Jan Campert-stichting Jaarboek 2010

[p. 40]

J. Greshoff-prijs 2010
David Van Reybrouck
Congo. Een geschiedenis

Juryrapport

Congo is een magistraal boek dat een steeds tragischer wordend verhaal vertelt. Toch laat het de lezer, happend naar adem, met een hoopvol besef achter dat er, ondanks alles, toch iets te vieren valt. Behalve een mijlpaal in de geschiedschrijving is Congo een persoonlijk reisverslag dat ons bijna aan den lijve doet ervaren wat het is je in het hart van Afrika te begeven. Van Reybrouck vertelt op adembenemende wijze het verhaal van een reusachtig gebied dat ooit tot een koloniaal land werd geconstrueerd, gekneed en verdoemd. Honderden history from below-interviews vullen het omvangrijke literatuur- en archiefonderzoek aan. Het resultaat is deze biografie van een prachtig doch geteisterd land.

Na de wrede exploitatie door koning Leopold ii en de Belgische kolonisatie ontstond uiteindelijk rond 1960 de onafhankelijke staat Zaïre, dankzij idealisme én gekonkel. Dat het corrupte avontuur van Mobutu's dertig jaar lange dictatuur tot een bijna onoverzichtelijk chaotische burgeroorlog moest leiden, ervaart de ontzette lezer. Congo laat ons schaamtevol beseffen dat de gulzige drang naar kostbare grondstoffen iedere consument medeplichtig maakt aan de complexe catastrofe die vandaag de dag nog steeds daar woedt.

Vanaf de eerste paragraaf sleurt David Van Reybrouck ons het reusachtig land binnen. Met hem zie je vanuit de Atlantische oceaan de zee, onder de aanslag van de Congorivier, haar ‘turkooizen rimpeling’ en het ‘peilloze kobalt’ verliezen: ‘vanaf hier is alles sop. Gelig, oker, roestig sop.’ Dankzij Van Reybroucks virtuoze compositievermogen en spannende stijl krijg je inzicht in dit ‘sop’ en begin je steeds meer te begrijpen van de geschiedenis van een roerig land.

De jury is zeer onder de indruk van de literaire wijze waarop Van Reybrouck zijn lezers ontwricht en hen een onthutsende confrontatie met het koloniaal verleden en het

[p. 41]

onvoorspelbare heden binnenvoert. Ze bekroont dit boek dan ook met volle overtuiging met de J. Greshoff-prijs.

Dankwoord

Dames en heren,

In 1889 trok Disasi Makulo door de binnenlanden van Congo op zoek naar hulp. Samen met een vriend droeg hij een draagstoel. In die draagstoel: Anthony Swinburne, hun Europese meester, dertig jaar oud, voormalig idealist die ivoorhandelaar was geworden, maar nu vooral doodziek. Zijn benen zaten onder de zweren, zijn koortsen waren ondraaglijk. Niemand kon hen helpen. Bij de Hollandse factorij van Ndunga, dichtbij de Atlantische kust, bezweek hun meester.

De anekdote staat verteld op pagina 82 van Congo. Een geschiedenis. Ik vertelde erbij dat de Hollandse factorij werd bestuurd door Anton Greshoff, ‘de oom van de schrijver van Jan Greshoff’. Het is, voor zover ik kan overzien, de eerste keer in zijn dertigjarige geschiedenis dat de Jan Greshoff-prijs wordt uitgereikt aan een werk dat uitdrukkelijk gewag maakt van de man naar wie de onderscheiding is vernoemd. Maar omdat ik vermoed dat hier meer dan alleen maar sprake is van billijke vergoeding voor mijn zorgvuldige product placement, wil ik graag de leden van de jury en de mensen van de Jan Campert-Stichting danken voor zoveel erkenning.

De Jan Greshoff-prijs is mij dierbaar doordat het zo'n zuivere prijs is. Prijzen ontlenen hun betekenis aan diverse factoren: de kwaliteit van de jury, de hoogte van het geldbedrag, de zichtbaarheid van de uitreiking, noem maar op. Maar het mooiste criterium is en blijft toch wel de zuiverheid van het palmares. Het is goed, zeer goed aanschuiven bij het lijstje eerdere laureaten van de Jan Greshoff-prijs. Alsof je op een receptie toekomt en onmiddellijk bij een groepje goed volk mag aansluiten, zinnige lui, fijne mensen, uitzonderlijke geesten. Ik voel me er meteen thuis en bevoorrecht tegelijkertijd.

Dat Congo andermaal in Nederland in de prijzen valt, laat me evenmin onberoerd. Naast waardering voor de literaire en

[p. 42]

historiografische kwaliteiten lees ik er ook een soort verlangen in, het verlangen dat het Nederlandse koloniale verleden op gelijksoortige aandacht mag rekenen. Welaan dan, dat verlang ik eigenlijk ook. Toen ik in de tweede helft van de jaren negentig in Nederland woonde, was ik bij wijlen diep onder de indruk van 's lands zoektocht naar een volwassen omgang met het koloniale verleden. Ik promoveerde in Leiden aan de faculteit archeologie, en die faculteit was zo klein dat we het pand moesten delen met het Koninklijk Instituut voor Talen, Landen en Volkeren, de nazaat van een groot koloniaal wetenschappelijk instituut. Terwijl wij potscherven plakten en mammoetkiezen flosten deden onze bovenburen onderzoek naar het wel en vooral wee van Nederlands-Indië. Dat klonk toch iets verhevener. Wij waren enigszins geïntimideerd door die huisgenoten met hun uitmuntende bibliotheek en ernstige gezichten. Enkele straten verder pakte het Volkenkundig Museum geregeld uit met knappe, originele tentoonstellingen, en na een halfuurtje sporen stond je in het Koninklijke Instituut voor de Tropen te Amsterdam vaak in verbluffende opstellingen. Wat een verschil met Tervuren, zuchtte ik meer dan eens beschaamd. Het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, onze nazaat van ons groot koloniaal wetenschappelijk instituut, was toch meer een groot koloniaal wetenschappelijk instituut dan nazaat. Tervuren leek een stoffig fossiel, geen museum van Midden-Afrika meer, maar een museum van het laat-kolonialisme, een museum van het museum, een spontane, ongewilde installatie. Als een van de weinige ‘federale wetenschappelijke instellingen’ viel het in de jaren negentig tussen de plooien van een België dat steeds meer bevoegdheden naar de deelstaten overhevelde. Tervuren was een restcategorie, niet alleen van Congo, maar ook van België. Ook wat betreft de omgang met het koloniale verleden stond Nederland mijlen verder dan België.

Maar zou er zoiets bestaan als de wet op de stimulerende achterstand? Anno 2011 lijkt het alsof de Vergangenheitsbewaltigung met betrekking tot het Belgisch kolonialisme verder doorgevoerd is die met betrekking tot het Nederlandse. 2010, het jaar van de vijftigste verjaardag van de Congolese onafhankelijkheid, bracht een hele herdenkingsindustrie op gang, die lang

[p. 43]

niet altijd vlekkeloos verliep, maar wel veel zinvolle momenten kende. Er kwamen uitstekende krantenbijlages, kwalitatief hoogstaande tv-documentaires en in Tervuren, jawel, het voormalige hol van de leeuw, een schitterende tentoonstelling van de dekolonisatie. Sterker nog, het museum sluit de komende tijd zijn deuren voor de ingrijpendste renovatie in een halve eeuw.

Nederlandse vrienden spraken mij er op aan. Waarom kon dit in Amsterdam niet? Vrienden van Indonesische en Surinaamse origine klaagden over de geringe belangstelling voor het koloniale verleden in een Nederland dat vandaag liever focuste naar recente migratiegolven dan stil te staan bij de eigen imperiale voorgeschiedenis, alsof dat geen twee momenten waren van eenzelfde globaliseringsgeschiedenis. Ook andere Nederlanders vertelden mij dat ze inmiddels meer van Congo dan de Antillen wisten. En hoewel ze dat bedoelden als compliment, kon ik er maar half van genieten. Het groeiend analfabetisme over Nederlands overzeese avonturen leek mij uiterst problematisch. Nochtans: boeken als Sonny Boy van Annejet van der Zijl en Njai van Reggie Baay geven aan dat er wel degelijk grote belangstelling bestaat voor koloniale geschiedenissen, zeker wanneer die kundig uitgeplozen en vaardig neergeschreven zijn. In de hoop dat deze bekroning voor Congo ook een stimulans mag betekenen voor historische introspectie in Nederland, geef ik het maar toe: dus ja, dan toch product placement, niet van Greshoff in Congo, maar van Congo in Nederland.

Ik dank u zeer.