Jan Campert-stichting Jaarboek 2010

[p. 137]

Tomas Lieske
Mijn Den Haag

In 1948 slaagde mijn vader erin met zijn vrouw en kinderen terug te keren naar zijn oude wijk, het Bezuidenhout. Dat was niet eenvoudig want hij was uit het Bezuidenhout gevlucht, omdat in het laatste oorlogsjaar de halve wijk was platgegooid en verbrand en de huizen die er nog stonden waren merendeels klein en armoedig. Het lukte hem een fietsenstalling te huren in de Eerste van den Boschstraat en nadat hij de haken van de fietsen uit de muren had gesloopt en de vloeren had belegd met hardboard waarop hij met grafiet en gekleurde vernis een parketvloer tekende, kon het gezin vanaf 1949 in de benedenwoning met uitbouw wonen.

In mijn laatste roman beschrijf ik de woning aldus:

De planken van de houten vloer kraken ook al loopt er niemand. Het behang dat zo vaak losgelaten heeft door het vocht, trekt en scheurt met kleine, ritselende geluiden. Een enkele keer landt een late merel op het dak en begint met zijn ijzerdraadvoetjes te trappelen alsof daar wormen uit te trekken zijn. In geheimzinnige gangen tussen de verdiepingen zijn de knaagdieren druk met het voedseltransport.
In de uitbouw is geen water. Geen kraan op onze kleine kamers boven en ook geen kraan in de grote ouderslaapkamer beneden; wie dorst heeft, moet naar de keuken. Wij schieten iedere ochtend naast het bed in onze kleren en dan moeten we in de keuken tanden poetsen en haren kammen.

Ikzelf werd in dat jaar 1949 zes; ik had op dat moment twee jongere broertjes. In datzelfde jaar kwam in ons gezin een meisje wonen. Ze was even oud als ik; ze was via een soort loterij, georganiseerd door de katholieke kerk, aan onze zorgen en goedwillendheid overgeleverd, ze heette Rosemarie en ze kwam uit Duitsland. Later heb ik me vaak afgevraagd wat de moeder bezield heeft om haar kind weg te sturen en bij een vreemd gezin in een vreemd land onder te brengen. Holland

[p. 138]

was een vijandelijk land waarin een anti-Duitse stemming heerste. De meeste Hollanders begonnen spontaan te schelden als ze iets Duits hoorden.

Over mijn herinneringen aan dat meisje heb ik zojuist een roman geschreven. Die roman dreunt nog na in mijn hoofd en rommelt nog in mijn dromen, vandaar dat ik het niet kan nalaten er af en toe naar te verwijzen. Anderzijds speelt de roman zich af in deze omgeving, dus het verzoek van de Jan Campert-Stichting iets te vertellen over mijn Den Haag, kon niet op een beter moment komen.

De Mitchells die in 1945 op 3 maart het Bezuidenhout in puin gooiden, hebben niet alleen gezorgd voor een merkwaardig speelterrein en een voor een stadskind ongebruikelijk diepgaand contact met planten en dieren, maar ook voor een jarenlange constante verandering in dit deel van Den Haag. Mijn Den Haag bestaat allang niet meer. De woningen zijn verdwenen, de wijken zijn veranderd, de straten zijn omgelegd. Er klopt niets meer van.

Maar misschien heeft mijn Den Haag, ik bedoel het literaire Den Haag zoals dat nu in mijn romans en gedichten beschreven is, in de werkelijkheid nooit bestaan. Om dat duidelijk te maken, waag ik een uitstap naar de schilder Johannes Vermeer.

Bijna zijn hele leven heeft Vermeer de werkelijkheid in zijn schilderijen proberen te vangen. Hij stapt in de traditie van Carel Fabritius met zijn puttertje en van Samuel van Hoogstraten met zijn trompe l'oeil. Ook als hij zich uitgedaagd voelt door de genrestukken met doorkijkjes en tegelvloeren van Pieter de Hoogh, probeert hij figuren zo echt mogelijk weer te geven in een helder verlichte binnenruimte. Hij gaat zich concentreren op de details, gebruikt steeds dezelfde hoek van zijn atelier, schildert de landkaart, de globe, het gele jak, de zilveren wijnkan, allemaal voorwerpen uit zijn eigen huiselijke omgeving.

Wat betekent dat: de werkelijkheid uitbeelden of weergeven? Je kunt van levenloze voorwerpen een knap plaatje maken. Je kunt van personages een stilleven maken, een ‘tableau vivant’. Maar de vraag was natuurlijk: hoe krijg je het leven

[p. 139]

terug in je schilderij. Hoeveel liefde, hoeveel leven zit er in een schilderij? Hoe realistisch is Vermeer?

Mij valt op dat de vrouwen op zijn schilderijen vaak mooi en aantrekkelijk zijn. Bij alle werkelijkheidsnabootsing past hij kennelijk ook een flinke dosis idealisering toe. Zachte contouren, vochtige lippen, fraaie lichteffecten. Kijk eens in het Louvre naar ‘De kantwerkster’, bewonder in het Haagse Mauritshuis ‘Het meisje met de parel’.

Vermeer heeft de werkelijkheid geschilderd maar het probleem is: was dit Vermeers werkelijkheid? Zijn familie bestond uit kleine handwerkslieden, zijn grootvader was een vechtlustige valsemunter. Vermeer trouwde met Catharina Bolnes, die wel uit een vooraanstaande Goudse familie kwam, maar omdat de familie katholiek gebleven was, had ze geen recht meer op hoge posten. Het gezin trekt bij de schoonmoeder van Vermeer in. Ze krijgen vijftien kinderen waarvan vier jong sterven. De broer van Catharina maakt ruzie en komt thuis, in de Paepenhoeck, Vermeers vrouw en schoonmoeder in elkaar slaan. Vermeer verdiende zeker in het begin weinig met schilderen. Tijdens zijn leven viel het Rampjaar 1672 met volledige instorting van de kunstmarkt, met gedwongen sluiting van scholen en winkels. Nergens is dit geweld, dit kinderrijke drukke gezinsleven op de schilderijen terug te vinden. Vermeer moet de laag bij de grondse werkelijkheid met enorme concentratie getransponeerd en geïdealiseerd hebben naar aardontheven rust.

Zoals de werkelijkheid van Vermeers schilderijen niet heeft bestaan in Delft rond 1670, heeft ook mijn literair Den Haag niet bestaan. Mijn Den Haag is evenals mijn beschreven jeugd, mijn beschreven liefdes en mijn beschreven familie, tegelijk honderd procent fictie, verzonnen, en tegelijk honderd procent autobiografisch. En dat is een treffende overeenkomst met Vermeer. Dat een deel van Den Haag is afgebroken of verdwenen, is één ding; als ik zeg dat mijn Den Haag nooit bestaan heeft, is dat toch wat anders. Dan praten we over de verschillende kijk op de werkelijkheid.

Het Bezuidenhout dat mijn vader in 1949 terugvond en dat zeker tijdens mijn lagere schooltijd min of meer onveranderd

[p. 140]

is blijven liggen, zag er als volgt uit. Van de kapotte en verbrande huizen was het losse puin verzameld en wat jarenlang bleef liggen waren de ondergelopen kelders, de verwaarloosde tuinen en de muurtjes die tot op ongeveer een halve meter hoogte waren afgebikt. Citaat uit mijn roman:

De volgende avond vroeg Rosemarie of dat ons speelterrein was en moesten we dat niet opruimen?
Opruimen? Ons gebied opruimen? Hoezo?
Dat kwam van de Krieg. Dat moest weg. Opruimen.
Ze zei verder niets; het beviel haar duidelijk niet. Ons prachtige speelterrein met de melkfabriek ‘Het Roomhuis’, de schervenbak en de putdeksels die je kon optillen; met de straten die in de grote eindeloze zandpaden uit verhalen veranderd waren, waar achter de steenheuvels bijna ondoordringbare bossen groeiden met vlier en braam en waar in de zomer overal de rozen bloeiden op struiken die als groene puisten naast de muurtjes woekerden; enkelvoudige, trillende, maagdelijke, piepjonge rozen die wel lekker roken maar die je niet kon plukken en als je tussen de struiken in het zand ging liggen en naar de licht bewolkte hemel keek, dan draaide de wereld om jou en dan verbleef je in een prairieland van geluk en geuren. Dat was het puin, waar altijd een vermoeden was van onderaards leven, waar in de kelders tussen de muurtjes de poelen stonden, groen, avontuurlijk, vol kikkers en salamanders. In de winter was het eindeloze terrein bedekt met sneeuw. De gevechten waren dan anders; we trokken ons dan meer terug in de bebouwing. Maar opruimen? Geen sprake van.

Het grote probleem met Den Haag is voor mij het volgende geweest:

Het kapotte Bezuidenhout was voor ons een ideaal speelterrein; door volwassenen werd verklaard dat dat door de oorlog kwam. Een grote dankbaarheid ten opzichte van dat vage begrip ‘oorlog’ was het gevolg. Later moest dat gecorrigeerd worden en bleek het te gaan om verwoestingen, om doden en om mensen die uit hun huis gedreven waren.

Rosemarie, het meisje dat in 1949 in ons gezin kwam inwonen, was een vriendinnetje van me. Zij was Duits. Haar vader

[p. 141]

was gesneuveld en zij had nog herinneringen aan bombardementen en aan in brand gestoken stadskernen en huizen. Nachtmerries. Uiteraard waren de mensen die dat op hun geweten hadden, mijn vijanden. Ook dat moest later gecorrigeerd worden. Zij die het land van Rosemarie hadden aangevallen, waren niet de vijand, maar dat waren de Engelsen en de Amerikanen, dus die van ons en het Duitse meisje Rosemarie hoorde juist bij de vijand. Het waren correcties die alles verwarden; die mij op zijn minst leerden dat je verschillend over de werkelijkheid kon denken.

De roman die ik pas voltooid heb, draagt de titel Alles kantelt. De kern is een man van vier en dertig die gewoon op straat een jongen ontmoet en honderd procent zeker weet dat hij dat zelf is op ongeveer achtjarige leeftijd. Het kind leeft in de jaren vijftig en speelt in het puin. De volwassene kent de woordenboekbetekenis, maar voor het kind betekent ‘puin’: speelterrein, rijkelijk bloeiend, heuvelachtig spannend terrein waar van alles te ontdekken valt. Het kind zit met een verliefdheid. Alles is minder belangrijk dan die verliefdheid. Meisje uit Duitsland, Rosemarie. De oudere zit met zijn eigen leven, herinnert zich die verliefdheid vaag en eigenlijk interesseert hem dat niet veel meer. Ze gaan op reis en tijdens die reis botsen de feiten van de kleine met de herinneringen van de grote, plus het belang dat de kleine aan zijn wederwaardigheden hecht met de onverschilligheid van de oudere die nieuwe ervaringen heeft opgedaan.

Deze onmogelijke situatie heb ik zo helder en zo realistisch mogelijk beschreven. Deze roman gaat precies over dat je verschillend over de werkelijkheid kan denken. Over herinneringen die steeds verder afdrijven van een werkelijkheid; over feiten die meteen gekleurd worden door een kinderlijke fantasie. En dat alles is gesitueerd in het Bezuidenhout, gebouwd op wat ik nog weet van mijn jeugd.

De volwassene in mijn roman herinnert zich dat er destijds sprake was van een logeerpartij in een Noordhollands dorpje, Assendelft. De kleine jongen probeert zijn vriendinnetje Rosemarie mee te krijgen maar zij weigert met de woor-

[p. 142]

den: Eerst van Berlijn naar Den Haag, wat al van het leven naar de dood is. En dan nog een keer van een stadje naar een dorpje. Nee, liever niet. Jij mag gaan, Anton, maar vraag mij niet mee.

Den Haag, gekwalificeerd als ‘de dood’ en als ‘stadje’. Ikzelf woon al een en veertig jaar ergens anders. Ik heb verschillende keren een roman geschreven in Parijs of Berlijn. De wereld is groter dan Den Haag. Maar voor mij zal Den Haag, en speciaal het Bezuidenhout, een bijzondere klank blijven houden. Al die straten die niet meer bestaan of die zo onherkenbaar veranderd zijn en zelfs op een andere plaats zijn neergelegd, - Schenkweg, Charlotte de Bourbonstraat, Eerste van den Boschstraat, Ternootstraat, Pieter Bothstraat. Het is het decor van je jeugd, de plaats waar je geboren bent. Waar je zal sterven is onbelangrijk. Waar je geboren en gevormd bent, draag je mee.