan vierendertich gulden.

Den 12 dito is het water wederom soo hoog geweest als int jaer 1633.

Den 13 dito is gepubliceert, geen stijffelt

blz. 470.

te mogen maecken op pene van drieduijsent gulden.

Den 23 december is Tomas Weetnie, gemijnlijck genoemt Den Boesser, een vleeschhouwer, gecomen bij <niet ingevuld> hovenier, wonende int clooster op den Uijlenborch; ende aldaer den stal opgebroocken ende een melckbeest daer uijtgehaelt, voor de deur geslacht ende het ingewant aldaer laten liggen, ende de rest naer huijs geslijpt op de galderije daer hij woonde; ende op hem suspitie hebbende, hebben sijne woninge gaen visiteren ende aldaer onder sijn bedtstee gevonden, hem bij de cop gevat, heeft aenstonts beleden verclarende uijt armoede gedaen te hebben.

blz. 471.

Eodem dito is in dese stadt gepubliceert dat in de Meijerij, in steden ofte dorpen, enige mercten van granen meer mogen gehouden worden; ende die van de Meijerij die enige granen ten Bosch te merckt brengt, sal van ider uur soo wijt als hij het brengt van ider sack hebben eene stuijver.

Inden jaere 1699 op Sint Sebastiaensdag is het water wederom seer hoog geweest.

Den 22 januarij sijn Tomas Weetniet om sijn koeijdiverij ende Hendrick Smits den soon van den Stillever om sijn straetschenderije ende andere

blz. 472.

ongeregeltheden bijde gegeesselt ende gebrantmerckt.

Den 25 dito is wederom gepubliceert een vijffde verhoginge van de gehele verpondinge.

Den 3 februarij is Hendrick <niet ingevuld> wonende in de Oude Gasthuijsstraet, spelende met sijn twee broeders met de bollen aen den Hantboogs Bogaert; ende is den bol gecomen op den molenwerff aldaer; ende Hendrick willende hem crijgen is van de roij gerackt ende in de stadsgraft geslagen; ende is soo aenstonts gesoncken.

blz. 473.

Den 25 februarij heeft men een bede dach gehouden voor de vruchten der aerden.

Den 26 dito heeft men ongegaen voor de vluchtelinge; in ider block een heer schepen met een buschdrager ende blocmeesters; ende is ontfangen 2385.

Den 12 mert is op de Merckt geseth een draij huijsken.

Den 30 mert sijn seven schuijten cabeljauw, een schuijt schelvis ende vier schuijten spierinck gecomen.

blz. 474.

Den 7 april is naer den middag ontrent vier uren een donderslach gevallen in den tooren tot Leent, door welck onweer den tooren, de kerck ende twalff huijsen daer ontrent staende sijn afgebrant.

Eodem dito is den tooren tot Dinter oock in brant geraeckt.

Den 9 april is hoer Mechtelt <niet ingevuld>, een infame straethoer in draijhuijsken gedraijt; sijde tegen de dienaers doen sij daer uijt quaem: ‘Wie is nu moijer, ick ofte gijlieden?’

Die chronijcke der Stadt ende Meijerije van 's-Hertogenbosch deel 2