Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg. Deel 10

Anno 1567.

In desen jaere syn burgermeisters geweest Gerardt Cremers, Christiaen Rutzens.

In Julio syn die hopluyden Reyner van Broickhuysen ende Herman Losecot onder tregiment van den graue van Meghen mit hunne twee vendelen bynnen Ruremunde comen in garnisoen ende Broickhuysen daer gelegen tot int leste van Augusto a^o 1568 ende Losecot biss maendach naer paesschen 1568 ende den burgeren schuldich bleuen nemptlich Broickhuysen 1789 gulden ende Losecot 2200 gulden, weshaluen ein eers. magistraet genootdringht is geweest, opden secretaris der stadt Ruremunde, Jacob van Straelen, volmacht te passeren, om die voirscr. schulden in te maenen, te beuorderen etc. ende daer naer anno 1574 tot Arnhem proces moeten sustineren, welches nyet debite soe schynt en is veruolcht worden,

[p. 110]

hoe wel ouer de 500 gulden brab. aen oncosten daerom aengewandt ende off schoon daer naer gedachten hopluyden ende irhen burghen operlacht worden, alsulcke schulden mit die gerichts costen te betaelen, soe hebben doch die burgen mit allerhande behendicheit, soe daer inne ter contrarien weten te handelen, dat men geene volcomene betaelinge en heeft becomen, dan noch schuldich bleuen de somme van 1800 gulden ongeuerlich.

Inden seluen jaere is oick tot Ruremunde in garnisoen geweest hopman Ruyr, die den burgeren schuldich gebleuen 22 gulden.

Die ketters, tegens den eydt by hunne consistorianten in Martio gedaen, syn mit gewapender handt naer die predicatie tot Audenaerden geloopen. Die van Bruggen in Vlaenderen, damit sy die ministers ofte predicanten, om te predicken eene vreese sollen aenjaegen, hebben sekere persoenen gesonden ter plaetsen, daer die predicatie aengestelt was, die den minister beuolen, des anderen daechs sich te verfuegen, om den eydt te doen, als in andere plaetsen was gedaen ende soe sy dat nyet en deden, dat sy sollen weten, dat hun het predicken verboden sol werden dan nyet derrende comen, heeft sich verstecken ende is gaen loopen.

In Martio is van thoff te Bruessel eenen secretaris van den secreten raedt gesonden aen eenen van adel vande principaelste der geconfedereerde, soe doemaels bynnen Amsterdam was, om hen van wegen der gouuernante te vermaenen, sich van daer te vertrecken, daer tegens hy geantwordt, dat dien secretarius soe groeten legaet nyet en was, dat hy hem sol behooren t'antwoorden. Doemaels waeren bynnen Amsterdam oick eenige andere adelicke geconfedereerde inde herberge, daer den secretaris was gaen logeren, die selue hebben hem geuangen genomen

[p. 111]

ende inden nacht mit veel dreygementen alle syne brieuen ende bescheyden affgenomen. De magistraet aldaer vuyt vreese van desen principaelsten en heeft sich dessen nyet aengenomen, tot dat hy saghte, dat tselue sonder syn beuel was geschiedt, waer naer der voirscr. secretaris sonder syne brieuen ende munimenten is duer hulpe van den scholtis ende burgermeistere mit vurweten alleen vanden weert mit een schuytken vuyt hunnen handen gecomen ende weynich tyts daer nae is der seluer principaelste voir een openbaer vyandt des vaderlandts verclaert worden.

Omtrent den 16 Marty heeft sich een caluinischen minister nyet wyt vande stadt Coln sich verstout te predicken, op hope, dat hy in alsulcke treffelicke stadt eenich oproer solde maecken, maer den hoichwysen magistraet aldaer heeft aenstondt verboeden, dat sich nyemandt vuytter stadt tot alsulcke predicatie sol verfuegen welches nyet alleen tot een loff van soe heerlicke stadt, dan oick tot des edelen burgermeisters Constantini van Liskirchen eere ende groote voirsichticheit toegeschreuen wordt.

Opden seluen tyt hebben die ketters bynnen Bruggen in Vlaenderen wederom eenen predicant ontboeden, die ontrent den auondt inde stadt willende comen, inde porte werdt aengetast ende inden kercker geworpen, om dattet hem byde magistraet wel expresselick te predicken verboden was, ende syn daer deur die predicatien bynnen Bruggen comen te cesseren ende mit publicken edict hunne byeincompsten geheel verboden worden.

Ende alsoe bynnen Antwerpen euen wel noch eenige secrete tesamencompsten waeren, die soo het schene, wapenen golden ende andere dingen tot oproer tenderende, in voerraedt hedden, syn veel coopluyden hunne middelen mit nemende, van daer vertrocken.

[p. 112]

Inde voirscr. maendt Marty is de stadt van Valensyn veel hartter als te voeren belegert worden, alsoe der heer van Norcarmen als veltmarschalck vuyt Douay, Dornick ende andere omliggende steden etlich groue stucken geschutz daer voir heeft gebracht om de stadt damit te ouerweldigen, ende heeft die vesten vande stadt mit sulcken gewalt damit beschoten, dat die borgers, siende dat sy tonsterck waeren om te resisteren, hebben gebeden om tot parlamenteren te comen ende off wel sy tevreden waeren sich op te geuen mit alsulcke conditien, als sy te voerens hadden affgeslaegen, en syn nyet gehoirt worden, soe dat des anderen daechs des morgens heel vroech mit 22 stucken die vesten werden begruet, die thoerens ende ontallicke huyseren neder geschoeten ende duerde tselue soe langh tot dat die vesten ter aerden toe waeren affgeschoeten, dat den soldaeten den wegh open stondt ende lichtelyck inde stadt konden inloopen, dergestalt, dat sy hun ontrent den auondt op genade ende ongenade ouergauen. Ende op palm sondach is der heer van Norcarmen mit veel volcx vant leger inde stadt getrocken tot dienst van syne Mat. ende daer nae etlicke daegen de porten gesloten haldende, heeft eenen sekeren welhebbenden coopman, Michiel Herlyn, mit synen sone ende 2 ministers, die d'autheurs vande geheele rebellie waeren, mitten kop doen nemen ende in hafftungh gestelt. Deser stercker stadt eroeueringe heeft den ketters allomme den moet seer geplettert.

Naer dat der heer van Norcarmen dese victorie hadde becomen, heeft stracx soldaten van synen leger naer het stedtgen Cambresis (dwelck die geusen occupeerden) om tselue in te nemen gesonden, dan soe die inwooners verstonden dat Valencyn verloren was syn sy tsaemenderhandt gaen loopen ende syn de soldaten mit opene porten daerin getrocken.

[p. 113]

Int beginsel van Aprilis nae dat die van Maestricht hunne gesanten tot Bruessel hadden gesonden, hebben sy Co. Mats. garnisoen ingenomen. Die van Maseyck, naer dat Hasselt eroeuert was, hebben sy sich hunnen prince ende bisschop van Luyck ouergegeuen ende volck oick ingenomen.

Inde selue maendt Aprilis hebben die van Antwerpen oick hunne legaeten aende gouuernante affgeverdicht ende mits gelouende, dat sy Godt ende den conynck getrou sollen syn, heeft die selue aengenomen ende hun eenige conditien voirgehalden, welcke ontfangen hebbende, syn de saecken aldaer wat beter beginnen te werden. De conditien syn in effect dese geweest: dat alle die predicanten ofte ministers aenstondt vuyt Antwerpen sich sollen hebben te vertrecken, dat alle predicatien, exercitien ende wat dem aengaet, als te weten consistorien, conuenticulen, collectatien van gelt ende dergelycke sullen cesseren, dat die kercken, soe gespolieert ende verdestrueert, in hunnen voerigen staet sullen gestelt werden, dat den dienst Godts ende catholicke sermoenen, alle geistelicke ceremonien ende dat sonder eenich beletsel ofte iniurie aen geistelycke persoenen ofte hunne goederen, hunnen voirtganck wie voeren sullen becomen, dat alle nieuwe bouwingen van andere kercken sullen stil staen ende alst syne Mat. sal beuelen, sullen affgeworpen werden, dat onder tusschen geene vernieuweringhe, noch iet tegens de catholicke religie en sal geschieden, dat alle de borgers ende inwooners Co. Mat. sullen obedieren ende alle syne edicten ende die vant beginsel deser troublen syn gepronunceert, sullen obserueren, dat sy in hunne republicke voirtaen geene gebannen, vagabonden, vrembde ketters, verloopene apostaten ende dergelycke en sullen gestaeden, dat aende magistraet die gebeurlicke reuerentie, respect, gehoirsaemheit ende

[p. 114]

authoriteit gedraegen ende wie hiebeuoerens sal gegeuen worden, dattet garnisoen, soe langh het daer sal wesen, syne Mat. gehoirsaemheit sal sweeren. Ende syn die selue conditien by die van Antwerpen accepteert worden ende volgens negen ministers, soe caluinisten als martinisten, daer vuyt verwesen, hunne kercken vuyt beuel van thoff byde magistraet tougesegelt worden tot dat de gouuernante daer sal comen.

Den cancellier van Brabant, Scheiff ende Peeter Sonnius, soe van thoff naer Tsertogenbosch gesonden ende aldaer gefencklich gehalden, syn relaxeert ende mit 32 schutten weder op Bruessel gebracht worden. Veel vande nieuwegesinde syn mit hun goederen van daer vertrocken.

In Vlaenderen naer paesschen, naer afstellinge der geusen predicatien, syn hunne kercken gedestrueert ende van tholt duer beuel vanden hertoch van Arschot syn drye galgen gemaeckt worden.

Oick om desen tyt, nae dat de prince van Orangnien vernomen hadde, dat ducq d'Alue mit veel Spaenjarts, Italiaenen ende Bourgoignons naer Nederlandt quam, heeft sich van Antwerpen op Breda mit veel van adele, coopluyden ende borgers begeuen, van meyninghe van daer naer Duytslandt te trecken. Den 4 dach naer tvertreck van den prince van Orangnien is alle het criechsvolck, soe bynnen Antwerpen was, behaluen vyer compagnien affgedanckt worden, dwelck sy seer qualick genomen ende des volgenden daechs ontrent den auondt sich byden anderen verfueght ende wouderlick dreygende sol daer van lichtelyck een groot oproer entstaen syn, tgene deur de goede voirsichticheit vande magistraet van Antwerpen voirgebouwt is worden, also tconyncx volck ontrent de stadt quam ende mit den graeff van Mansfelt des morgens heel vroech inde stadt ingelaten syn sesthien vendelen voetvolcx. De

[p. 115]

gouuernante is den graeff van Mansfelt geuolcht mit 500 compagnien ruyters ende heeft aldaer de naemen ende toenaemen vande principaelste familien doen opscryuen, wie oick die wapenen in jeder huys.

Den 1 Mey te middernacht is de heer van Brederoede (die theuft ende heer van de geconfedereerde was) mit veel vande selue, mit hem nemende alle syne familie ende meubelen, van Amsterdam vertrocken ende den van adel tselue te doen geraeden, de welcke twee daegen daer nae mit alle hun volck ende gantsche macht, verscheydene cloisters berouende, sulcx achtervolght hebben, den welcken mit alle diligentie den graeff van Megen ingevolcht, dan nyet en heeft konnen attrapperen, voir ende aleer sy by den anderen sich verfueght hadden, ende waeren weynich min als vyer duysent wel gewapende mannen sterck ende syn in hunne plaetse etlicke compagnien van sconynlicke Mats. volck bynnen Amsterdam gecomen.

Den derden ende vyerden dach daer nae syn bynnen Antwerpen duer beuel vande gouuernante veel vande beldtsturmers ende dergelycke geuangen worden. Ende om te stillen die oproeringen ende tumulten, die wegen die religie in Nederlandt waeren opgestanden, is bynnen Antwerpen een groot edict in nederlandtsche taele gepubliceert worden.

Int beginsel van Junius desseluigen jairs 1567 syn vuyt Ruremunde ongeuerlich 500 vande ketters, om die prediche te hooren, vuytgegaen. De catholicke sloeten die porten toe, sy daer naer wedercomende, verwonderden hun vant sluyten der porten, begeerden die geopent ende hun ingelaten te werden. De catholicken antwoorden, hun voir geene borgers te kennen, sy wederom versochten ingenomen te werden, om by hunne vrouwen ende kynders te moegen comen, maer de catholicken (soemen seyt)

[p. 116]

hebben hun de vrouwen ende kynders vande muyren affgelaten, sonder hun te hebben willen aennemen.

Naer dat de marckgraeff van Bergen ende den heer van Montigny in Julio in Spaengnien waeren gearriueert ende Co. Mat. vuyte brieuen vande gouuernante vernomen ende verstanden hadde, dat deur de conniuentie van etlicke heeren de saecken in Nederlandt soe wyt gecomen waeren, dat sy t'Nederlandt nyet en solde konnen langer behalden, noch Co. Mats. resolutie ter executie stellen, heeft syne Mat. tegens den 22 Nouembris 66 vande principaelste heeren van Spaengnien doen conuoceren, voirnemende seluer sich in Nederlandt te transporteren, om mit hun te delibereren vanden tyt ende forme vande reyse, wart eyndtlick geresolueert ende aende hertoginne van Parme gescreuen, dat tegens de maendt February volgende syne Mat. in persoene seluer in Nederlandt sol comen, dat de gouuernante daer en tusschen d'onderdaenen in officio sol halden. Maer duer dyen, dat het sich liet aensien, dat het meestedeil vanden landen tegens nyet alleen die ouergesondene resolutie, dan tegens d'aencomen vanden conynck seluer sich sollen opponeren, veranderende synen genomenen wille, heeft geproponeert, jemanden anders in synen naeme te seynden, affvraegende offmen, om die troublen te stillen, mit soeticheit naer syne aengeborene clementie, ofte mit rigeur sol voirtvhaeren. Daerop den bichtvader van syne Mat. ende den hertoch van Ferien geantwordt, dat sy van opinie waeren, dat die troublen duer clementie ende soeticheit behoirden gestilt to werden ende presenteerden aen syne Mat. tselue in sulcker vuegen te willen doen. Van contrarie opinie is geweest den hertoch van Alba ende Spinosa te weten, dat tot maniteringe van syne Mat. nootsaeckelick were, datmen mit criech de Nederlanden moeste aentasten ende wel rigoureuselick tot

[p. 117]

een euwich exempel castyen. Vander seluer opinie was oick den cardinael Granvelle⁽¹⁾, die soemen meyndt, den hertoch van Ferien oick daer toe hadde gebracht, waer ouer s. Mat. heeft geordonneert ducq d'Alue in dese Nederlanden te seynden.

Immiddels dat der hertoch van Alva totter reyse sich prepareerde, werden alle de alde Spaenjarden, soe te Naples, als te Melaenen tegens syne aencompste in Italien verdich gehalden, ende is soe mit groote authoriteit ende opperste volmacht eyndtlich op Naemen doir Luxemborch, alwaer der graeff van Egmondt mit meer andere heeren hem waeren, te gemoet gereden, ende hem siende ducq d'Alua saght siet daer is een groot geuss oft ketter by, daer inne der graeff (als tselue wel konnende hooren) nyet weynich geturbeert en was, ende is soe voirts op Bruessel gecomen inde maendt van Augusti. Die alde Spaenjarts waeren sterck 9000, d'Italiaenen 7000, noch andere natie 1000, lichte perden mitte lanchiers 400.

Maer de prince van Orangnien adieu seggende aenden graeff van Egmondt te Willebroeck by Antwerpen wordt daer voir gehalden, dat hy hem syne fortune voirseit heeft, gaff sich van daer naer Duytslandt by de duytsche heeren ende princen beclaegende den miserablen staet vant Nederlandt, hun vermaenende, dat dese oirloghe nyet

(1) Onze kronijk verkeert, aangaande Granvelle, in dwaling. Deze wendde daarentegen alles aan om koning Filips tot eene wijze en milde staatkunde, tot zachtmoedigheid en goedheid te bewegen. Hij verzocht hem meermalen om in persoon de Nederlanden te bezoeken en te trachten zich de toegenegenheid van het volk te verwerven; zoo veel mogelijk moest hij de lands privilegiën eerbiedigen en liever schuldigen ongestraft laten, dan hen te bestraffen, die veeleer eene belooning verdienden. (Vergelijk de brieven van Granvelle aan Filips in Gachard Correspondance de Philippe II, I. 518, 534, 560, 594, 599 en II. LI. Vergelijk verder Groen van Prinsterer, archives VI. 411 en archives supplément 43).

[p. 118]

alleen het Nederlandt aenginck, maer dattet oick allen anderen prouincien ouer theuft hinck ende mit veel anderen redenen soe wyt gebracht, dat sy sich verbonden, mit alle liberaelheit ende assistentie sollen bywoonen, soe dat hy mit hunne hulpe stracx 12000 to voete ende 3000 perden by een creech. Mit welck volck ende de hulpe van die hem inde Nederlanden toegedaen waeren, hy vermeynde den hertoch van Alue te verjaegen, maer den hertoch, hebbende syn volck in garnisoenen verdeilt, heeft die resolutie van syne Mat. (daer van hier voeren gesaght) ende aende hertoginne gesonden was, cracht gegeuen ende ter executie mit gedaener publicatie doen stellen ende bouen die gewoonlicke rhaeden, noch einen nieuwen van 12 persoenen aengestelt, die geheeten is geweest, den bloetraedt, die ouer alle capitaele saecken decernerenden.

Int ierste van September heeft den hertoch van Alue aende staeten ende heeren vanden lande syne credents brieuen getoent ende te kennen gegeven wat hy van wegen Co. Mat. in mandatis hadde veel stercker als oyt de hertoginne hedde gehadt, hun vermaenende den conynck tobedieren, de wapenen neder te leggen ende naerde catholieke religie hun te vuegen.

Ten seluen tyde hebben die van Gendt mitten graeff van Egmondt hun byden hertoch van Aluen tot Bruessel verfueght, hem voirhaldende d'incommoditeit, die sy sollen geuoelen, wanneer hy hunluyden (wie te Bruessel ende in andere steden geschiedt was) de stadt sleutelen sol affnemen ende dergelycke, daerop sy voir antwordt ende afscheyt cregen, dat hy sol besorghen tgene totten dienst van synen conynck were.

Den 9 Septembris heeft ducq d'Alue veel treffelycke heeren van grooten naeme ende qualiteit (dessen nyet vermoeyende) apprehenderen ende in bewaeren doen stel-

[p. 119]

len, onder de welcke syn geweest die grauen admirael Egmondt, prince van Gaueren, Philippus Montmorency, graue van Horn, graue van Culemborch. Weynige daegen daer nae werden die voirscr. twee grauen van Egmondt ende Horn mit 3000 Spaenjarts van Bruessel opt casteel van Gendt, om aldaer wel verwaert te werden, biss tot ander ordtnungh gesonden.

Tusschen Antwerpen ende Bruessel werdt inden nacht oick aengetast den burgermeistere van Antwerpen, heer van Strael, een man van grooter authoriteit ende machtich ende werden alle syne goederen in syn huys tot Antwerpen, in presentie van treffelicke persoenen geinuentariseert. Ende een weynich te beuoerens syn in Spaengnien oick aengetast den broeder vanden graeff van Horn, Florus de Montmorency, den heer van Montigny, mit noch twee andere, Reynart ende van der Ves.

Ende alsoe by etlicke veel genouch gespuert wert, dat ducq d'Alue sol straffen die de belhaemers van deser rebellie waeren geweest, hebben sich mit sack ende pack naer andere vrembde landen getransporteert.

Is oick in Septembri den abt van st. Bernart by Antwerpen, mit hem nemende eene groote somme van penningen, gaen loopen ende heeft, de cap opden tuyn hangende, bynnen Coln eene rycke weduwe getrout.

Bynnen Antwerpen heeft ducq d'Alue in dese tyden 30 burgers wegen die rebellie doen aentasten ende inden vastelauondt noch andere 34. Van gelycken is geschiedt bynnen Gendt, Dornick ende Mechelen.

Als nu den hertoch van Alue verstaen hadde dat het casteel tot Antwerpen soo wyt opgemaeckt was dat nyet alleen die soldaeten hunne domicilien daer konden hebben, maer oick dat hy die van Antwerpen eene euwige seruituyt konde opleggen ende hun alle macht om wyders te

[p. 120]

konnen rebelleren, konde benemen ende in subjectie halden, heeft sich seluer derwaerts verfueght.