Jaarboek Monumentenzorg 1996. Monumenten en bouwhistorie

[p. 187]

Karel Emmens
Dwars in de kerk

Middeleeuwse kerken in Europa kunnen op basis van de plattegrond en de opstand globaal in zes groepen worden ingedeeld: centraalbouwen, zaalkerken, kruiskerken, pseudobasilieken, kruisbasilieken en hallekerken. Een element dat een aantal kerken uit deze groepen met elkaar gemeen heeft is het transept. Na een korte beschouwing van het verschijnsel wordt in dit artikel het vroeg 14de-eeuwse dwarsschip van de Amersfoortse Sint-Joriskerk gereconstrueerd. Een volgende verbouwing van deze kerk leidt tot een theorie over de verschijningsvorm van stedelijke parochiekerken uit de late Middeleeuwen.

De eerste kerken

Na het Edict van Milaan (313) en de bevestiging van het Christendom als de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk door keizer Constantijn (325), begon de bouw van kerken. De basis hiervoor was de Romeinse basilica, een driebeukige ruimte met een hoog middenschip en lagere en smallere zijbeuken. Deze basilica had geen godsdienstige maar een verscheidenheid aan maatschappelijke functies, ten behoeve van de overheid en de handel.^1.

De eerste kerken werden in Rome en het Heilige Land gebouwd. Omstreeks het jaar 330 verrezen onder meer de oude St. Pieter in Rome, de Geboortekerk in Bethlehem en de H. Grafkerk in Jeruzalem.

De oude St. Pieter had een T-vorm, bestaande uit een basilikaal schip en een dwarsschip, dat spoedig navolging vond in andere Romeinse kerken.^2. De H. Grafkerk bestond uit een losse combinatie van een basilica en een centraalbouw, de Anastasisrotonde, terwijl de Geboortekerk aan de oostzijde van de basilica de vorm van een klaverblad heeft.^3. Ook buiten Rome werd in West-Europa het kruisbasilicale concept al spoedig toegepast; de St. Martin in Tours (Frankrijk) is hiervan een vroeg voorbeeld (omstreeks 470).^4.

Het transept diende vermoedelijk enkele doelen. Een symbolisch doel kan zijn dat met het transept een kruisvorm wordt gecreëerd.^5. In de eerste vroegchristelijke kerken, zoals de oude St. Pieter, was dat nog een T-vormig kruis met een absis die direct aansloot op het transept, maar door de toevoeging van een koortravee ontstond al spoedig de vorm van het Griekse (vier gelijke armen) en Latijnse kruis (drie gelijke armen en één langere arm), zoals in de St. Martin te Tours.^6. Een praktischer reden is de extra ruimte die hiermee ter weerszijden van de hoofdabsis werd gecreëerd ten behoeve van meer altaren.^7.

1. B. Risebero, Architectuur. Vijftien eeuwen bouwkunst van de westerse beschaving, Amsterdam 1990, 14.
K.J. Conant, Carolingian and Romanesque Architecture 800 to 1200, New Haven/London 1993, 37.
J. Beckwith, Early Medieval Art, London 1985, 9, 17-18.
H.W. Janson, Wereldgeschiedenis van de kunst, Den Haag s.a., 162-163.

2. Conant (1993), 37-39.

3. Nikolaus Pevsner, Europese architectuur: middeleeuwen en renaissance, Rotterdam 1984, 32.
A.F.W. Bosman, De Onze Lieve Vrouwekerk te Maastricht, Utrecht/Zutphen 1990, 149.

4. Conant (1993), 40 (afb. 4).

5. J.J.M. Timmers, Christelijke symboliek en iconografie, Weesp 1985; 167 (item 446).

6. E.J. Haslinghuis, Bouwkundige termen, Utrecht/Antwerpen 1986, 121 (‘dwarsschip’).
De koortravee maakt al in de vijfde eeuw deel uit van basilikale kerken (Conant (1993), 38, 40 - fig. 4).

7. Conant (1993), 38.

Ten noorden van de Alpen

In de Duitse landen, ten noorden van de Alpen, is het transept in de Karolingische tijd aantoonbaar. De abdijkerk van Fulda, in 742 door Bonifatius gesticht, werd tussen 802 en 819 verbouwd tot een driebeukige basilica met westelijk transept en twee koren. Hiermee copieerde men de oude St. Pieter, waar het transept en de absis ook aan de westzijde van de kerk lagen, boven het graf van Petrus; in Fulda werden in het westelijk deel van de kerk de relieken van Bonifatius bewaard.^8. De abdijkerk van St. Riquier te Centula (nabij Abbeville, Frankrijk) had omstreeks 800 zowel een westelijk als een oostelijk transept.^9. Ook de Dom van Keulen werd in de 9de eeuw voorzien van twee transepten en twee koren.^10. Deze dubbele aanleg, vaak in combinatie met een westkoor, vond tot in de 13de eeuw toepassing in de Duitse landen.

Meestentijds had het transept rechtgesloten kopgevels maar ook veelhoekig of halfronde beëindigingen kwamen voor. In samenhang met de veelhoekig of halfrond gesloten absis ontstaat de vorm van een drielobbig klaverblad. Een zeer uitgesproken voorbeeld daarvan is St. Maria im Kapitol te Keulen (gewijd 1065), die in haar maatvoering de klaverbladvorm van de Geboortekerk te Bethlehem citeert.

8. Beckwith (1985), 18. Conant (1993), 55.

9. Beckwith (1985), 18-20. Conant (1993), 43-46.

10. Beckwith (1985), 20, 22.

[p. 188]

1 Een drie-dimensionale reconstructietekening van de kruisbasiliek omstreeks 1330. De luchtbogen zijn hypothetisch, van de koorpartij is niets bekend. (Tekening: auteur, naar een basistekening van P. Wiersma)

Een opvallende toevoeging aan deze kerk zijn de omgangen om de beide transeptarmen en de absis.^11.

Ook in Nederland zijn enkele voorbeelden van een dubbele aanleg en een klaverbladvormige oostpartij bekend. De Lebuinuskerk te Deventer, een kapittelkerk, verkreeg omstreeks 1050 een basilicale vorm met twee transepten, die in de 15de eeuw werd omgebouwd tot hallekerk.^12. In de Munsterkerk te Roermond, een cisterciënser abdijkerk die gebouwd werd in de eerste helft van de 13de eeuw, is een vergelijkbare aanleg bewaard gebleven. Bovendien heeft de oostzijde dankzij de veelhoekig gesloten transeptarmen een klaverbladvorm.^13. Ook de Bovenkerk te Kampen en de St. Lievensmonster te Zierikzee, vanaf de 13de eeuw functionerend als stedelijke parochiekerken, hadden in de 12de eeuw een klaverbladvorm. In hoeverre er in deze twee kerken daadwerkelijk sprake is van transepten, blijft onduidelijk.^14.

11. Werner Schäfke, Kölns Romanische Kirchen, Architektur - Ausstattung - Geschichte, Köln 1984, 168-169. Pevsner (1984), 62.

12. J.W. Bloemink, ‘De bouwgeschiedenis van de kerk tot ca. 1450’, De Grote of Lebuinuskerk te Deventer (Clavis Kunsthistorische Monografieën), Zutphen 1992, 29-48.
D.J. de Vries, ‘De bouwgeschiedenis van de Lebuinus tussen circa 1450 en de reformatie’, idem, 71-101.

13. E.H. ter Kuile, De romaanse kerkbouwkunst in de Nederlanden, Zutphen 1982; 91-96.
Haslinghuis (1986), 121 (‘dwarsschip’). De situatie bij een aantal Engelse kathedralen omschrijft hij als een dubbel oostelijk dwarsschip.

14. L. Helten, Kathedralen für Bürger, Utrecht/Amsterdam 1994, 33, 78-80.
H. Halbertsma, ‘De vermeende centraalbouw der Sint-Lievenskerk te Zierikzee, Kroniek van het land van de zeemeermin, 1984, 39-54.
Het is niet duidelijk in hoeverre er bij deze kerken sprake was van echte transepten, want de opgravingen geven daarover geen absoluut uitsluitsel. Halbertsma veronderstelt in Zierikzee aansluitend op een basilicaal schip wel een transept, wat gezien de grote afstand tussen de beide halfronde beëindigingen voor de hand lijkt te liggen. In Kampen bevinden de beide absiden zich minder ver uiteen; ofwel het was een eenbeukige kerk ofwel een bescheiden basiliek met een klaverbladvormige oostpartij, die in het laatste geval slechts weinig buiten het muurwerk van de basiliek uitgestoken zal hebben. (Zie ook E.H. ter Kuile, ‘De bouwgeschiedenis van de Sint-Nicolaas of Bovenkerk te Kampen naar de gegevens van de restauratie’, Bulletin KNOB 71, 1972, 73-74.)

De eerste stedelijke parochiekerken in Nederland

Tot in de 13de eeuw vond het transept in onze streken toepassing in belangrijke kerkgebouwen: kathedralen, kapittelkerken en grote kloosterkerken. Uiterlijk in de 13de eeuw komen daar ook de parochiekerken bij. De Buurkerk in Utrecht, waaraan gebouwd werd in de tweede helft van die eeuw, is het oudst aanwijsbare voorbeeld in het bisdom Utrecht. Van de romaanse voorganger van deze gotische kerk is te weinig bekend om vast te kunnen stellen of dat gebouw ook al een transept had.^15. Nog in de late 13de eeuw vond een vereenvoudigde vorm van de gotische kruisbasiliek toepassing in de Utrechtse Jacobikerk (ca. 1290).^16. Rond 1300 verrezen de Sint-Joriskerk te Amersfoort en de Bovenkerk te Kampen - waarbij de laatste de bijzondere combinatie liet zien van een hallekerk met een transept.^17.

Het transept gaf een kerk vermoedelijk meer status.

15. Haakma Wagenaar geeft in zijn reconstructie de romaanse Buurkerk de vorm van een kruisbasiliek (Th. Haakma Wagenaar, De bouwgeschiedenis van de Buurkerk te Utrecht, Utrecht 1936, 78-108 (met name fig. 39). Th. Haakma Wagenaar, ‘De bouwgeschiedenis van de Buurkerk’, Restauratie vijf Hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht, jaarverslag 1982/1983/1984, Utrecht 1986, 146-150). Gezien de schaarse gegevens waarop deze reconstructie gebaseerd is moeten hierbij vraagtekens geplaatst worden.

16. Th. Haakma Wagenaar, ‘De geschiedenis van de bouw en restauratie van de Jacobikerk’, Restauratie vijf Hervormde kerken in de binnenstad van Utrecht, jaarverslag 1975/1976 nr. 4, Utrecht s.a., 44-47.

17. K. Emmens, ‘Van toren tot toren. Vier eeuwen bouwen aan de Sint-Joriskerk te Amersfoort’, Flehite, 22e jaargang nr. 3/4, Amersfoort 1992, 27.
Ter Kuile (1972), 72-86. Helten (1994), 80-82.

[p. 189]

2 De voormalige zuidwestelijke vieringpijler van de Sint-Joriskerk. Rechts is de driedelige opbouw van het schip zichtbaar, die in de hallekerk geen functie heeft. Links bevindt zich de westwand van de zuidelijke transeptarm. In tegenstelling tot de zuidmuur van het schip bevinden zich hier geen kraagstenen in de scheiboog. Aan de oostkant van de vieringpijler is bij de aanzet van de scheiboog een hergebruikt kapiteel zichtbaar, dat vermoedelijk afkomstig is van het afgebroken transept. (Foto: auteur, 1991)

De emancipatie van de burgerij ten opzichte van de clerus en de adel had in Utrecht tot gevolg dat in 1122 stadsrechten werden verleend.^18. Nog vele steden zouden volgen, waaronder Amersfoort in 1259.^19. Deze emancipatie kan aan de basis hebben gestaan van de toepassing van het transept in parochiekerken, omdat de burgers met hun kerkgebouwen konden laten zien dat ze niet onderdeden voor de clerus.

Ook de toepassing van elementen die ontleend zijn aan de 13de-eeuwse kathedraal-architectuur uit het Île-de-France in de Buurkerk zal waarschijnlijk hiermee verklaard moeten worden. De Buurkerk was door haar positie als de belangrijkste parochiekerk in de oudste middeleeuwse stad van het bisdom Utrecht vermoedelijk de prima-inter-pares, het grote voorbeeld onder de (stedelijke) parochiekerken van het bisdom.^20.

18. K. van Vliet, ‘Middeleeuws Utrecht, een markt in ontwikkeling’, Markten in Utrecht (J. Brugman, H. Buiter en K. van Vliet), Utrecht 1995, 21.

19. J. Hovy, De vroegste bestuursgeschiedenis van Amersfoort en de stadsrechtverlening van 1259, Zaltbommel 1969, 25.

20. Hieraan wordt meer aandacht besteed in: K. Emmens, ‘The Utrecht Parishes and their Churches’, Journal 1996 of the British Archeological Association, dat zal verschijnen in de loop van 1996.

De Sint-Joriskerk als kruisbasiliek

De eerste schriftelijke vermelding van de Sint-Joriskerk stamt uit het jaar 1265. Er is dan sprake van een

[p. 190]

3 Tekening van de beide zijden van de westwand van de zuidelijke transeptarm.De getrokken lijnen zijn bestaande delen, de onderbroken streep is een reconstructie gebaseerd op sporen en de gestippelde lijn is gebaseerd op waarschijnlijkheid. (Tekening: auteur, naar een opmetingstekening van P. Wiersma)

aan St. Joris gewijde parochiekerk in de nog jonge stad Amersfoort.^21. De romaanse bakstenen toren is echter aanzienlijk ouder en dagtekent vermoedelijk uit het einde van de 12de eeuw.^22. In die tijd lag er op dezelfde plaats een bisschoppelijke hof, dat het administratieve en bestuurlijke centrum vormde van het Eemland. De Sint-Joriskerk zal oorspronkelijk als kapel deel hebben uitgemaakt van dit hof.^23.

Op het einde van de 13de eeuw zal de stad het plan hebben opgevat de bestaande kerk - van onbekende vorm - te vergroten. Aan de noordzijde van de toren werd een basilikaal schip gebouwd van vier traveeën lengte, een transept van twee traveeën ter weerszijden van de viering en een koorpartij van onbekende vorm (afb. 1). Deze vermoedelijk overwelfde kruisbasiliek was in ieder geval vóór 1337 gereed, het jaar waarin aan de kerk een kapittel werd verbonden.^24. Omstreeks dat jaar waren ook de twee nieuwe, meest westelijke traveeën van het schip gereed. De stadsbrand van 1340 verwoestte de noordmuur van het schip, die spoedig in iets afwijkende vormen werd herbouwd, zodat het schip (opnieuw?) kon worden overwelfd.^25.

Op het eerste gezicht lijkt er weinig over te zijn van de transeptarmen, alleen de westgevel van de zuidelijke transeptarm is duidelijk herkenbaar (afb. 2 en 3).



Deze wand heeft de eeuwen getrotseerd omdat zich hier vanaf de eerste helft van de 16de eeuw tot 1845 het orgel heeft bevonden.^26. Aan de noordzijde is de brede gordelboog een herkenbaar restant van de westwand. Tijdens de restauratie van de Sint-Joriskerk in de jaren na 1960 heeft P. Wiersma de in het zicht gekomen bouwsporen gedocumenteerd en geïnterpreteerd; de schriftelijke weerslag hiervan heeft Dik Berends in 1986 bewerkt tot een verslag.^27. Hieruit is af te leiden dat meer van het transept resteert.

21. C.A. van Kalveen, ‘Oorkonden betreffende de sacramentsverering te Amersfoort’, Jaarboekje Oud-Utrecht 1968, 52.

22. Emmens (1992), 26.

23. In 1132 was er sprake van een schout te Amersfoort en vermoedelijk is de bisschoppelijke hof een uitbreiding van een schoutenhuis (H. Halbertsma, Zeven eeuwen Amersfoort, Schiedam 1974, 11-15).

24. C.A. van Kalveen, ‘De Sint-Joriskerk in het middeleeuwse Amersfoort’, De Amersfoortse kerken, kloosters, kapellen en synagoge en hun geschiedenis tot omstreeks 1850, Amersfoort 1984, 14-15.

25. Emmens (1992), 27-28.

26. H.E. Dekhuyzen, De Sint-Joriskerk van twaalfhonderd tot heden, Amersfoort [1969], 57-59.

27. P. Wiersma, Verslag van het onderzoek naar de bouwgeschiedenis van de Sint-Joriskerk te Amersfoort, 1965-1970, ongepubliceerd (bewerkt door G. Berends in 1986, RdMz).

De reconstructie van het Amersfoortse transept

De westwand toont een tweedeling, gescheiden door een restant van een muurdam (afb. 3). In de noordelijke

4 Tekening van de kopwand van de noordelijke transeptarm. In het muurwerk zijn sporen bewaard gebleven van de oorspronkelijke toestand. De bovenste tekening geeft de sporen weer, de onderste een reconstructie. (Tekening: auteur, naar een opmetingstekening van P. Wiersma)

[p. 191]

travee bevindt zich de arcade naar de zuidelijke zijbeuk. Deze arcade heeft in tegenstelling tot de zuidelijke arcade van het schip géén kraagstenen ter hoogte van de boogaanzet (afb. 2). Hierboven bevindt zich een kwart-cirkelvormige opening, die op dezelfde hoogte ligt als de triforiumopeningen in het schip. Verder is de wand blind. De zuidelijke travee heeft sporen van een venster, dat hoog in de gevel nog als blindvenster (oostzijde) gehandhaafd is. De naad aan de westzijde duidt erop dat de afzaat van het venster vermoedelijk ter hoogte van de waterlijst lag, op dezelfde hoogte als de voormalige zijbeukvensters.

Vermoedelijk was de westwand van de noordelijke transeptarm het spiegelbeeld van de zuidelijke. Ook is het waarschijnlijk dat de oostwanden van het transept een vergelijkbare opzet hebben gehad: de arcade zou dan naar kapellen geopend kunnen hebben. Bij gebrek aan gegevens van de koorpartij kan hierover geen definitief uitsluitsel gegeven worden.

Aan de noord- en zuidzijde werden de transeptarmen afgesloten door rechte kopgevels. Hiervan zijn resten in de bestaande wanden bewaard gebleven (afb. 4). Wiersma nam in de huidige opbouw sporen van een driedelige opbouw waar, zoals die ook voorkomt aan de westwand van het schip. Deze bestaat uit een hoger en breder middenvenster geflankeerd door twee lagere en smallere (blind?) vensters. Een dergelijke opbouw is ook toegepast in de restanten van de transeptkopgevels van de Bovenkerk te Kampen. Wiersma vermoedde dat de geprofileerde dagkanten van één der huidige vensters - drie opeenvolgende kwarthollen - resten zijn van de blindvensterprofilering. Gezien de gelijkvormige profilering van de dagkanten van de lichtbeukopeningen en het blindvenster in de westwand van de zuidelijke transeptarm is dit mogelijk.^28.

Aan het exterieur heeft het verdwenen transept ook sporen nagelaten. Aan de noordzijde steekt het muurwerk ca. 10 cm uit ten opzichte van het naastliggende muurwerk en aan zowel de noord- als de zuidzijde is een restant van een overhoeks geplaatste steunbeer zichtbaar (afb. 5).

De te reconstrueren opzet van het transept vertoont in de details enkele verschillen en overeenkomsten met het basilikale schip. In tegenstelling tot de oudere zuidmuur ontbreken in de scheibogen van de noordmuur en van het transept de kraagstenen. Een ander verschil betreft de dienst die van de grond af opgaat en (vermoedelijk) gescheiden door een kapiteel overging in een brede gordelboog. Deze brede dienst is in het schip alleen aan te treffen in de twee westelijke traveeën van het schip, die omstreeks 1337 zijn toegevoegd: de meest westelijke pijler van de

5 Aan de buitenzijde is de zuidoosthoek van het verdwenen transept herkenbaar aan de overhoeks geplaatste steunberen. Deze oude steunberen zijn tijdens de bouw van het hallekoor van ca. 1370 tot 1390 deels ingebouwd en vermoedelijk ook beklampt. Ook aan de noordzijde bevindt zich een dergelijke overhoekse steunbeer. (Foto: auteur, 1991)

noordmuur krijgt daardoor zelfs een kruisvorm. Een derde verschil betreft de baksteenformaten. De zuidmuur van het schip en de resten van de zuidelijke zijbeuk hebben een groot formaat baksteen van ca. 30 cm tot 32 cm (op 1,5 m) tot ca. 25 cm (op 8,5 m hoogte). De transeptarmen hebben formaten van 29 cm tot 25 cm, terwijl de noordmuur en de twee westelijke traveeën van het schip schommelen rond de 23 cm tot 24 cm.^29.

Dit leidt tot een bouwvolgorde van de kruisbasiliek van west naar oost. Eerst zullen de vier oostelijke traveeën van het schip zijn gebouwd, met gebruikmaking van een groot formaat baksteen (hergebruik?), vermoedelijk omstreeks 1300. Vervolgens zijn de transeptarmen opgetrokken, ook nog met tamelijk grote bakstenen, vermoedelijk snel na of al tijdens de bouw van het schip (1310?). Opvallend is dat in de vormgeving het transept enigszins afwijkt van het oudere schip. De westelijke uitbreiding is ondernomen vóór de verwoesting van de noordmuur in 1340,

28. Wiersma bedoelt de oostelijke dagkant van het zevende venster (geteld vanuit het westen) in de noordmuur en wellicht de pendant in de zuidmuur. Toch heb ik enkele kanttekeningen bij deze veronderstelling van Wiersma. Het exterieur vertoont namelijk geen naden tussen het oude werk van het transept en het nieuwe werk van de verbouwing tot hallekerk. Vermoedelijk is tijdens die verbouwing het oude werk beklampt en daarom kan ook de dagkantprofilering tot dit nieuwe werk behoren. Het nieuwe werk uit de tweede helft van de 14de eeuw en uit de 15de eeuw wijkt qua profilering nauwelijks af van de kruisbasiliek.

29. Gegevens naar P. Wiersma, op l,5m en op 8,5m hoogte: de zuidmuur van het schip: 30-32 (94) en 25-29×12-14×6-7 (73-78); de noordmuur: 23-25×11,5-12×5,5-6 (67-68) het transept: 25-29×12-14×6-7 (73-78) en 25-27×12-13×6-6,5 (72-75) de twee westelijke traveeën van het schip: 23-24×11×5,5 (61-65) en 22-23×11×5,5 (61-69).

[p. 192]

en na de bouw van het transept. Deze uitbreiding krijgt een vormgeving die aansluit bij het transept en afwijkt van de oudere delen van het schip. Gezien de kleinere steenformaten, die ook in de noordmuur voorkomen, zal de westelijke uitbreiding slechts kort vóór de brand van 1340, zijn gebouwd.

Twee parallelle ontwikkelingen

Vanaf de tweede helft van de 14de eeuw werd de vorm van de Sint-Joriskerk opnieuw en ingrijpend gewijzigd. Er werd gebouwd aan een diep hallekoor, dat in 1390 gereed was. Het eenbeukige middenkoor was omstreeks 1420 voltooid, evenals de overwelving van de hele oostpartij. Het jaar 1442 levert de enige schriftelijke vermelding van het transept, toen het werd aangepast aan het hallekoor. Tot in de 16de eeuw werd gebouwd aan het schip, dat daarmee de huidige halle-vorm kreeg, terwijl het transept definitief verdwenen was.^30.

Deze verbouwing tot hallekerk past in één van de twee ontwikkelingen die vanaf de 14de eeuw zichtbaar zijn in de stedelijke parochiekerken. Opvallend is dat de bron voor beide ontwikkelingen waarschijnlijk in één kerk gezocht moet worden, namelijk de Bovenkerk in Kampen. Zoals hierboven reeds gemeld was de Bovenkerk rond 1300 een hallekerk met een transept.^31. Eén van de eerste kerkgebouwen waarin dit concept inclusief het transept werd gecopieerd was de Buitenkerk in Kampen (vanaf ca. 1335).^32. Ook de Michaelskerk te Zwolle werd evenals het koor van de Sint-Joriskerk in de tweede helft van de 14de eeuw in één conceptie als hallekerk gebouwd.^33. In deze kerken ontbreekt echter het transept. Andere kerken volgden dit voorbeeld, zoals de Grote Kerk te Steenwijk en de Grote Kerk te Lochem.^34. Een aantal daarvan, zoals die te Lochem, werd omgebouwd, zodat vaak het transept als element van de basilicale voorganger in het halle-concept herkenbaar blijft. Tijdens de bouw van de Buitenkerk werd alweer een volgende vergroting van de Bovenkerk ter hand genomen. Een groots koor met omgang en straalkapellen (meester Herman, ca. 1345-ca. 1360) en een hoge lichtbeuk (meester Rutger van Keulen, 1369-ca. 1400) verving het oude eenbeukige koor.^35. Deze kathedraal van de stedelijke autonomie - Kampen was in de 14de eeuw de rijkste handelsstad in de Noordelijke Nederlanden - was hiermee een waardige opvolgster van de oudere Buurkerk in de bisschopsstad Utrecht. Vele stedelijke parochiekerken zouden nog in de 14de eeuw dit voorbeeld volgen: de Grote of St. Bavokerk te Haarlem, de Nieuwe Kerk te Amsterdam, de Pieterskerk te Leiden en de St. Jan te 's-Hertogenbosch om slechts enkele voorbeelden te noemen.^36. Een integraal onderdeel van dit grootse basilicale concept was van begin af aan het transept, ofschoon in de Bovenkerk het oude transept pas rond het midden van de 15de eeuw werd verhoogd om aan te sluiten op het koor.^37.

30. K. Emmens, ‘De koorpartij van de Amersfoortse Sint-Joriskerk, Nieuwsbrief Stichting Bouwhistorie Nederland 9, (maart 1994), 9-16.

31. Helten (1994), 33, 80-82. Opvallend is dat de vorm van deze parochiekerk niet aansloot bij de basilikale ontwikkeling van de Utrechtse parochiekerken rond 1300, maar zich daarvan onderscheidde door het hallekerk-concept. De vraag rijst waar dit afwijkende concept van afkomstig was. Hiernaar dient nog onderzoek plaats te vinden.

32. Helten (1994), 32-39. Helten schrijft het halleschip van de Buitenkerk toe aan meester Rutger van Keulen, zodat het begin van de bouw omstreeks 1369 plaatsvond, tegen de toen al bestaande koorpartij en het transept aan.

33. R. Meischke, ‘Drie kerken van Rutger van Kampen’, De Gothische bouwtraditie, Amersfoort 1988, 8-45 (m.b.t. de Michaelskerk: 9, 27, 40). Helten (1994), 28, 58.

34. Meischke (1988), 9, 27, 40. Helten (1994); 28, 58.
C.J.B.P. Frank, ‘De bouwgeschiedenis van de Grote of St. Gudulakerk te Lochem’, Stichting Oude Gelderse Kerken, Band III, (1990), 239-241.
Deze kerkgebouwen zijn in steen overwelfde hallekerken. In het westen van Nederland komen zeer veel met houten tongewelven overwelfde hallekerken voor. Wellicht sluiten die zich ook bij deze ontwikkeling aan, maar de bijzondere vorm van de Grote Kerk in Den Haag zou ook op een eigen ontwikkeling met andere invloeden kunnen duiden.

35. Helten (1994), 118, 130-131.

36. Helten (1994); 48-52, 84. Meischke (1988); 8-45.

37. Helten (1994), 82.