Jaarboek Monumentenzorg 1998. Buitenplaatsen

[p. 199]

Ronald de Leeuw
Wonen in Arkadië
Het interieur van Nederlandse kastelen en buitenplaatsen

Feestrede uitgesproken door prof. drs. Ronald de Leeuw, algemeen directeur Rijksmuseum, in het Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch op zaterdag 26 september 1998.

Dames & heren,

Ooit hoorde ik het verhaal van een landgenoot die in gezelschap van een Fransman uit het Zuiden terugkeerde naar Nederland. Hij koos daarbij de route via Limburg. De Fransman had zich van die autorit niet veel voorgesteld, want het Nederlandse landschap is immers behalve door zijn vlakheid vooral beroemd geworden vanwege zijn mooie wolkenluchten. Tot zijn verrassing ontwaarde de Fransman echter langs de weg, die ook een stuk heuvelachtiger was dan hij vermoed had, de contouren van een klein Limburgs kasteel. ‘Ah, un chateau!’ verzuchtte hij. Even later doemde er opnieuw een markant bouwwerk op, wat hem niet ontging en goedkeurend bromde hij: ‘un autre chateau!’. Een paar kilometer verder en opnieuw kwam er een in beeld. Zijn enthousiasme kende geen grenzen meer, en won het van zijn chauvinisme: ‘Encore un chateau, mais bravo, bravo!’. Die Nederlanders hadden er dus toch nog iets van begrepen.

De Nederlandse buitenplaats is geen bekend gegeven in het buitenland. Collega's die ik ooit vergastte op een ritje langs de Vecht maakten kennis met een dimensie van ons land die hen volstrekt verrastte. Wij slagen erin veel toeristen te trekken dankzij onze mooie molens, de bollenvelden, de Deltawerken, onze fraai bewaarde stadjes en de rijk met Gouden Eeuw gevulde musea, maar onze ‘stately homes’ horen daar niet bij. Waar de ‘heritage industry’ in het Verenigd Koninkrijk het potentieel van de ‘country houses’ al decennia geleden heeft ontdekt en geëxploiteerd, waar geen reis naar Frankrijk compleet is zonder een tochtje langs de kastelen aan de Loire, kun je Nederland met een gerust geweten ‘doen’ zonder een kasteel te bezoeken.

En als we het dan in eigen kring over onze kastelen hebben, dan denken we in de eerste plaats aan die grimmige monumenten van onze vaderlandse geschiedenis: het Muiderslot en Slot Loevestein. Het enige meubilair dat ons bij Nederlandse kastelen te binnen schiet is dan ook Hugo de Groot's boekenkist.

Toen Uitgeverij Waanders een jaar of wat geleden een lijvig boek het licht deed zien over historische Nederlandse landhuizen, was bij vele lezers sprake van een lichte teleurstelling. Het boek toonde weliswaar de architektonische pracht van vele van onze borgen, huizen, kastelen - en het waren er duidelijk ook veel meer dan we bevroed hadden - maar slechts bij hoge uitzondering werd ons via de illustraties in dit boek een blik in het interieur gegund. Van het alom zo populaire voyeuristische ‘kijken bij de rijken’ was dus geen sprake. Het bleef raden naar wat zich achter de statige facades schuilging. De catalogus die het Noordbrabants Museum en Waanders ditmaal ter gelegenheid van ‘Arkadia’ uitbrengen zal op dit punt zeker bevredigen. Hier staat het interieur immers centraal.

Opnieuw is het zinvol een vergelijking te trekken met onze naburen Frankrijk en Engeland. Bij de kastelen aan de Loire is het in de eerste plaats de sublieme Renaissance-architectuur die de bezoeker imponeert, van binnen zijn de meeste Franse kastelen een deceptie. Het wordt plotseling pijnlijk duidelijk dat de Franse revolutie niet alleen met het ancien regime heeft afgerekend, maar ook met de interieurs van hun chateaux. Als er al meubilair en decoratie aanwezig is, dan is het veelal een allegaartje of een reconstructie van wat er ooit was. De sfeer van de oorsponkelijke bewoners, evenwel, hangt er niet meer.

Dat ligt volstrekt anders in Engeland. Daarheen verhuisden trouwens veel van die verdwenen Franse meubelen al tijdens de laatste jaren van de 18de eeuw. In de Engelse ‘country houses’ kunnen we ons niet alleen vergapen aan hoogtepunten uit de meubelen schilderkunst, ook de foto's van de hertog in zijn kroningskledij staat nog op het nachtkastje naast een net uitgelezen roman en ook het onaffe handwerkje

[p. 200]

van mevrouw ligt nog binnen bereik van alle gretige ogen. De bewoners lijken nog in de buurt, en zijn dat in de praktijk ook niet zelden, zij het dat ze meestal een stille zijvleugel of ‘hunting lodge’ als hun domicilie gekozen hebben. De National Trust en het publiek zijn de hoofdbewoners geworden.

In Nederland niets van dat alles. Hier en daar is nog wel een landhuis of kasteel aan te wijzen dat regulier voor het publiek geopend is of voor feesten en partijen te huur is, maar dat is eerder uitzondering dan regel. Door hun bewoners verlaten buitenplaatsen werden doorgaans tot stadhuis, hotel of universiteit Nijenrode. Lijken in Engeland de imposante ‘country houses’ eigenlijk altijd al als een paleis of een museum bedoeld, en is de vaak reusachtige schaal ervan al op publiek vertoon ingesteld, de Nederlandse buitenplaats is dat zelden. ‘Arkadia’, de tentoonstelling van vandaag, toont ons dat er in Nederland iets anders aan de hand is. Onze landhuizen zijn soms ook ambitieus van schaal en verfijnd van inrichting, maar meer dan pronkplaatsen zijn ze in hun huidige gedaante toch vooral de schrein van zich hun traditie bewuste families. Ze herbergen - net als in Engeland - zorgvuldig gehoede ensembles waar het glanzende zilver een plaats heeft naast een geborduurd kamerscherm waarin veel familie-sentiment zijn neerslag vond, maar qua presentatie niet geënsceneerd voor vreemde ogen.

De titel van de tentoonstelling is al veelzeggend. Het gaat bij de Nederlandse landgoederen om een bezoek aan het idyllische Arkadia, het pastorale paradijs op aarde. Daarin wil men niet gestoord worden en mijdt men uiterlijk vertoon. Zelfs toen ons land economisch en artistiek op zijn hoogtepunt stond, in de Gouden eeuw, koos men hier in de architectuur van de landhuizen een classicistische stijl die een rustige monumentaliteit nastreefde. Het rampjaar 1672 is daarin stellig een keerpunt. De Franse bezetter heeft toen in korte tijd een aantal van onze fraaiste huizen platgebrand. Dat was voor de bewoners reden om in de periode erna, die beheerst werd door navolging van de vorstelijke allure van onze stadhouder-koning Willem III, in een laatste opleving van on-Hollandse grandeur enkele superbe, briljante huizen neer te zetten, daarbij in artistieke zin nog eens geïnspireerd door het genie van Daniël Marot. De verwoestingen die de Fransen rond het rampjaar aanrichtten leidden zo verrassend genoeg tot een zeker heroïsch moment in de geschiedenis van het buitenpaleis. Denkt u aan de herbouw van verwoeste Middeleeuwse Midddachten. Maar die hoogtepunten kunnen op den duur de echte neergang niet verhullen: ook lang niet elk landhuis verrees uit zijn as: Sypesteijn, bij voorbeeld, ook in 1672 vernield, moest wachten tot 1912 voor het werd herbouwd!

Ook het feit dat mevrouw Van Spaen een eervol verzoek om stadhouder Willem V te ontvangen, moest afslaan wegens de kosten die dat - en met name de te verwachten vervolgbezoeken - met zich zouden brengen, is een indicatie dat er in de 18de eeuw op de kleintjes gelet moest worden. De 18de eeuw zag niettemin nog het nodige aan bouwactiviteiten, en de interieurs die thans bewaard zijn, weerspiegelen vaak juist die eeuw het beste, maar we kunnen ons niet helemaal aan de indruk onttrekken dat in die eeuw de tuin-aanleg meer bloeide dan de architectuur.

Het grootste onderscheid met Engeland zit hem in het niveau van de kunstschatten die de huizen herbergden. Engeland beleefde in de 18de eeuw zijn grootste territoriale en economische expansie, overvleugelde de Republiek als zeemacht en bouwde aan zijn imperium, terwijl Nederland verdienstelijk rentenierde op de welvaart van de eeuw ervoor. Amsterdam was ook in de 18de eeuw nog steeds een toonaangevende stapelplaats voor beeldende kunst, maar de nadruk verlegde zich steeds meer van import naar export.

De tentoonstelling ‘Herinneringen aan Italïe’, die ik in 1984 in dit Noordbrabants Museum (nog in het oude gebouw overigens) mocht mede-organiseren, liet zien dat Nederlanders zich in de 18de eeuw op hun Grand Tour niet onbetuigd lieten, en veel fraais uit Italië aansleepten. Hun oogst valt echter in het niet bij wat de Engelse milordi in Italië aan kunstschatten buitmaakten, of het nu antieke sculptuur betrof of de schilderijen van Titiaan of Veronese. De aankleding van onze landhuizen was aanzienlijk huiselijker. Niet zozeer de koepel van het Pantheon en het Palladian Window inspireerden ons in de 18de eeuw, als wel de genoegens van de theekoepel.

Ik zou echter een scheef beeld schetsen wanneer ik zou suggereren dat er sinds de Marot-tijd alleen maar neergang is geweest. De voorwerpen in deze tentoonstelling logenstraffen dat en er zijn ook bijzonder fantasie-rijke momenten aan te wijzen, zoals de decoraties van de grote zaal van het curieuze Kasteel Biljoen bij Velp, die de eigenaar helemaal met door Piranesi geïnspireerd stucwerk tooide. Ook in de 19de eeuw werden nog ambitieuze buitenplaatsen in alle denkbare neo-stijlen in elkaar getimmerd, met als apotheose natuurlijk Pierre Cuijpers' fabuleuze Kasteel de Haar.

De Haar is een unieke ‘folly’ op reuze-schaal, een briljante re-inventie van de Middeleeuwen, in betrekkelijk korte tijd dankzij de financiëel onbegrensde opdrachtgever en het genie van Cuijpers tot stand gekomen. De meeste Nederlandse kastelen en buitenplaatsen, hoewel vaak minder spectaculair, danken hun belang veeleer aan hun lange, ononderbroken geschiedenis. In de kunstgeschiedenis is er de laatste

[p. 201]

decennia steeds meer aandacht gekomen voor wat in het Amerikaanse jargon ‘contextuality’ heet. Niet langer interesseert ons alleen wat een bepaalde kunstenaar ‘gedacht’ of ‘bedoeld’ heeft, toen hij of zij een schilderij of een meubel maakte, maar in het kader van de verzamelgeschiedenis boeit ons thans evenzeer hoe de maatschappij in elkaar zat die bepaalde voorwerpen bestelde, wat de functie ervan was, en in hoeverre deze functie de vorm en stijl bepaalde.

De omstandigheid dat bij veel buitenplaatsen niet alleen aspekten van die oorspronkelijke context in meerdere of mindere mate aanwezig zijn, maar ook de daarbij behorende familie-archieven vaak nog intact zijn, is van onschatbare waarde in de reconstructie van de ‘lifestyle’ van vorige generaties. Van dit rijke materiaal hebben de samenstellers van ‘Wonen in Arkadië’ dan ook vruchtbaar gebruik gemaakt.

De buitenplaatsen zijn schatkamers van onze geschiedenis. De sociale elite die hen bewoonde, produceerde om de andere generatie wel iemand die een toonaangevende bijdrage aan het toenmalige maatschappelijke, staatkundige, economische of culturele leven leverde. Er wordt wel gesteld dat in Nederland de cultus van de persoonlijkheid veel minder leeft dan in b.v. Engeland. De dun-bevolkte sekties biografie en auto-biografie in onze boekhandels zouden daarvan een symptoom zijn. Hella Haasse heeft echter overigens te onzent met haar werk over de Bentincks bewezen dat die stelling betrekkelijk is en wie onze buitenplaatsen betreedt ziet alras dat ook wij onze ‘Ahnen-galeriën kennen. Familieportretten staren ons uit alle hoeken tegemoet en doen ons beseffen dat zich hier, in onze gezamenlijke buitenplaatsen - gedecentraliseerd - onze eigenlijke ‘National Portrait Gallery’ bevindt.

Hier biedt zich trouwens nog een andere parallel met Engeland aan: werden daar in de 17de eeuw de beste portretschilders uit het buitenland, met name Nederland en Vlaanderen, gerecruteerd (denkt u aan: Antoon van Dijck, Cornelis Janssen van Ceulen en Peter Lely) in onze 18de eeuw waren er ook bij ons buitenlanders voor nodig om onze regenten en landadel in olieverf allure te verlenen: de toon werd toen aangegeven door hier werkende schilders als Perronneau, Spinny, Liotard, Tischbein en - wat later - Hodges.

Naast een Ersatz-portrait gallery vormen onze landhuizen met elkaar bovendien een veelzijdig museum voor decoratieve kunst. De grootste bouwmeesters van ons land en daarbuiten, van Post en Marot tot en met Cuijpers, gaven hun krachten aan exterieur èn interieur van buitenplaatsen. Het is in de kastelen en landhuizen dat we de kunst van de stucwerker en de weldadige luxe van de tapisserie optimaal in context kunnen genieten. Aspekten der decoratieve kunst die zich slechts met moeite, en niet zonder verlies van hun karakter en impact, naar het museum laten verplaatsen, tonen hier, in situ, hun eigenlijke betekenis en glorie. Ook treffen we hier en daar nog de elegante chinese wandbespanningen en 18de-eeuwse behangsel-schilderijen aan die in de meer aan de wisselvalligheden van de mode onderhevige stadspaleizen al eeuwen geleden zijn gesneuveld. Een belangrijk extra bij de schilderijen in de huizen is dat zij vaak nog hun oorspronkelijke lijsten bezitten, zoals de prachtige, met veel heraldiek getooide lijst om het portret door Philips van Dijk uit kasteel Duivenvoorde.

De tentoonstelling brengt veel individuele hoogtepunten der kunstnijverheid bijeen. Rutger Jan Schimmelpenninck, bij voorbeeld, hield aan zijn tijd als Bataafs ambassadeur in Parijs een fraaie empire pendule over. Maar nog boeiender wellicht zijn de samenhang en ontwikkelingen die we in de buitenplaatsen kunnen bestuderen. U vindt er de volledige geschiedenis van de gang- of halbank, van de thee- of serviestafel, en van - mijn favoriet - de comfortabele slaapstoel. Ook beleeft u er, zoals Reinier Baarsen het in de catalogus noemt, de zegetocht in de 19de eeuw van het Deventer tapijt, inclusief enkele sleetse kleden die een metamorfose ondergingen tot voetkussens, een fenomeen dat door Baarsen fijntjes gekenschetst wordt als ‘een ontwapenend voorbeeld van zuinigheid gecombineerd met inventiviteit, een combinatie die symptomatisch is voor het leven op grote buitens’.

Wie denkt dat de landhuizen in hun arcadisch streven vooral rustiek van karakter waren, zal verrast worden. Ontroerend provinciaal werk van lokale ambachtslieden treft u er naast verfijnde topmeubelen van franse makelij. De aanwezige rijke serviezen van Wedgwood, Meissen of Berlijns porselein waren misschien meer uitzondering dan regel, maar typisch Nederlands is wel weer de overdaad aan Japans en Chinees porselein waarop wij met onze VOC het patent hadden, evenals fraaie sitsen uit India en ander koloniaal goed.

De tentoonstelling laat geen hoekje van de buitenplaats onbezocht, neemt u mee van de tuin naar binnen, van het salet en de eetzaal tot in de keuken, en van de stallen en de kennel weer naar de slotkapel, van de monumentale gang tot (en ik citeer pagina 40 van de catalogus) tot de stoelgang.

Wie verwacht in deze tentoonstelling een Nederlanse variant op de fameuze tentoonstelling ‘The Treasure Houses of Britain’ aan te treffen, zal teleurgesteld zijn. Geen schilderijen van Titiaan, Rubens of Velasquez wachten u, geen Grand Tour portretten van Pompeo Batoni of Romeinse antiquiteiten. Zelfs, om

[p. 202]

dichter bij huis te blijven, geen vergeten Rembrandt, Pieter de Hooch of Ruysdael. Qua concept treedt de huidige tentoonstelling veeleer in het voetspoor van Mark Girouard's baanbrekende boek ‘Life in the English Country House’ uit 1978, dat een meer sociologische benadering van het fenomeen ‘buitenplaats’ bood, met veel aandacht voor de relatie binnen-buiten, en upstairs-downstairs.

De flaptekst van Debrett's uitgave ‘The Stately Homes of Britain’ verklaart de aantrekkingskarcht van de Engelse landhuizen - ‘a magnet that attracts hundreds of thousands of people of all ages and from all over the world’ - uit de ‘tangible glimpses of a way of life that has vanished’ die zij bieden. Dat laatste is ook wat u vandaag geboden wordt. Naast pronkvoorwerpen zijn veel objecten gekozen om u een getrouw beeld te geven van een verdwenen en verdwijnende levenswijze.

Niet het minst interessante deel van deze tentoonstelling wordt dan ook gevormd door voorwerpen, waarvan de moderne stedeling slechts met moeite de functie zal raden. U staat straks oog in oog met een barometer die de huid van een dode krokodil als setting kreeg en met memento's van militaire carrières. Ik noem u als contrast echter ook een liefelijke bruidskrans, en de staf waarmee de majordomo van de heer van Rosendael zich bij ontvangsten extra allure verschafte. Dan zijn er allerlei parafernalia van de jacht, zoals de curieuze zilveren zwanenhalsbanden die moesten voorkomen dat men al te enthousiast elkaars gevogelte zou afschieten. Een monumentale bordenwarmer maant ons dat centrale verwarming zelden tot de zegeningen van een buitenplaats behoorde.

Talloze souvenirs getuigen van de innige band die velen verbond met het Huis van Oranje. Luxueuze snuifdozen bleken lange tijd het meest geëigende aandenken dat de stadhouders aan hun trouwe supporters schonken. Maar u mag ook een traantje plengen bij een sinds 1901 gekoesterd ‘takje oranjebloesem van de Bruidstafel der Koningin’ of vertederd kijken naar het cadeau dat de 7-jarige Cornelis van Eysinga in 1930 kreeg van de koningin: een Märklintrein met het opschrift ‘shell’ omdat zijn vader aan prinses Juliana les had gegeven.

Het wonen op een buitenplaats is naast een voorrecht ook een opgave. Het is een bestaan temidden van vele bedreigingen. Dan doel ik niet zozeer op planologische drama's als wanneer de overheid op het idee komt de Betuwelijn door de doolhof van een heerlijkheid te laten lopen, maar meer zoiets praktisch als dat de huizen nu gerund worden met aanzienlijk minder huis- en tuinpersoneel dan in het verleden. Ik doel ook op de maatschappelijke druk van buitenaf om, zo niet het huis zelf, dan tenminste het omringende park of de tuin voor het publiek open te stellen. Tot aan de afrastering van de landgoederen uitdijende groeikernen zouden die landgoederen maar wat graag annexeren als hun stadspark. Ik heb begrepen dat dit in ambtelijke termen ‘recreatief medegebruik’ heet. Ik zal hier niet lang bij stilstaan: het is een prangend onderwerp waarmee de Stichting PHB als belangenbehartiger dagelijks bezig is, en ook vaak tot werkbare oplossingen weet te komen. U wilt vandaag vooral iets vieren en geeft er stellig de voorkeur aan niet te zeuren of klagen. Mijn verhaal is u bovendien aangekondigd als een feestrede. Toch blijf ik nog even ernstig.

Het lot van de buitenhuizen werd en wordt bepaald, soms bezegeld, door de meest uiteenlopende factoren. Vrouwe Fortuna liet huizen door vererving in onverwachte takken van een familie belanden, ik noemde reeds de effecten van het rampjaar, en natuurlijk was er het wisselvallige fortuin in economische zin, dat families nu eens stimuleerde tot ambitieuze nieuwbouw of juist dwong het landgoed uit geldgebrek van de hand te doen. Een ander, niet minder invloedrijk beslisser over het lot van borgen, buitenplaatsen en kastelen is echter wat abstracter van karakter: ik doel nu op de rol van ons zich ontwikkelend historisch besef en de zich voortdurend wijzigende opvattingen op het punt van restauratie en restauratie-ethiek. Juist een versterkt gevoel voor het verleden leidde ertoe dat vorige generaties 18de-eeuwse gebouwen terugrestaureerden tot hun vermeende middeleeuwse gedaante. Eeuwen geschiedenis van een gebouw werden zo uitgewist. Een andere generatie zag het oude graag in spannende dialoog met het ultra-moderne. Ook die storm is weer bedaard en nu beleven we een moment in de smaakgeschiedenis waarin we aarzelen überhaupt nog enige interventie te plegen. We beseffen bij voorbeeld dat 19de-eeuwse De Haar, ooit verfoeid en belachelijk gemaakt, een uniek moment in het Historisme vertegenwoordigt en als zodanig niet noodzakelijk minder belangrijk is dan de middeleeuwse ruïne die eraan voorafging.

Verwarrend is dat thans uiteenlopende filosofieën op dit gebied rustig naast elkaar leven. Daarenboven zadelt ons steeds subtieler georkestreerde historisch besef ons op met nieuwe dilemma's. Bij het hergebruik van oude, leegstaande kerken en monumentale gebouwen wordt thans vaak gesteld dat een aangepast gebruik - zoals bij voorbeeld de recente transformatie van het Amsterdamse postkantoor tot het warenhuiscomplex Magna Plaza - de beste garantie voor het behoud van monumenten is. Geldt dat voor buitenplaatsen ook? Ik noemde u reeds het voorbeeld van kastelen die werden omgebouwd tot hotel of

[p. 203]

stadhuis. Daarmee werd de architektuur vaak gered, maar het interieur zelden, en is het dan nog wel een buitenplaats? Wordt dit niet veeleer door de functie dan door de vorm bepaald? Mag een landhuisbewoner zijn heerlijke recht, dat zijn voorgangers altijd naar goeddunken en de smaak van hun eigen tijd hebben uitgeoefend, vrij hanteren en aan zijn kasteel nog eens een torentje aanbouwen of zijn moestuin tot tennisbaan omvormen? Of is hem die handelingsvrijheid door de veranderde ethiek of Monumentenwetgeving nu ontnomen? Was het interieur tot voor kort betrekkelijk vogelvrij, zeker waar het de roerende zaken betrof, nu gaan ook steeds meer stemmen op om ook de roerende aankleding, de eeuwenlang gegroeide ensembles, tot monument te maken. We staan, de heer Sluyterman van Loo wijst er in de catalogus op, aan de vooravond van 1999, uitgeroepen tot ‘Jaar van het historische interieur’.

In hoeverre hebben de huidige bewoners het recht, voelen zij het als hun recht, om nog een werkelijk eigen stempel op het interieur van hun buitenplaats te drukken? Immers, een van de charmes van de buitenplaats is dat zij geen steriele stijlzuivere ‘period rooms’ herbergen, maar dat iedere generatie zijn sporen in de aankleding van de vertrekken naliet. Moeten we niet constateren dat deze generatie buitenplaatsbezitters niet zozeer heer en meester van zijn huis is, alswel de conservator? Zijn zij niet veeleer in dienst van hun huis, dan dat het hen dient?

Onze maatschappij, hoezeer ook op mode en mobiliteit gericht, lijkt in zijn omgang met het verleden op alle fronten aan het musealiseren, zo niet aan het fossiliseren. In hoeverre is er nog sprake van echte ‘continuiteit’ wanneer onze buitenplaatsen als het slot van Doornroosje onder een stolp worden geplaatst? Niet bevroren status quo, maar ‘continuïteit’ van bewoning is immers wat de essentie en de charme van buitenplaatsen uitmaakt.

Ik kan dit dilemma niet doorbreken en mag dat niet eens, gezien mijn museale missie. Ik zal dan ook de laatste zijn om de landhuisbewoners onder u aan te moedigen maar eens lekker uw gang te gaan en ongebreideld uw persoonlijk stempel op stins of state te drukken. We kunnen er echter niet omheen te constateren dat de moderne kasteelheer vaak in plaats van bewoner van Arkadië er ook enigszins de gevangene van is.

Laten we het er vandaag, nu we iets vieren, maar op houden dat het vooral een zoete plicht is. Het klinkt bovendien ook wat pervers juist hier te suggereren dat de vijand van de buitenplaats soms de bewoners zelf zouden kunnen zijn. Een van de definities van een kasteel is die van ‘een gebouw dat de functies van verdedigbaarheid en woonbaarheid combineert’. De liefde voor de unieke combinatie van huis en interieur heeft de Stichting PHB geïnspireerd om de vestes van zijn bijna 300 aangesloten leden zowel met stijl en als volgens moderne inzichten te verdedigen: tegen de tands des tijds en tegen de oprukkende moderne tijd.

Die verdediging gold ook vaak de al te nieuwsgierigen. Vandaag wordt er echter een flinke tip van de beschermende sluier opgelicht. Natuurlijk blijven er geheimen die de eigenaars zelfs in het kader van deze presentatie hebben verkozen niet prijs te geven. Dat moeten we respecteren. U zult straks zien dat zij ons echter ook ongelofelijk veel hebben geschonken om van te genieten, om van te leren en om over na te denken. Daar mogen we ze erkentelijk voor zijn. Deze tentoonstelling en de even fraaie als wetenschappelijke catalogus bieden niet alleen veel nieuws, maar zijn in menig opzicht grensverleggend in de ontsluiting van dit belangrijke particuliere erfgoed - dat nu voor enige maanden van ons allen is. Met het stralend resultaat van hun gezamenlijke inspanning wil ik zowel mijn collega Margriet van Boven en haar medewerkers, als alle betrokkenen bij de jubilerende Stichting tot Behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen van harte geluk wensen.

En, zoals de Fransman aan het begin van mijn verhaal het zo treffend wist te formuleren: Bravo Bravo!