Jaarboek Monumentenzorg 2001. Interieurs belicht

[p. 198]

Het Nieuw Suikerhofje
Appartementencomplex avant la lettre
Claire Boels

Het Nieuw Suikerhofje is de naam van een 18de-eeuws, rooms-katholiek hofje van liefdadigheid te Amsterdam. Het hofje ligt verborgen achter de op de rooilijn gesitueerde bebouwing van Prinsengracht 383 en 397. Op het diepe en smalle perceel bevinden zich drie huizenblokken met in totaal zes huizen en een kapel. De huizenblokken dateren van 1755, terwijl de kapel vermoedelijk omstreeks 1777 tot stand kwam. Het complex werd gebouwd op instigatie van Gerrit en Maria ten Sande Jurriaanszn., een welgesteld Amsterdams suikerbakkersechtpaar dat twee grote suikerraffinaderijen in handen had. Het echtpaar Ten Sande was voornemens het hofje te laten bewonen door oude, behoeftige, rooms-katholieke vrouwen. Deze vrouwen dienden bij binnenkomst een som van zestien gulden te betalen in ruil waarvoor ze gratis onderdak en jaarlijks enkele giften ontvingen. Het complex huisvestte oorspronkelijk 54 vrouwen. Later, vermoedelijk omstreeks 1800, werden dat er 27. Naar alle waarschijnlijkheid vond de halvering van het aantal bewoonsters plaats, nadat aan de vertrekken zonder haardpartij een stookplaats werd toegevoegd. Zo kon iedere bewoonster worden voorzien van een eigen, op zichzelf staande woonruimte.

Wellicht in samenhang met deze verbouwing plaatste men een aantal waterbekkens in de trappenhuizen, zodat ook water binnen handbereik was. Ondanks deze verbeteringen leidde het minimale wooncomfort - slechts één secreet en één waterput waren aanwezig - tot een relatieve leegstand in het begin van de 20ste eeuw. Bovendien uitte de Gezondheidscommissie in 1925 kritiek op de hygiënische toestand. De dienst Bouw- en Woningtoezicht van de gemeente Amsterdam bestempelde het hofje in 1938 als krottencomplex en adviseerde het onmiddellijk te slopen. De toenmalige eigenaar gaf aan dit advies geen gehoor, maar verleende aan een drietal studenten toestemming het hofje te bewonen. Het verzet van deze en latere bewoners tegen de sloop van het hofje heeft er uiteindelijk toe geleid dat het complex behouden is gebleven. Thans vindt een restauratie plaats, waarbij het authentieke karakter van het hofje zoveel mogelijk in stand wordt gehouden. Een andere indeling van het interieur is echter onontkoombaar om het hofje voor woongebruik geschikt te maken. Om in totaal vijf appartementen te creëren zijn de kleine vertrekken samengevoegd en is ook de kapel tot woonhuis ingericht.

Bijzonder aan het Nieuw Suikerhofje is dat nagenoeg alle onderdelen uit de bouwtijd dateren. Het betreft bovendien een weliswaar niet uniek, maar wel zeer fraai voorbeeld van een complex met gestapelde ‘kameren’. Het hofje bestaat uit 27 kleine vertrekken, verdeeld over de zes huizen. Van drie huizen kenmerkt de opbouw zich door drie boven elkaar geplaatste kamers. De andere huizen hebben een voor- en achterkamer die telkens in drie lagen boven elkaar zijn geplaatst. Ondanks de beperkte ruimte bezit iedere kamer een aparte ingang en zijn de vertrekken door gezamenlijke opgangen onafhankelijk te bereiken. Dit systeem, een soort appartementencomplex avant la lettre, garandeert een zekere privacy voor de bewoonsters. Daarnaast levert het twee karakteristieke trappartijen op, waarbij in het ene geval een spiltrap rondom met houten delen betimmerd is en in het andere geval de trap na enkele treden in twee delen splitst.

Iedere kamereenheid heeft een bedstede waarin van oudsher twee vrouwen sliepen. Alle vertrekken zijn voorzien van een originele of een later aangebouwde stookplaats, een ondiepe vitrinekast en een provisiekast. Deze kasten bevinden zich in de meeste vertrekken direct naast de

[p. 199]

Het imitatieorgel van stuc in de kapel van het Nieuw Suikerhofje. Foto RDMZ, 2000.

bedstede en zijn door middel van een luikje aldaar ook via de bedstede toegankelijk. Het individuele karakter van de kamers schuilt vooral in de haardpartijen, die elk een andere haardplaat bezitten, met verschillende tegels zijn bekleed en bovendien niet allemaal even groot zijn. Verder is de vloerbekleding niet in iedere kamer identiek. De vloeren van de vertrekken met een originele haardpartij zijn bekleed met rode plavuizen, hetgeen brandgevaar diende te minimaliseren. In de overige kamers was dit gevaar niet aanwezig en zijn de houten vloeren dan ook onbedekt gebleven.

In tegenstelling tot de woonvertrekken is de kapel vrij uitbundig gedecoreerd. Het gebouw, dat vanwege het exterieur de indruk van een tuinhuis wekt, bezit een relatief ongeschonden interieurdecoratie die helemaal in stuc is opgetrokken. Het meest karakteristiek is de pseudoorgeltribune waarvan in Nederland en het buitenland nog geen andere exemplaren zijn aangetroffen.¹ Een andere bijzonderheid is het gestucte altaar. Dit kent een opbouw met een zwierig en geprononceerd hoofdgestel dat door twee overhoeks geplaatste zuilen wordt gedragen. Zowel het ontwerp als de uitvoering van altaar en orgel zijn van hoge kwaliteit. De vormentaal en het veelvuldig gebruik van voluten en gekrulde acanthusbladen doet denken aan de vroeg- Vlaamse barok, overeenkomstig de stijl van het thans verdwenen altaarstuk. Het is niettemin opmerkelijk dat deze stijl op het moment dat deze in de kapel werd toegepast, al behoorlijk gedateerd was. Hier zijn enkele verklaringen voor. Een mogelijkheid is dat het altaar en orgel hergebruikt zijn. Ook zou het hier een nadrukkelijke stilistische verwijzing naar de Vlaamse barok kunnen betreffen, al is het in dat geval gissen naar de motieven. De derde mogelijkheid is ogenschijnlijk de eenvoudigste: de kunstenaar was zélf een Vlaming.²

1 Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis, Bouwhistorisch onderzoek en documentatie van het Nieuw Suikerhofje, Utrecht 2000, deel 1, p. 23.

2 C. Boels, Doctoraalscriptie Kunstgeschiedenis, Het Nieuw Suikerhofje, Universiteit Utrecht, 2000.