Jan Campert-stichting Jaarboek 2015

[p. 65]

Daan Cartens
Mensje van Keulen: ‘Mijn moeder ontviel me met een klap’

Mensje van Keulen is in 1946 in Den Haag geboren. Ze debuteerde in 1972 met de roman Bleekers zomer, al snel gevolgd door de verhalenbundel Allemaal tranen. Ze was redacteur van het Amsterdamse studentenweekblad Propria Cures en van het literaire tijdschrift Maatstaf. Voor haar omvangrijke oeuvre, dat behalve uit romans en verhalen ook bestaat uit kinderboeken en gedichten, werd ze in 2014 bekroond met de Constantijn Huygens-prijs. De jury noemde haar werk ‘teder, onheilspellend, geestig en perfect opgebouwd’. Dit voorjaar verschijnt haar roman Schoppenvrouw.

In interviews laat je vaak weten dat schrijven niet altijd gemakkelijk gaat, dat je veel tijd nodig hebt voor het voltooien van een roman. Maar Olifanten op een web schreef je binnen een jaar. Hoe kwam dat?

Dat verbaasde mezelf ook. Aan De gelukkige, de roman die daarna verscheen, heb ik vier jaar gewerkt. Olifanten schreef ik in tien maanden. De drijfveer was natuurlijk heel anders dan bij mijn andere boeken. Het werd geen roman, ik hoefde niets te verzinnen, ik had de feiten en de anekdotes en kon putten uit mijn geheugen. Overheersend waren de woede en het verdriet. Mijn moeder ontviel me met een klap. Ze was in Spanje en ik werd 's ochtends door mijn zus gebeld. Zo begint het boek ook: ‘Op de ochtend van 21 september is de vrouw die het meest voor mij heeft betekend, gestorven.’ Ik ken die eerste regel nog uit mijn hoofd. Het is voor mij wel vreemd om daar nu nog over te praten, alhoewel het boek nog altijd dicht bij me blijft. Ik zei vroeger: ik ga nooit over mezelf schrijven, omdat ik vind dat fictie voorop moet staan. Ik vind het prettig om achter een boek te verdwijnen, achter je personages en je verhaal. In dit geval kon dat niet. Toen mijn zus belde, lag ik nog in bed. Ze zei: ‘Mama is dood’. Ik had het gevoel alsof mijn hersenen tegen het plafond vlogen. Ik riep

[p. 66]

meteen heel hard: ‘Ma ik ga over je schrijven en ik zal wraak nemen op de vrouw om wie pa je verliet.’ Dat stond me direct voor ogen en dat heb ik ook gedaan in Olifanten op een web.

Wist je toen je begon te schrijven welke vorm het zou krijgen? Nee, ik dacht nu moet ik heel particulier gaan worden en dat wilde ik nooit, maar daar ontkwam ik niet aan. Die eerste regel die had ik dus al en ik wist dat ik de woede om de dood van iemand van pas 73 moest verwoorden. De woede om dat plotselinge verlies en om wie ze was. Zij was één van de vele vrouwen die ik kende, die om half zes opstonden om ergens te gaan schoonmaken om wat bij te verdienen. Die groep heeft in de Nederlandse literatuur eigenlijk nooit een plaats gekregen, misschien op Karakter van Bordewijk na. Die vrouwen die dat allemaal maar gewoon deden, die verdienen middels de figuur van mijn moeder een plaats in mijn boek. Vrouwen die zich op offerden voor hun gezijn. Ik was op de middelbare school altijd aan het schilderen en schrijven, maar omdat we klein waren behuisd was dat vaak lastig. Toen heeft mijn moeder in de buurt een kamertje voor me gehuurd waar ik rustig kon werken. Dat was geweldig, ik heb heel veel aan haar te danken.

Werd er op je milieu neergekeken als je vriendinnen van school meenam? Nee, dat niet, maar het is wel zo dat Olifanten op een web ook een Haags boek is en je had in die stad een groot contrast tussen eenvoudige mensen en mensen die meer geld hadden. Ik zat op een katholieke meisjesschool met dochters van advocaten, artsen en burgemeesters en ik dacht wel met schaamte als ik ze mee naar huis nam: hoe kijken ze daar tegenaan? Ik hoopte maar dat een broer van mijn moeder er niet zou zijn. Hij sprak namelijk heel plat Haags. Mijn moeder niet, die sprak keurig Nederlands. Op haar twaalfde werd ze van school gehaald en kwam ze in dienst bij een gegoede familie, die haar in feite heeft opgevoed.

Verhaalpersonages bedenken is iets anders dan je broer en zus in een boek opvoeren. Hield je daar rekening mee?

[p. 67]

Ik heb me nergens door weerhouden gevoeld. Ik was als kind letterlijk als de dood voor De Dood en nu wilde ik die een mep terug geven. Als kind dacht ik: alles wat je dierbaar is kan je ontvallen. Ik lag dat als kind snikkend allemaal te bedenken, als het dan na jaren zo ver is, dan is de droefheid en de leemte echt. In mijn jeugd sliepen mijn broer en zus rustig door en hadden niet in de gaten dat ik lag te tobben. Toen ze het manuscript lazen van Olifanten zeiden ze: dat jij dat allemaal nog weet van vroeger. Voor mij werkte het heel associatief: als je eenmaal bent begonnen, dan haakt de ene herinnering aan de andere en vermengt dat zich met de woede en het verdriet. Ook al is het autobiografisch, je houdt net als bij fictie als schrijver toch altijd de regie.

Waren de verschillen groot tussen de familie van je vader en van je moeder?

Dat kun je wel zeggen! Mijn moeder was de oudste van zeven kinderen en kwam uit een katholieke familie. Mijn vader was de jongste van zestien kinderen uit een zwaar gereformeerd gezin uit Zaandam. Ze ontmoetten elkaar kort na de oorlog in Den Haag en mijn moeder raakte al vrij snel zwanger van mij. Dat zorgde natuurlijk voor een enorme commotie: zwanger en dan nog wel van een gereformeerde man! Mijn katholieke grootmoeder schijnt gezegd te hebben dat als ik niet gedoopt zou worden, ze hoogst persoonlijk mijn hoofd eraf zou snijden...

Onvoorstelbaar want ze was eigenlijk een heel lieve vrouw maar wel met een stevig temperament. Mijn opa van vaderskant kwam lopend vanuit Zaandam naar Den Haag om te proberen mijn moeder te bekeren, maar dat is ook niet gelukt. Ik logeerde wel bij mijn gereformeerde grootouders. Ik wist dat ik op zondag niet om een frietje of een ijsje mocht vragen. Buiten spelen was ook uit den boze. Het was een streng milieu, maar ik vond de mensen toch aardig. Toen ik na de verschijning van Olifanten op diverse plaatsen in het land uit dat boek voorlas, hoorde ik soms een bulderend lachen dat ik herkende. Dat geluid kwam van één van de neven van me die ik sinds mijn puberteit niet meer had gezien. Ze vertelden

[p. 68]

na afloop aan me hoe het er vroeger bij ons thuis aan toeging op verjaardagen. Gereformeerde familieleden die op de gang ernstig gingen strijden over allerlei geloofsartikelen. De hervormde familie vonden zij veel te lichtzinnig. En de katholieken van moederskant trokken zich daar weer niets van aan en zaten rustig hun borreltjes te drinken.

Besefte je al vroeg dat het huwelijk van je ouders niet goed was?

Als kind hoorde ik mijn ouders 's nachts praten. Ik sloop mijn bed uit en luisterde dan aan de deur. ‘Zo gaat het niet langer, hoorde ik en dan stond mijn hart stil. Dat was heel akelig. Ik voelde dat er iets mis was. Toen mijn moeder op een bepaald moment stilletjes in de keuken stond, maakte ik haar tas open en haalde daar een brief uit. Die was door mijn vader geschreven en aan ons gericht. Er stond in dat we heel lief voor mijn moeder moesten zijn. Ik stopte die brief terug en deed alsof ik van niets wist. Daarna gingen we naar de film, maar daar zag ik door een waas van tranen niets van. Later bij mijn grootouders barstte ik in huilen uit. Daar hoorden we dat mijn vader er vandoor was met een vrouw die notabene katholiek was. Ik heb haar toen een heel felle brief geschreven met de mededeling dat ze vast in de hel terecht zou komen. Zij was overigens bepaald niet de eerste met wie hij ontrouw was. Toch was mijn vader een heel aimabele man. Natuurlijk heb ik bepaalde trekken verhevigd. Hij was avontuurlijk, had in het Vreemdelingenlegioen gezeten. Omdat hij heel arm is opgevoed, had hij later een hang naar geld. Hij gaf het graag uit aan dure pakken en schoenen. Hij was flamboyant. Hield van sjiek en duur. Toen hij bij de bank werkte, pleegde hij fraude. Met zijn nieuwe vrouw vertrok hij naar het buitenland. Hier werd de grond te heet onder zijn voeten. Later begreep ik dat ik ergens in Duitsland ook nog een halfzusje heb. Hij heeft wat je noemt ‘geleefd’. Mijn moeder heeft natuurlijk fiks onder hem geleden, maar ze was sterk en liet daar weinig van blijken. Totdat ze na nachtenlang wakker liggen een psychose kreeg en een einde aan haar leven wilde maken. Later veranderde ze en zei: ‘Wat is het leven heerlijk zonder man!’

[p. 69]

Welke rol speelt ze in je huidige leven?

Ik ben nu zelf grootmoeder en vind het jammer dat ze dat niet heeft mogen meemaken. Ik denk nog elke dag aan haar, ook voor het slapen gaan. Dat beschouw ik als een restant van het geloof: in plaats van te bidden, denk ik dan aan haar. Ze was dol op haar kleinkinderen, op mijn zoon, maar ook op de vier kinderen van mijn zus. Die woonde met haar gezin in Spanje en mijn moeder ging daar minimaal vier keer per jaar heen met twee koffers vol potten pindakaas en sambal, hagelslag en drop. Ze genoot van de zon. En juist daar in Spanje is ze overleden.

Las ze je boeken?

Jazeker. Ze moet ook het nodige hebben herkend, zoals in De rode strik waarin ik een Haagse buurt die zij goed kende, heb beschreven. Ze heeft ook de mooiste definitie van fictie gegeven die ik ooit heb gehoord: ‘Kind, kind, waar haal je het toch allemaal vandaan?’ Net als veel mensen merk ik nu ik ouder ben dat ik in kleine gebaartjes of in de manier waarop ik iets zeg op mijn moeder lijk. Ook dat overbezorgde heb ik van haar.

Aan het eind van Olifanten geef ik de dood, zoals ik van plan was, ook echt een mep door de dood te personifëren en hem toe te spreken: dat hij geen speculaas kan bakken en geen poëzie kan schrijven, laat staan olifanten op een web kan laten dansen!