Jan Campert-stichting Jaarboek 2011

[p. 42]

Ismee Tames
In een oorlog is niemand veilig, ook een kind niet.
Over De hemel van Heivisj van Benny Lindelauf

De directrice van de nonnenschool vraagt aan Fing of ze naar de kweekschool wil. Ze moet dan wel voor een commissie verschijnen die beurzen geeft aan kinderen uit arme gezinnen. Fing dost zich piekfijn uit, maar heeft buiten haar slimme zusje Muulke gerekend: als je er zo netjes uitziet, geeft die commissie natuurlijk nooit geld. Uít die nette jas!

Na afloop ontdekt Oma Mei, die na de dood van de Mam de rol van moeder in het gezin heeft overgenomen, wat Fing heeft gedaan: bedelen om liefdadigheid en dan ook nog door er extra verloederd bij te lopen. Oma is woedend.

‘Het had geen zin om haar eraan te herinneren dat ze die “voddenjas” zelf gemaakt had. Of dat de dingen die gebeurd waren niet het gevolg waren van een uitgekookt plan, maar gebeurden zoals dingen meestal gebeurden, als een soort ongeluk, dat zich heel langzaam voor je ogen ontvouwt maar dat je toch niet kan tegenhouden.’

Bij deze passage bleef ik even hangen. Oma ziet een uitgekookt plan in plaats van een samenloop van omstandigheden. Fing meent dat het geen zin heeft om het uit te leggen. Ze gaat geen schuld afschuiven op haar zusje, gaat haar oma niet herinneren aan wie die jas met zoveel zorg gemaakt had. Of uitleggen hoe graag ze naar de kweekschool wil. Ze gaat niet proberen om wat er gebeurd is een andere betekenis te geven dan die oma eraan geeft. Voor oma staat de betekenis toch al vast.

De hemel van Heivisj zit vol passages over de gelaagdheid van gebeurtenissen en hun betekenissen. Fing beseft dat er iets gebeurt of dat zij iets doet dat gevolgen heeft. En dat die gevolgen niet terug te draaien zijn. Of dat nog is uit te leggen waarom of hoe het precies ging. Als het eenmaal is gebeurd, is er geen ontkomen meer aan. Dan zijn er alleen nog de consequenties en die hoeven niets met de intenties te maken te hebben, maar moeten wel gedragen worden.

[p. 43]

Door zulke passages vind ik het zo'n goed boek over de oorlog.

Het lijkt trouwens aanvankelijk vooral een boek over opgroeien in een arme familie in Limburg. Het verhaal begint in 1938 en stopt in 1943. Door te kiezen voor een periode van vijf jaar die niet samenvalt met de jaren 1940-1945 kan de oorlog als iets veranderlijks en ‘onafs’ fungeren in het verhaal. En dat is prettig, want we worden daardoor niet om onze oren geslagen met Belangrijke Lessen die we moeten leren. Lessen over Helden en Schurken of, zoals de laatste decennia: lessen over hoe slecht discrimineren en zwart-wit denken is. Want niet iedere verzetsman was een held en niet iedere nsb'er een schurk. Vooral voor de volwassen lezer zijn dergelijke boodschappen op den duur vermoeiend. Zo niet irritant.

Gelukkig heeft schrijver Benny Lindelauf geen last van moraliseren. Hij laat Fing vertellen over haar leven tussen 1938 en 1943. Juist door stap voor stap met haar mee te leven, kunnen we als lezers beter navoelen wat de oorlog voor haar betekende en hoe het Grote Verhaal en de persoonlijke levensgeschiedenis zich tot elkaar verhouden.

Lindelauf laat overtuigend zien hoe de gelaagdheid van de ervaring werkt. Het is een open deur om te zeggen dat ieder zijn eigen ervaring heeft en dat iedereen verschillende identiteiten tegelijkertijd heeft. Waar het om gaat is hoe dit in de praktijk werkt en wat de consequenties zijn. Lindelauf laat niet alleen zien hoe gebeurtenissen of personen tegelijkertijd verschillende betekenissen en identiteiten kunnen hebben, maar ook hoe de dynamiek van deze gelaagdheid werkt.

In studies over de ervaring van de Tweede Wereldoorlog is deze dynamiek bijna niet te vatten. Onderzoekers zitten vaak te zeer vastgebakken aan het achterafverhaal, en herinneringen van ooggetuigen zijn natuurlijk achterafverhalen par excellence, waarin van alles al dan niet bewust is vergeten, aangedikt of eenduidig gemaakt.

Maar de historicus kan zelf ook nauwelijks zijn kennis uitschakelen over wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog gebeurde en wat dat voor ons nog steeds betekent. Dit leidde aanvankelijk tot een moreel onderscheid tussen wat goed was en wat fout. Later veranderde het in een onderscheid tussen

[p. 44]

wat doelbewust was en wat toevallig: jongens die ‘toevallig’ bij de ss kwamen of knokploegen die ‘doelbewust’ onschuldige mensen liquideerden. De conclusie ‘doelbewust’ levert nog altijd sensatie op; ‘toeval’ is vergoelijkend en maakt alles grijs. De dynamiek tussen ervaring en betekenis verdwijnt wanneer we niet loskomen van het morele oordeel. Lindelauf laat deze dynamiek juist zo perfect zien doordat hij de personages laat reageren vanuit hun eigen belevingswereld en dus niet vanuit achterafkennis.

Het kindperspectief dat Lindelauf voor zijn boek koos, pakt voor deze dynamiek wonderwel uit. Dat is geen vanzelfsprekendheid. Juist wanneer er door de ogen van een kind over de oorlog geschreven wordt, kan het verhaal wat al te nadrukkelijk een ‘onschuldig’ perspectief krijgen. Lindelauf maakt deze noties van onschuld juist tot thema, bijvoorbeeld wanneer hij de ontregelde familie met de Pap, Oma Mei, de vier broers en de drie zusjes kort na de Duitse inval beschrijft. Middelste zus Muulke ziet het avontuur van oorlog wel in, maar jongste zus Jes is bang.

‘Jes kreeg een paar nachten verschrikkelijke nachtmerries, waar zelfs oma Mei weinig aan doen kon. Uiteindelijk was het de Pap die in het holst van de nacht naast ons bed kwam staan.

“Straks schieten ze me dood,” huilde Jes.

“Welnee,” zei de Pap. “Wie is er nou boos op kinderen?”

Jes stopte haar vingers in haar oren. “Maar dan schieten ze op U! Of Oma Mei!”

“Kwatsj,” zei de Pap. Hij haalde voorzichtig haar vingers uit haar oren. “De Pruuse hebben toch zelf kinderen. Die snappen ook dat kinderen op zijn minst een vader en een oma nodig hebben? En trouwens: de oorlog is nu voorbij.”

“Ze zijn alleen gestopt met vechten,” zei ik.

“Zonder vechten ook geen oorlog”, zei de Pap.’

De Pap schetst een wereld waarin voor kinderen een veilig plekje is uitgespaard. Geloofde hij dat zelf of probeerde hij zijn dochters alleen maar gerust te stellen? Het sluit in ieder geval aan bij wat we geneigd zijn als een soort minimum recht van kinderen te beschouwen: een onbezorgde kindertijd, zonder geweld en gevaar.

[p. 45]

Vaak is deze culturele notie van hoe de kindertijd eruit zou behoren te zien het uitgangspunt van boeken over de oorlog die vanuit het gezichtspunt van het kind zijn geschreven, of het nu verzonnen jeugdromans zijn of authentieke jeugdherinneringen. In Besmette jeugd heb ik laten zien hoe onze ideeen over het ‘onschuldige kind’ van invloed zijn op de verhalen van en over kinderen van ‘foute’ ouders.

Door over de oorlog te vertellen vanuit het perspectief van het ‘onschuldige kind’ blijven vragen over schuld en verantwoordelijkheid op de achtergrond. Wie neemt een kind nou kwalijk dat het geen heldendaden verrichtte of niet inzag welke snode plannen de bezetter had? Deze hulpeloosheid is van kinderen te accepteren, zelfs als niet meer dan normaal te beschouwen. Door via de onschuldige ogen van een kind naar de oorlog te kijken, kunnen bovendien vraagstukken aan de orde gesteld worden als kwetsbaarheid en hulpeloosheid. Omdat we die kenmerken toch al met kinderen associëren zijn ze aannemelijker dan wanneer het over volwassenen zou gaan.

Door de keuze van de auteur voor het kindperspectief hoeven we ons als lezers dus bepaalde verontrustende vragen niet te stellen, maar ontstaat er tegelijkertijd ruimte om de dieperliggende thema's van schuld en verantwoordelijkheid te verkennen. Dit is precies wat Lindelauf doet met hoofdpersoon Fing.

Fing neemt aanvankelijk aan wat haar vader over kinderen en de oorlog zegt. De Duitse soldaten hangen slechts wat rond in de stad. Er zijn geen doden, behalve een man die uit de kerktoren is gevallen. Vreemd, vindt Fing, hoe krijg je het voor elkaar om uit dat kleine raampje van de toren te vallen? Wat deed die man daar eigenlijk, hij was niet eens een katholiek maar een jood. Ze blijft er verder niet bij stilstaan. Op dit punt zorgt achterafkennis ervoor dat bij de lezer allerlei alarmbellen gaan rinkelen. De jodenvervolging! De Holocaust! Voor Fing betekent het alleen een raar verhaal. Ze kan het niet in een groter geheel passen en het heeft verder geen raakvlakken met haar eigen leven. De zelfmoord van de joodse stadgenoot blijft dus een opzichzelfstaand incident dat verder als gegeven wordt geaccepteerd.

[p. 46]

Fing heeft er al moeite genoeg mee om zich een idee te vormen van de nieuwe toestand.

‘Toen ik weer buiten kwam marcheerden er soldaten door de straat. Op het stadhuis hing de vlag met het hakenkruis uit, maar behalve dat was het een doodgewone dag. Strakblauwe lucht en zonovergoten. Misschien had de Pap gelijk en was bezet zijn niet meer dan dit en vroeg het niet meer dan een beetje oppassen.

Als je je ogen een beetje dichtknijpt kun je zo langs een oorlog heen kijken, dacht ik.’

De oorlog is er, maar het grote verhaal van de oorlog is er nog niet. Fing is tegen de ‘Pruuse’ en de nsb'ers. Maar dat raakt haar eigen leven aanvankelijk niet. Ze is haar baantje als ‘vriendinnetje’ van het vreemde meisje Liesl kwijtgeraakt, zonder zich echt afgevraagd te hebben waar dat meisje eigenlijk vandaan kwam. Of hoe het zat met Liesl, haar tante ‘de Pruusin’ en de rijke ‘Sigarenkeizer’. Fing vindt een nieuwe betrekking bij mejuffrouw Vroon, die een portret van Hitler op het dressoir heeft en een nsb'er als kostganger op zolder. Als blijkt dat de Pruusin haar terug wil als speelkameraadje van Liesl, vertelt ze dat aan mejuffrouw Vroon. Die merkt op dat de Pruusin moet oppassen:

‘“Omdat ze Pruuse is?” zei ik, dankbaar voor het kwaaie vuurtje in haar. [...]

Ze keek me lang aan. “Pruuse?” Ze maakte een vreemd snorkend geluid. “Mocht ze willen. Welnee kind, ze is een Jud.”’

Dit is een van de eerste keren, al voorbij de helft van het verhaal, dat Fing verschillende lagen werkelijkheid begint te verbinden. De grote gebeurtenissen in de buitenwereld en haar eigen leven raken elkaar nu niet alleen op een oppervlakkige manier, waar je als het ware langs kunt kijken, maar raken met elkaar verbonden en veranderen de betekenis die zij ze altijd gegeven heeft.

Ze vraagt haar vader hoe het nu met de Pruusin zit. De Pap zit verlegen met de zaak en probeert onder het gesprek uit te komen, maar vertelt haar dan uiteindelijk toch dat de Pruusin niet alleen naar hun stad is gekomen vanwege de Sigarenkeizer, maar ook omdat ze uit Duitsland weg moest, omdat ze joods is.

[p. 47]

‘“Wist u dat de hele tijd?” vroeg ik verbaasd.

Hij knikte opnieuw.

“Maar waarom heeft niemand me dat verteld?”

“Nou ja...” zei de Pap. “Ik wist niet dat het belangrijk was.”

Maar dat was natuurlijk gelogen; het was tenminste niet de hele waarheid. De Pap had een hekel aan narigheid. Hij kon het niet eens opbrengen om het te zeggen. Het maakte me ineens razend.

“Waarom heet ze dan de Pruusin?” vroeg ik kribbig.

“Zo wordt ze genóémd, Fing.”

“Ze is blond.”

De Pap grinnikte. “Niet alle Judde...”

“Ja, dat snap ik ook wel,” zei ik. “Maar de meesten toch wel. En ze gaat naar onze kerk. Welke Jud gaat er nou naar onze kerk?”

“Zulke dingen gebeuren,” zei de Pap.

Maar zulke dingen gebeurden níét.”’

Fing begint vragen te stellen, maar de dagelijkse gang van zaken neemt haar meer in beslag dan bespiegelingen over oorlog of goed en fout. Ze reageert op wat er op haar pad komt.

Zoals haar eerste vriendje Filip met wie ze stuntelig verkering krijgt zonder te weten of ze hem wel aardig vindt en wat je eigenlijk moet doen als je verkering hebt. Op een dag komt hij afscheid nemen omdat zijn vader een ongeluk heeft gehad en hij voorlopig naar zijn geboortestad terug moet. Fing denkt dat hij haar nu gaat zoenen, maar in plaats daarvan ‘voelde ik een klopje op mijn schouder. Alsof ik een paard was.’ Het laat een onprettig gevoel achter. Pas weken later duikt Filip weer op. In het uniform van de Jeugdstorm, de jongerenbeweging van de nsb.

‘“Wat heb jij nou aan?” [...]

Hij gaf geen antwoord.

“Als je maar niet denkt dat ik heb zitten wachten. Ik heb allang nieuwe verkering.”

Hij zweeg.

“Ik neem aan dat je vader weer springlevend is? Na zoveel tijd zal hij wel weer op tafel dansen.”

“Hij is dood.”

[p. 48]

De binnenkant van mijn hoofd zat vol schakelaars. Klik, er was woede. Klik, er was schaamte. En wie het ook was die ze bediende, ik was het zeker niet.’

Ze trok hem mee en ze zoenden. Opnieuw gaat dit niet volgens een vooropgezet plan, evenmin betekent het dat ze Jeugdstormers opeens leuke lui vindt. Filip is voor haar in de eerste plaats haar eerste vriendje. Hij is net zijn vader verloren. Zij schaamt zich over haar botte opmerking. Dat hij ook bij de Jeugdstorm is, nazi-praatjes verkoopt en met nsb-krantjes colporteert, is daaraan niet tegengesteld. Dat is hij óók, maar die Filip bevindt zich als het ware in een andere werkelijkheidslaag. Niet op het niveau waarop hij op dat moment voor haar belangrijk is.

Filip vertelt Fing over de joden en dat ze het er zelf naar gemaakt hebben. En dat er een Nieuw Nederland komt met zelfbestuur als de Duitsers weg zijn. Filip krijgt een mooie toekomst in het vooruitzicht gesteld door meester Govaerts, de lokale nsb-leider die bij mejuffrouw Vroon inwoont. Ook Fing is gecharmeerd van meester Govaerts. Hij is vriendelijk en straalt een rustige zelfverzekerdheid uit. Hij speelt haar de brieven van haar vader en broers door nadat zij naar een Duits werkkamp zijn gestuurd. Ze vertrouwt hem en wanneer meester Govaerts een uitbrander krijgt van de Duitsers omdat zijn overijverige nsb'ers de Sicherheitspolizei voor de voeten lopen, krijgt ze medelijden:

‘Ik bedoel, ik was blij dat de vervalser ontsnapt was, want die vervalser was tegen de Pruuse en dat was ik ook. Maar ik hoefde het toch niet met meester Govaerts eens te zijn om hem aardig te vinden?’

Ook hier weer die verschillende lagen. Het grotere plaatje waar meester Govaerts deel van uitmaakt, ziet ze wel, maar dit is niet onverenigbaar met haar eigen relatie tot hem. Door haar omgang met Filip en goede verstandhouding met meester Govaerts zit Fing echter op een dag wel in een bus op weg naar een manifestatie van de Jeugdstorm. Ze wordt zelfs gegrepen door de muziek en de saamhorigheid.

Vanaf dat moment escaleren de gebeurtenissen. Filip bespiedt mensen en geeft de informatie door aan meester Govaerts die hem een betere baan in het vooruitzicht stelt als

[p. 49]

hij zich kan bewijzen. Filip moet een lokaal marktkoopmannetje, de van oorsprong Duitse Emmaus Trott, waarschuwen geen ‘Bolsjewistische praat’ meer te verkopen. Emmaus Trott als bolsjewist en revolutionaire oproerkraaier? Deze nsb-werkelijkheid past niet bij het beeld dat Fing van hem heeft en is op het eerste gezicht lachwekkend. Ze kent die man al haar hele leven. Hij speelde vroeger Sinterklaas. Hij hoort bij de eigen vertrouwde gemeenschap. Hoe komen ze erbij hem als misdadig gevaar te zien? Ze stapt naar meester Govaerts:

‘“Dat heb ik hem inderdaad gevraagd,” zei meester Govaerts.

“Maar waarom in vredesnaam?” vroeg ik. “Wat heeft Emmaus Trott misdaan?”

“Het gaat er niet om wat hij misdaan heeft. Het gaat erom wat hij misdoen kán. Er is een hoop onrust de laatste tijd. Dat is niet goed, Fing. Niet voor de stad en niet voor het land. Hij kan niet zomaar van alles blijven roepen.”

“U zegt zelf dat het mooiste land een vrij land is.”

“Maar dan moet je die vrijheid koesteren, niet misbruiken. Wat denk je dat er gebeuren kan als nota bene een Pruus rare praatjes blijft verkopen? De Pruuse... je weet toch hoe ze zijn? Ze hebben het beste met dit land voor, maar ze zijn niet bepaald... rekkelijk. Dan is het toch alleen goed dat meneer Trott gewaarschuwd wordt? Voordat er echt ongelukken gebeuren?”

“Maar waarom Filip? Waarom kan niet iemand anders...?”

“Natuurlijk kan ik iemand anders sturen. Er zijn genoeg jongens die willen.” Hij zweeg een moment. “Moet ik hem terugroepen?”

Ik dacht aan Filip. [...]

“Alleen waarschuwen?” zei ik.

“Alleen waarschuwen,” zei meester Govaerts.’

Zo beginnen de verschillende werkelijkheidslagen zich met elkaar te vermengen. Is de opstelling van meester Govaerts verkeerd? Of voorkomt hij erger door te waarschuwen voordat de Duitsers ingrijpen? Was Emmaus Trott een gevaar om wat hij kón misdoen? Maar naast deze principiële overwegingen ook een pragmatische: moest Filip dit klusje doen, of zich maar beter afzijdig houden? Dan deed een ander het, maar was Filip in ieder geval zonder smet. Fing accepteert het plan

[p. 50]

uiteindelijk als meester Govaerts belooft dat het echt blijft bij alleen waarschuwen.

Maar na de waarschuwing wordt het huisje van Emmaus Trott door nsb'ers alsnog kort en klein geslagen en Trott zelf zwaar mishandeld. Als Filip haar hierover ook nog eens voorliegt, wordt Fing razend.

‘Ik wist niet waarom het zo lang geduurd had. Maar met de aanval op Emmaus Trott waren me de schellen eindelijk van de ogen gevallen.’

Fing begint met andere ogen te kijken. Dit komt enerzijds doordat ze geen klein kind meer is - ze is inmiddels al zeker veertien - maar vooral ook doordat ze de verschillende werkelijkheidslagen niet meer naast elkaar kan laten bestaan.

Steeds vaker blijken dingen die zij altijd voor waar had aangenomen niet te kloppen. Bovendien wordt het onmogelijk om deze dingen te beschouwen als vreemde incidenten zonder consequenties.

Als de joodse bevolking op de trein wordt gezet, ziet ze daar de directrice van de nonnenschool. Die bleek een van de zusters weg te hebben weggebracht. Deze vrouw was dus geen zuster die jarenlang in de missie had gewerkt, zoals Fing ondanks de vreemde details van het verhaal probleemloos had geloofd, maar een joodse bekeerlinge. Ze was als het ware altijd iemand anders geweest dan Fing had gedacht.

Meteen daarop leert ze met het oog van de Duitsers kijken wanneer haar zusje Jes met de Pruusin staat te praten en de Duitsers er vanuit gaan dat zij ook joods is en dus de trein in moet.

‘Als er een ramp staat te gebeuren, als de grootste ramp in je hele leven zich ontvouwt, ga je anders kijken. Het lijkt alsof je de wereld altijd door een vlies gezien hebt dat ineens breekt.

Ik zie tussen de schouders van de soldaten Jes, die nietsvermoedend tussen de Judde in staat. En ik kijk met gloednieuwe ogen. Met de ogen van een Pruus. Ik zie het gitzwarte haar van Jes en de kolenzwarte ogen die ze als enige van de Mam geërfd heeft. Juddehaar, Juddeogen. En de jas, de perfecte kopie van de jas van de Pruusin.’

Het is vervolgens meester Govaerts die Jes uit de groep weet te krijgen, weliswaar met het nare argument dat het onrust

[p. 51]

zou geven wanneer een honderd procent Hollands meisje afgevoerd zou worden. Oftewel: joden afvoeren, geen probleem. Lindelauf laat niemand hier kanttekeningen bij plaatsen. Fing kon alleen maar denken aan Jes die bijna de trein werd ingeduwd. Geen enkele gedachte ging naar de joodse bevolking die wél vertrok. Ze ziet de hoed van de Pruusin wegdansen in de massa en dat is het.

Fing heeft ondertussen begrepen dat Liesl een joodse vluchtelinge is. Oma Mei heeft haar in de kelder verborgen. Wanneer ze naar een ander onderduikadres moet omdat er Duitse soldaten ingekwartierd zullen worden, neemt Fing opeens het initiatief. Opnieuw zonder dat ze een vaststaand plan heeft of een concreet doel. Ze neemt Liesl mee naar het adres dat ze te horen heeft gekregen. Maar dat blijkt verraden en als de nsb'ers opduiken, realiseert ze zich dat de Pap geen gelijk had toen hij zei dat niemand boos was op kinderen en zij dus niet bang hoefden te zijn voor de oorlog. In een oorlog is niemand veilig, ook een kind niet. En bovendien: zij is inmiddels geen kind meer.

Met dit boek heb ik iets nieuws geleerd. Ik heb door de manier waarop Lindelauf het verhaal vertelt als het ware om een hoekje kunnen kijken. Een hoekje waar je als wetenschapper nauwelijks omheen komt, omdat je gebonden bent aan je bronnen en je methode. Ik kan nu beter invoelen hoe ervaring en betekenis van de oorlog uiteen konden lopen, botsen en elkaar beïnvloeden. Hoe wat op het eerste gezicht tegenstrijdigheden waren toch moeiteloos naast elkaar konden bestaan. En niet omdat het geen echte tegenstrijdigheden zijn of omdat alles toeval is, maar omdat de ervaring uit allerlei laagjes bestaat die soms los van elkaar lijken te staan. Of waar je nog langs kunt kijken.

Ismee Tames (1976) is verbonden aan het Instituut voor Oorlog, Holocaust en Genocide Studies (niod) waar zij onderzoeker en projectcoördinator is van het onderzoeksprogramma ‘Erfenissen van Collaboratie’ over de integratie en uitsluiting van nationaalsocialistische milieus na de Tweede Wereldoorlog.