Jaarboek Gerrit Achterberg 2

[p. 59]

Ingmar Heytze
Achterberg in 2001
Poging tot voordracht met dichtbeelden

Geachte lezer,

Onderstaand verhaal heb ik afgestoken aan het einde van een dag omtrent Gerrit Achterberg. Terwijl ik dat verhaal zat af te maken, werd men onderhouden door een keur aan deskundigen op dit gebied. De aanwezigen zijn ongetwijfeld voorzien van nieuwe inzichten, kennis en inspiratie om het werk van de grote dichter levend te houden, en zo hoort het ook.

Ik ben niet een van die deskundigen. Ik ben niet eens een letterkundige. Sterker nog, ik heb zelfs maar weinig poëzie van Achterberg gelezen. Wat ik heb gelezen, sneed genoeg door mijn ziel om de uitnodiging tot een voordracht aan te willen nemen. Ik heb besloten om deze tijd zo ludiek mogelijk te vullen en de toehoorders een soort kerstpakket voor te schotelen, waarin het gedicht ‘Schaatsenrijder’ (vg 477), een kort gedachte-experiment en enkele gedichten van Gerrit Achterberg zelf figureerden. Deze onsamenhangende tekst is de neerslag van mijn ongetwijfeld al even warrige betoog.

Laten we beginnen met ‘Schaatsenrijder’ - het enige gedicht waarover ik ooit een bespreking heb geschreven, en wel voor het literaire schaatsblad Zwart ijs.

[p. 60]

 

Over zijn strenge cirkels heengebogen

 

eigent hij zich de middelpunten toe.

 

Hun trots bezit staat in zijn harde ogen.

 

Hij wordt de mathematica niet moe,

 

 

 

waarmee elk nieuw uitvieren zich voltrekt

 

om elke nieuwe inkeer op te vangen.

 

Zie hem in rustige beslissing hangen

 

Boven het tijdeloze, dat hij wekt

 

 

 

en kantelend in tegenkringen leidt

 

voor het een snelle, ronde dood zou vinden.

 

Hij heeft zich van de wereld al bevrijd;

 

enkel de smalle ijzers die hem binden

 

 

 

aan 't evenbeeld. Een laatste trouw misschien?

 

Wat kan hij in de spiegel nog verwachten?

 

Of houdt een vrouweschim, die wij niet zien,

 

hem vast binnen dit eenzaam veld van krachten?

 

 

 

IJskoude liefde, die niet sterven wil,

 

omdat de dode lelies onder water

 

haar eenmaal droegen in hun gouden harten,

 

waarmee de vijver vol lag, zwaar en stil.

Veel poëzie gaat over verlangen en verlangen bestaat niet zonder obstakel. De twee koningskinderen waren het bezingen alleen maar waard omdat het water veel te diep was. Slauerhoff had elke nacht naast zijn verre prinses gelegen als de wereld zich niet tussenbeide had gedrongen. Het huwelijk van Elsschot was geëindigd als splatter movie wanneer tussen droom en daad geen wetten en praktische bezwaren in de weg hadden gestaan. De dichter kan nog zo veel vormen van mogelijk geluk schetsen, dat geluk wordt zelden bereikt. Bij het ene simpele woordje ‘maar’ weten we alweer

[p. 61]

hoe laat het is. Er is altijd wat. Er móet iets zijn.

Een van de fraaiste obstakels die een dichter kan gebruiken, is een ijsvloer. Misschien is de belangrijkste reden daarvoor dat zo'n ondoordringbare, onverbiddelijke zwarte spiegel een tijdelijke zaak is. 's Zomers is er in dit land immers alleen consumptie-ijs verkrijgbaar. Zelfs in de winter is het nog maar afwachten of ons nog een paar Achterbergse dagen op sloot en plas worden gegund. Een ijsvloer verwijst bijna automatisch naar een betere tijd, toen de ijsbaan een vijver vol lelies was. Ook als Achterberg in zijn tijd al de beschikking had gehad over een paar in-line skates, zou hij nooit in de verleiding zijn gekomen om zijn klassieker te situeren op een fietspad of parkeerplaats. De ijsvloer in dit gedicht is zowel een figuurlijke als een fysieke scheiding tussen heden en verleden. De lelies die de beminde droegen in hun gouden harten, liggen nu dood onder het ijs - waarmee de afscheiding tegelijkertijd de verschrikkelijke binding vormt met de verloren liefde.

In de tijd dat het mij nog behaagde om Nederlandse letterkunde te studeren, heb ik mijn hersens op dit gedicht gekraakt. Zelfs gewapend met de vers opgedane kennis omtrent metrum en stijlmiddelen kwam ik niet tot een bevredigende duiding van het hele gedicht. Ik zocht naar intenties, een sluitende verklaring, achterliggende theorie - ik kon niet verkroppen dat poëzie een eigen logica bezit die zich maar ten dele laat vangen in een overzichtelijk academisch telraam. De zinnen die ik toen niet begreep herken ik nu moeiteloos voor wat ze zijn: ijzersterke beelden, paradoxen zonder uitweg, leidend tot een onontkoombare conclusie. Natuurlijk neemt Achterberg geen genoegen met de virtuoze beschrijving van de schaatsenrijder. In de vierde strofe komt hij op de proppen met enkele mogelijke verklaringen waarom die man zijn eenzame baantjes over de plas trekt. Natuurlijk duikt er een vrouwenschim op. En natuurlijk krijg je het, dankzij zijn ijskoude liefde die niet sterven

[p. 62]

wil, na het lezen van dit gedicht nooit meer zo warm als daarvoor. Tot zover ‘Schaatsenrijder’.

Dan zou ik u nu graag willen uitnodigen voor een gedachteexperiment. Het behelst dat wij ons in een mogelijke wereld bevinden, waarin Gerrit Achterberg nog leeft. Hij is 96 jaar oud en zit in een verzorgingstehuis op de Korte Smeestraat. Af en toe waagt hij de oversteek om iets te gaan drinken in buurtcafé De Rat. Hoewel hij zelf liever niet in de belangstelling staat, geldt hij nog steeds als een van de grote dichters van zijn tijd. Omdat hij het publiceren niet laten kan (per jaar verschijnen er een à twee nieuwe bundels van zijn hand), is een anoniem bestaan onmogelijk. Zijn thematiek is onveranderd. Recensenten bespreken zijn werk, dat onveranderd goed blijft, met een mengeling van bewondering en ongeloof. Zijn uitgever ziet zich genoodzaakt om elke tien jaar een nieuw, uitgebreid verzameld werk uit te geven. En doordat de dichter zelf nog leeft, is er van dit soort bijeenkomsten geen sprake.

Gaan wij een parallelle wereld verder en maken wij van de grijsaard een jonge dichter van een jaar of dertig. Als Gerrit Achterberg nu had geleefd en gewerkt en bovendien rond 1970 zou zijn geboren, zouden hem waarschijnlijk de volgende dingen zijn overkomen. Hij zou halverwege de jaren negentig een paar gedichten hebben gepubliceerd in alweer ter ziele gegane bladen als MillenniuM en Vrijstaat Austerlitz. Daardoor zou hij voldoende moeten zijn opgevallen om bij een grote uitgever terecht te komen en al snel bekend worden als een van de beste jonge dichters van dit land. Zijn werk zou door de gevestigde orde verdeeld enthousiast worden ontvangen als te weinig experimenteel en te toegankelijk. Deze kritiek zou eventueel nog verergeren als hij er ook voor zou kiezen om te gaan voordragen. Wellicht zou hij dat niet doen - Achterbergs werk is weliswaar ritmisch onberispelijk, maar leent zich niet al te best voor voor-

[p. 63]

dracht, omdat de ratio bij hem altijd wint van klank en lyriek. Wel zou hij gegarandeerd een domeinnaam op internet hebben geclaimd. Wie in deze wereld gaat kijken op www.achterberg.nl vindt een verkoper van IT-businesscards, smeertechniek en speelautomaten. Had Gerrit Achterberg nog geleefd, dan had hij daar ongetwijfeld een gedicht op gemaakt als ‘Verdemen’ (vg 706), mijns inziens een van de grappigste gedichten in de Nederlandse poëzie:

Er staat Verdemen aan de spoorlijn van
Arnhem naar Utrecht komende - & Zonen.
Ik kan het u gemakkelijk aantonen:
links bovenaan tegen een gevel an.

Ik weet van deze man niets anders dan
dat hij Verdemen heet en hij heeft Zonen
en dat hij aan de spoorlijn is gaan wonen,
waar ieder zich van overtuigen kan.

Ik zou hem voor de aardigheid misschien
eens op kunnen gaan zoeken in zijn huis
en kijken wat hij in het leven doet.

Verdomme als ik Verdemen niet ontmoet.
Het is van uit de trein een pas of tien.
Natuurlijk zit er ergens een abuis.

Het is natuurlijk gevaarlijk om dit soort parallellen te leggen, maar naar mijn nederige opinie zou Achterberg uitstekend bij de jonge dichtersgeneratie hebben gepast. Zijn fascinatie voor nieuwe techniek en natuurkunde, zijn gevoel voor humor, helderheid en de sterke technische afwerking van zijn gedichten maken hem zeer geschikt om in te lijven bij de generatie die door de dichter Ruben van Gogh werd gebundeld in de bloemlezing Sprong naar de sterren. Graag

[p. 64]

zou ik u drie koppels van citaten voorleggen - er zijn er meer - om deze stelling te bewijzen. Achterberg schrijft in ‘Droomlot’ (vg 782):

We stonden waar wij later zouden leven.
Er was nog niets over ons heen geweven.
Zo is het tussen ons een tijd gebleven
en daarna kwam je voornaam op een keer.

Vergelijk dat eens met deze strofe uit Menno Wigmans gedicht ‘Grootsteeds’:

Ze weet niet dat ze net als Lisa lacht.
En ik zie niet wat ik van Hugo heb.
Maar na een week of zeven staat er 's nachts

een kring van schimmen rond ons bed te kijken
hoe traag, hoe teder en verbeten wij
hun diepste namen uit ons hoofd verdrijven.

Gerrit Achterberg schrijft in het gedicht ‘Kinderangst’ (vg 671):

Ik durfde niet omzien, doch wist dat het er was:
een witte heks voor het vensterglas.

Zelf schreef ik, zonder het gedicht van Achterberg overigens te kennen, het volgende gedicht:

Tante werd na uren dreggen
evengoed nog gecremeerd.
Dat ze het water was ingewaaid

[p. 65]

 

namen wij, vijf en zeven jaar,

 

voor kennisgeving aan.

 

 

 

Maar 's nachts wanneer we moesten plassen

 

stond ze druipend in de gang

 

tot 's ochtends vroeg, als alles droog is

 

en moeders hun kinderen niet geloven.

Achterbergs gedicht ‘Treinnimf’ (vg 653):

Zijn wij in Amsterdam, vroeg ze tenslotte.
Ik stotterde. Ik kon geen antwoord geven.
Een ander was mij voor en kreeg haar blik.

Lijkt wel haast een directe inspiratie voor Mustafa Stitous gedicht ‘Hartkloppingen’ (over de contactadvertenties in het blad Rails):

In Almere Muziekwijk stapte je uit

Maar niet voorgoed ik zag je
in het voorjaar weer
onder het publiek
van een talkshow

Treinnimf,
schrijf je mijn hachje?
Ik kan goed koken

Natuurlijk kun je, door wat citaten naast elkaar te leggen, al snel doen alsof iets onbewijsbaars is bewezen, zeker als het om poëzie gaat - maar voor mij is Gerrit Achterberg de jongste dode dichter die ik ken.

[p. 66]

Gebruikte literatuur

Gerrit Achterberg, Verzamelde gedichten. 8e dr. Amsterdam 1984.

Ruben van Gogh (red.), Sprong naar de sterren; de laatste generatie dichters van de twintigste eeuw. Utrecht 1999.

Ingmar Heytze, Alle goeds. Amsterdam 2001.

Mustafa Stitou, Mijn gedichten. Amsterdam 1998.

Menno Wigman, Zwart als kaviaar; gedichten. Amsterdam 2001.