Jaarboek Monumentenzorg 1993

[p. 123]

Ad van Drunen
Wisseldorpelklosjes
Een sierelement in het grensgebied tussen schuiframen en draairamen

De belangrijkste funktie van vensters in een gebouw is het toelaten van licht en lucht en het weren van weer en wind. Naast dit praktische nut hebben vensters ook een decoratieve funktie. Het zijn als het ware de ogen in de façade van de architectuur. Al vroeg heeft men er sierelementen op aangebracht. In de romaanse bouwkunst werden de vensters vaak voorzien van natuurstenen deelzuiltjes die versierd waren met gebeeldhouwde kapiteeltjes en basementjes. De gotische periode leverde fantastische maaswerken op. De architecten uit de Renaissance gaven de kruiskozijnen afmetingen en verhoudingen die pasten in het ontwerp van de gevel. Het detailleren van het kozijn zelf lieten ze echter over aan de timmerman of steenhouwer. Deze in de praktijk opgeleide vakman maakte het venster op traditionele wijze, maar voegde daar soms eigen nieuwe details aan toe.

De overgang van het kruisvenster naar het schuifraam en het draairaam in het laatste kwart van de 17de eeuw, zal door ontwerpers en handwerkers samen tot stand zijn gebracht. Ook in de 18de eeuw werd het venster verder ontwikkeld in nauwe samenwerking tussen beide groepen bouwers.^1. Bij de bouw van eenvoudige woonhuizen werd in de regel echter geen architect aangesteld en zal de timmerman zelf de vormgeving hebben verzorgd. In de 19de eeuw zijn bij de meeste vernieuwingen of moderniseringen van gevels de praktische bouwers bepalend geweest voor de ontwerpen. De ontwikkeling van het Empirevenster met zijn detailleringen laat zien dat de timmerman veel invloed had op de uiteindelijke vormgeving. In mijn dagelijkse werkgebied de stad 's-Hertogenbosch trof ik een klein, met zorg door de timmerman gemaakt detail aan op de wisseldorpel van schuiframen. Nadere bestudering van dit stukje timmermanskunst leverde verrassende resultaten op.

1. Dit artikel is oorspronkelijk geschreven als bijdrage voor het vriendenboek voor dr. ing. H.J. Zantkuijl, dat helaas in de goede bedoeling is blijven steken. Met de publicatie in dit jaarboek wil de auteur alsnog een ode brengen aan deze voor de Nederlandse monumentenzorg zo belangrijke en markante man, die hemzelf tot de bouwhistorie inspireerde.
Berends, G., De oudste schuiframen, Restauratievademecum RV blad Kozijn, raam 03-1 t/m 10 (1993).

Versieringen op kruiskozijnen

Op de kruising van de middenstijl en het zogenaamde kalf van kruiskozijnen werden vanaf de 17de eeuw soms versieringen aangebracht als de stijl en de regel voorzien waren van profileringen. Deze profileringen, meestal in de vorm van opgebrachte latten, werden in verstek verbonden zodat er kleine kruisen of diagonalen ontstonden.^2. De profiellatten konden ook koud tegen vierkante of rechthoekige knoppen aanlopen.^3. Deze werden dan voorzien van eenvoudige versieringen in de vorm van cirkels of diamantkoppen. Fraai versierd zijn de (natuurstenen) kruiskozijnen van het Delftse stadhuis, die bij de restauratie in de jaren zestig naar aangetroffen restanten zijn gereconstrueerd.^4. Op de tekening uit de Architectura Moderna van het ontwerp van Hendrick de Keyser staan de als consoles uitgevoerde sierelementen ook aangegeven.

In de meeste gevallen zal echter niet de architect maar de timmerman dergelijke versieringen creëren. Vooral de middenstijl en de kruising met het kalf lijken bij uitstek geschikt voor decoraties. Dit zien we ook bij de 18de- en 19de-eeuwse schuif- en draairamen.

2. Janse, H., Vensters, 2de druk Nijmegen 1971, 36-37 en 41. De natuurstenen en de houten kruiskozijnen van het stadhuis van Sluis hadden waarschijnlijk dergelijke kruisen.

3. Devliegher, Luc. en Miek Goossens, Vensters in West-Vlaanderen, Tielt- Amsterdam 1980, 29. Vergelijk het 18de eeuwse houten kruiskozijn in het huis Dorpplaats 9 te Koolskamp (B).

4. Kruger, J., De restauratie van het stadhuis 1962-1966, Delftse Studiën, Assen 1967, 375-376.

Klosjes op draairamen

Het draairaam is van oorsprong geen Nederlandse constructie. Dit vermoedelijk in Frankrijk ontwikkelde beweegbare raam is in Nederland toegepast vanaf het midden van de 17de eeuw.^5. De oudste vensters met draairamen in Nederland zagen eruit als kruiskozijnen. De vaste middendorpel, het kalf, was voorzien van profileringen. De middenstijl bezat een

5. Janse, H., Vensters met openslaande ramen in de tweede helft van de 17de eeuw, Bulletin KNOB, 1978, 170-176.

[p. 124]

1 Versieringen aan schuiframen, waaierzwikken en wisseldorpelklosjes aan het pand kruisstraat 21 te 's-Hertogenbosch.

2 's-Hertogenbosch, Markt 15 hoek Kolperstraat 2. Doorlopende middenstijl van bovenraam.

stolpnaald. Deze naald werd aan de bovenzijde afgedekt door de geprofileerde middendorpel. Een versiering op de kruising van middenstijl en regel kwam bij de oudste vensters met draairamen in de Noordelijke Nederlanden niet voor. In Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden werd de bovenzijde van de stolpnaald afgedekt met een op het kalf aangebracht klosje, in de bouwterminologie wel als ‘kikker’ aangeduid. De vensters in de vleugel van het Markiezenhof te Bergen op Zoom uit ca. 1720 zijn het oudst bekende voorbeeld in Nederland.^6. In Zeeland en Limburg werden in de tweede helft van de 18de eeuw onder invloed van Zuidnederlandse architecten ook draairamen met klosjes toegepast.

In België komen dergelijke klosjes in vele variaties voor bij de 18de- zowel als de 19de-eeuwse draairamen. In ons land zijn draairamen alleen in het zuiden, met name in Limburg en midden Brabant, aangebracht.

6. Restauratievademecum, Doe blad Raam 10-1 t/m 3.

Versieringen op schuiframen

In Nederland zijn schuiframen vanaf de jaren tachtig van de 17de eeuw toegepast.^7. De geprofileerde wisseldorpels werden toen niet voorzien van klosjes. In de loop van 18de eeuw kregen de ramen steeds grotere ruiten, maar de glasroeden behielden hun smalle vorm. Deze ramen kregen geen sierelementen op de wisseldorpel. Eerst met de komst van de ramen met grotere ruiten en brede middenstijl komen er mogelijkheden om op de kruising van middenstijl en dorpel accenten aan te brengen. Door op of aan de wisseldorpels van schuiframen klosjes te bevestigen, die overeenkomst vertonen met de afdekkingen boven de stolpnaalden van draairamen, ontstond een type schuifraam dat uiterlijk veel leek op een draairaam (afb. 1).

Deze architectonische sierelementen aan wisseldorpels, die ik de werknaam ‘wisseldorpelklosjes’ heb gegeven, wil ik hierna nader beschouwen.

7. Berends, G., o.c..

De funktie van wisseldorpelklosjes

Zoals uit het voorgaande bleek, zijn de klosjes vooral om esthetische redenen aangebracht. Toch kan aan sommige klosjes een zekere constructieve functie worden toegekend.

Als het klosje op de voorzijde van de wisseldorpel wordt aangebracht kan het dienst doen als aanslag voor de luiken. Ze zijn dan meestal aan de voorzijde vlak en onversierd.

Klosjes die onder de de wisseldorpel zijn aangebracht maken een gesloten halfhoutse verbinding tussen de middenstijl en de onderregel (= wisseldorpel) mogelijk. In enkele gevallen heeft men de middenstijl naar onder laten doorlopen en zijn de beide helften van de onderregel in de middenstijl gepend (afb. 2).

De meeste klosjes zijn echter op of onder tegen de wisseldorpel gespijkerd. Deze twee wijzen van aanbrengen hebben duidelijk een verschillende oorsprong en hebben zich ook op heel eigen wijze ontwikkeld. Ze komen ook in verschillende streken voor (afb. 3).

[p. 125]

Verspreidingsgebied

Wisseldorpelklosjes komen voor in het gebied tussen het huidige België, waar vooral draairamen zijn toegepast, en Noord-Nederland boven de rivieren, waar meestal schuiframen zijn toegepast. Op enkele plaatsen tussen de Maas en de Waal zijn klosjes waargenomen.^8. In de Belgische enclave Baarle Hertog en in Lommel (B) bevinden zich de enige tot nu toe bekende ‘buitenlandse’ klosjes. Verreweg het grootste aantal komt voor in de provincies Zeeland en Noord-Brabant. De oostelijke grens ligt bij de Peel. In Limburg zijn ze niet waargenomen. Alleen in Maastricht komt een enkel ‘verdwaald’ exemplaar voor.

Sterke concentratieplaatsen zijn Middelburg en 's-Hertogenbosch. Opvallend is dat ze in het middengedeelte van Noord-Brabant, tussen Tilburg en Bergen op Zoom weinig of niet voorkomen.^9.

3 Verspreidingsgebied van de wisseldorpelklosjes. Tek. J. van den Eynden, Dienst BOA 's-Hertogenbosch.
Noord-Brabant
1 's-Hertogenbosch
2 Berghem
3 Udenhout
4 Vught
5 Boxtel
6 Helvoirt
7 Lith
8 Tilburg
9 Diessen
10 Baarschot
11 Hilvarenbeek
12 Moergestel
13 Oirschot
14 Veggel
15 Zijtaart
16 Dinther
17 Sint Oedenrode
19 Den Dungenl
20 Vlijmen
21 Engele
22 Ravenstein
23 Gemonde
24 Oisterwijk
25 Haaren
26 Nieuwkuyk
27 Sint Michielsgestel
28 Bergen op Zoom
29 Breda
30 Eindhoven
Zeeland
31 IJzendijke
32 Heinkenszand
33 Hulst
34 Goes
35 Vlissingen
36 Aardenburg
37 Zierikzee
38 Middelburg
39 Brouwershaven
40 Sint Maartensdijk
41 Scherpenisse
42 Nieuw-en Sint Joosland
43 Axel
44 Kappele
45 Breskens
46 Veere
Gelderland
47 Kerkdriel
48 Zaltbommel
49 Heerewaarden
België
50 Lommel
51 Baarle Hertog

4 Wisseldorpelklosje van het Zeeuwse type, aangebracht aan de voorzijde, iets onder de wisseldorpel uitstekend.

8. Kerkdriel, Teisterbandstraat 20-22, De vierruits attiekramen hebben klosjes, die voorzien zijn van brede guttae. In Zaltbommel zijn bij enige huizen klosjes, of reminiscensies ervan, waargenomen, evenals te Heerewaarden. Met dank aan ir. D.B.M. Hermans.

9. In Roosendaal en in Breda en omgeving komen veel meer draairamen voor, die soms voorzien zijn van rijkversierde stolpnaaldafdekkingen.

[p. 126]

5 Overzicht van de meest voorkomende varianten van de Zeeuwse klosjes.

In Zeeland zijn de klosjes meestal op de wisseldorpels, in Noord-Brabant er onder aangebracht.

Klosjes op de wisseldorpels in Zeeland

Middelburg is rijk voorzien van op de wisseldorpel aangebrachte klosjes. Bij zeker 195 panden zijn ze toegepast. Het overgrote deel heeft een taps toelopende vorm met in het midden een iets verdiept liggend kraalprofieltje, dat in het verlengde loopt van een kraal in de middenstijl. Deze klosjes steken iets onder de wisseldorpel uit (afb. 4). Dit Middelburgse type komt voor op Walcheren, Zuid-Beveland en Zeeuws-Vlaanderen.

In de Zeeuwse hoofdstad komen ook vergelijkbare klosjes voor, die alleen in de versiering afwijken (afb. 5).

De wijze van aanbrengen is hier steeds gelijk. Op de voorzijde van het raamhout wordt een dun trapeziumvormig plaatje hout bevestigd, dat ongeveer één eentimeter onder de onderkant van de wisseldorpel uitsteekt. Onder tegen het dorpelhout wordt een even dun stukje hout gespijkerd. Bij sommige huizen zijn nog alleen deze onderstukjes aanwezig, die bij restauraties wel eens tot verkeerde interpretaties hebben geleid. De bovenzijde van de klosjes strookt met de glaslijn van het bovenraam.

Op Schouwen-Duiveland komen geheel afwijkende vormen voor. Vooral Zierikzee heeft een rijke verzameling aan de huizen rondom de haven (afb. 6). Hier zijn veel platte vierkante klosjes met diamantkop midden op de wisseldorpel aangebracht, soms in combinatie met vergelijkbare elementen op de boven- en onderregel van de ramen. De middenstijlen zijn dan vaak eveneens versierd met opgebrachte latten of houtsnijwerk. Ook Brouwershaven heeft dergelijke raamversieringen.

Elders in Zeeland komen geheel versierde middenstijlen in combinatie met klosjes ook voor op Tholen, Scherpenisse (gesloopt) en vooral de fraaie voorbeelden

6 Zierikzee. Wisseldorpelklosje met diamantkop. Op de middenstijl van het hovenen onderraam zijn geprofileerde latten aangebracht.

[p. 127]

7 Sint Maartensdijk (Tholen), Markt 40. Geprofileerde klosjes, middenstijlen met gesneden afdeklatten, wisseldorpel met kwart-rondprofilering die onderbroken is bij de zijstijlen en de middenstijl.

8 Goes, Lange Kerkstraat 16-18. Wisseldorpelklosje en geprofileerde middenstijl. Diamantkopversiering op de bovenregel van het bovenraam.

den op de Markt van Sint Maartensdijk (afb. 7) en op Zuid-Beveland in Goes (afb. 8) en Heinkenszand.

Te Bergen op Zoom komen klosjes voor die tot het Zeeuwse type gerekend moeten worden (afb. 9).

In het Vlaamse gedeelte van Zeeland, waar de grens tussen de schuiframen en de draairamen heel scherp te trekken is, namelijk ter plaatse van de Belgisch-Nederlandse grens, treffen we voorbeelden aan, die duidelijk laten zien dat de wisseldorpelklosjes voortkomen uit de stolpnaaldafdekkingen van draairamen. In IJzendijke bevinden zich enige ramen die voorzien zijn van een geprofileerde wisseldorpel die lijkt op het kalf van een draairaam. De klosjes steken hier voor de profileringen uit (afb. 10). Te Clinge, dat op de landsgrens ligt, komen half-cirkelvormige verbredingen van de middenstijlen voor bij zowel draai- als schuiframen, soms in combinatie met ‘gewone’ wisseldorpelklosjes (afb. 11). De half-cirkelvormige

9 Bergen op Zoom. Geprofileerde klosjes op en onder de wisseldorpel.

verbreding van de middenstijl van het bovenraam komt ook voor in het aangrenzende Belgische gebied, maar dan uitsluitend bij draairamen. Op het verbrede gedeelte is in veel gevallen een halfrond latje aangebracht, dat één geheel vormt met de stolpnaald en de horizontale kraal op het kalf (afb. 12).

Dergelijke plaatselijk verbrede middenstijlen komen ook voor bij schuiframen in Zeeland en in Noord-Brabant. Ze vallen verder buiten het bestek van dit

[p. 128]

10 IJzendijke (Zeeuws-Vlaanderen). Schuifraam met klosje en geprofileerde lat op de wisseldorpel.

11 Clinge (Zeeuws- Vlaanderen). Draairaam met halfronde verbreding van de middenstijl van het bovenraam en halfronde geprofileerde latten op de middenstijl en het kalf. Deze elementen komen hier ook voor bij schuiframen.

12 Koewacht (België). Halfronde verbreding van de middenstijl van het bovenlicht boven de deur en het draairaam. Gedateerd 1808.

artikel.

Klosjes onder de wisseldorpels in Brabant

Een centrum waar veel wisseldorpelklosjes zijn toegepast is 's-Hertogenbosch. Hier zijn de versieringen, in tegenstelling tot Zeeland echter onder de wisseldorpels aangebracht (afb. 13). In de Noordbrabantse hoofdstad zijn zeker 190 huizen geregistreerd waar ze aanwezig zijn (geweest). Het overgrote deel van deze klosjes is als het ware aangebracht in het verlengde van de veelal brede middenstijl van het bovenraam. De daarin aanwezige in diep relief aangebrachte kraalprofilering zet zich meestal op het klosje voort.

De kraalprofilering is in ongeveer de helft van de gevallen echter niet in de wisseldorpel aangebracht omdat er dan haaks op de vezelrichting van het hout geschaafd moest worden (afb. 14).

Dit Bossche- of Brabantse type komt ook veel voor in de belangrijke dorpen en kleine stadjes in de omgeving van 's-Hertogenbosch, de Meyery en de Kempen, zodat we wel mogen spreken van een Brabants type.

Naast dit eenvoudige type komen er bij de voornamere huizen rijker versierde exemplaren voor. Vooral guttae waren in trek: brede-, twee grotere-, of drie

[p. 129]

13 Wisseldorpelklosje van het Brabantse type met doorlopende kraalprofilering op de middenstijl.

14 Wisseldorpelklosjes van het Brabantse type met onderbroken kraalprofilering ter plaatse van de wisseldorpel.

15 's-Hertogenbosch, wisseldorpelklosje met drie guttae.

16 's-Hertogenbosch, wisseldorpelklosje met diamantkopversiering.

[p. 130]

17 Overzichtstekening van de meest voorkomende Brabantse wisseldorpelklosjes.

18 Helvoirt, Huis Zwijnsbergen, 1817, klosjes onder en op de wisseldorpel.

19 Berlicum Hoogstraat, voormalig raadhuis uit 1854 (?). Wisseldorpelklosjes met pijnappel. Bovenlicht met open zwikken en gebogen roeden.

[p. 131]

20 Diessen/Baarschot, Baarschotseweg 40, wisseldorpelklosjes uitgevoerd als console. Gerestaureerd.

21 Lommel (België), Dorp 16, 1805. Schuiframen met kleine roedeverdeling en brede middenstijl. Consolevormig klosje op geprofileerde wisseldorpel en op de bovenregel.

22 Lommel (België), Gestelsedijk 106/108. Schuifraam met gesneden-geprofileerde wisseldorpel en zijklosjes.

kleinere zwaluwstaartvormige druppels naast elkaar, al of niet voorzien van extra randjes en profielen (afb. 15). Daarnaast komt de diamantkopversiering voor, die we al uit het Zeeuwse kennen (afb. 16). Deze komen ook voor bij het in 1817 gemoderniseerde Huis Zwijnsbergen te Helvoirt. Hier zijn ze gecombineerd met guttae (afb. 18). In 's-Hertogenbosch zijn bij enkele huizen fijn gesneden rozetjes toegepast^10. (afb. 17). Opvallend groot zijn de klosjes op de schuiframen van het voormalige raadhuis van Berlicum (1854?), die voorzien zijn van een soort pijnappel (afb. 19). In hetzelfde dorp bevinden zich klosjes met een schelpmotief. Wisseldorpelklosjes in de vorm van een console komen voor in Baarschot (afb. 20), Berghem en Diessen (1798).^11. In het Belgische Lommel staat aan het marktplein een klein, maar voor ons onderzoek belangrijk pand dat in het gesneden bovenlicht boven de deur het jaartal 1805 aangeeft. Lommel behoorde toen nog tot de Bataafse Republiek. Dit voormalige logement bezit schuiframen met geprofileerde wisseldorpels en klosjes in de vorm van consoles die aan de bovenzijde over de wisseldorpels doorlopen (afb. 21). Deze veelal geprofileerde latten kennen we ook uit andere plaatsen

10. De rozetjes zijn uitgestoken in dunne plaatjes hout, die op de klosjes zijn aangebracht. Ze komen voor bij: Verwersstraat 1 en 39 in de zijgevel, Achter het Wild Varken 4 en bij de vermoedelijk in 1796 gemoderniseerde gevel van het Gouvernement. De versieringen op de ramen van deze rijke gevel in de Verwersstraat vertonen meer overeenkomst met die in Zeeland. Op het pand Vlasmarkt 51 te Middelburg, dat toevallig ‘'s-Hertogenbosch’ genaamd is, zijn ook rozetjes toegepast.

11. Ruhe, H.A.M., Het dorpswoonhuis in de Kempen, Zaltbommel 1980, 50-51.

[p. 132]

23 Breda, Markt. Rijkversierd klosje op het kalf van een draairaam.

24 Bergen op Zoom, Hoogstraat 25. Wisseldorpel met kwartbol profilering die doorloopt over het klosje. De middenstijl is voorzien van een lat.

in België en Nederland. Ze zijn ook aangebracht op de onderramen, waar ze als schijnstolpnaalden te interpreteren zijn. In Lommel staat aan de Gestelsedijk vlakbij de grens nog een huis met een bijzondere versiering van de middendorpel. De schuiframen, die vermoedelijk uit het begin van onze eeuw dateren, hebben een schelpmotief dat in het hout van de wisseldorpel is gesneden (afb. 22). Dergelijke schelpen

25 Middelburg, Nieuwe Haven 11. Negenruitsraam met twee klosjes op de wisseldorpel.

komen ook voor bij draairamen in Sint Amands (B).

Het gebied tussen de Zeeuwse en de Brabantse klosjes

In het midden- en west-Brabantse gebied tussen Tilburg en Bergen op Zoom, komen weinig wisseldorpelklosjes voor. In Breda komt slechts één gebouw met klosjes voor: Sint-Jansstraat 16. Het betreft hier dui-

[p. 133]

delijk een verdwaalde neo-renaissance versiering uit 1890. Bovenramen met een halfronde verbreding in de middenstijl van het bovenlicht komen in Breda, Princenhage en Steenbergen wel voor. Roosendaal bezit in het geheel geen schuiframen met klossen.

Opvallend is dat in deze plaats en in Breda veel draairamen voorkomen, soms met zeer fraaie versierde knoppen als afdekking van de stolpnaalden (afb. 23). De rijk geprofileerde klossen in Bergen op Zoom lijken geïnspireerd te zijn op de vormgeving van de vensters van het Markiezenhof. Ze zijn echter in te delen bij het Zeeuwse type. De wisseldorpels zijn hier meestal voorzien van een kwartbol-profilering, die aansluit op de profilering van de klosjes.

De middenstijl is in Bergen op Zoom veelal voorzien van een lat. Deze glijdt in een gecontramalde sparing in de achterzijde van de wisseldorpel en de klossen (afb. 24).

De voorbeelden uit Tilburg en omgeving behoren tot het oost-Brabantse type. Hier komen minder vaak latten op de middenstijlen voor.

26 's-Hertogenbosch, Lepelstraat 12. Raam in de voorgevel vóór de restauratie.

De plaats van de klosjes op de ramen

Wisseldorpelklosjes komen voor op de kruising van de wisseldorpel en de brede middenstijl van Empirevensters. Bij smalle middenstijlen treft men ze minder vaak aan. Vensters met kleinere roedeverdeling

27 Hilvarenbeek, Vrijthof 2. Schuifraam met kleine roedeverdeling en wisseldorpelklosje.

hebben geen klosjes. Een uitzondering is het pand Nieuwe Haven 11 te Middelburg dat zogenaamde negenruiterramen heeft met twee klosjes op de wisseldorpels (afb. 25). Het betreft hier waarschijnlijk een restauratie. De vensters in de voorgevel van Het Keershuis, Lepelstraat 12 te 's-Hertogenbosch bezat kleine ruitjes en wisseldorpelklosjes. Nader onderzoek wees uit dat de roedeverdeling niet orgineel was. De wisseldorpelklosjes behoorden ook hier oorspronkelijk bij Empire-vensters. Deze zijn daarom bij de restauratie in 1983 gereconstrueerd.

In Noord-Brabant komen bij eenvoudige 19de-eeuwse huizen schuifvensters met kleine ruiten maar wel een brede middenstijl voor, die soms voorzien zijn van wisseldorpelklosjes ('s-Hertogenbosch, Oirschot, Hilvarenbeek) (afb. 27). Middelburg heeft vergelijkbare brede middenstijlen (Pottenmarkt 45).

Klosjes zijn ook onder de zijstijlen van de bovenramen aangebracht. Deze zijn meestal van jongere datum en komen meer voor bij T-schuiframen. Het zijn vaak console-achtige versieringen. Ze komen ook elders in Nederland en België voor. Een vergelijkbaar visueel effect wordt verkregen door de onderrand van de wisseldorpel te voorzien van een profilering, die niet

[p. 134]

over de zijstijlen wordt doorgezet. Dergelijke versieringen hebben ook een groter verspreidingsgebied, maar komen vooral voor in Bergen op Zoom en in Zeeland. Soms is de profilering ook ter plaatse van de middenstijl onderbroken, zodat het lijkt of er een klosje aanwezig is (afb. 28).

In Zeeland, waar de klosjes vaak in combinatie met geprofileerde of zelfs fijn besneden latten op de middenstijlen zijn toegepast, komen ook klosjes voor op de boven- en/of onderdorpel. Vooral in Zierikzee en Vlissingen bevinden zich fraaie exemplaren.

Klosjes op de zijstijlen, de boven- en onderregels en andere versieringen van de wisseldorpels vallen buiten het bestek van dit artikel. De vele fraaie creaties die men erop heeft aangebracht maken een afzonderlijke studie lonend.

De plaats van de vensters met klosjes in de gevels

Verreweg de meeste vensters met wisseldorpelklosjes bevinden zich in de voorgevel. Hieruit blijkt eens te meer dat ze voornamelijk als decoratie dienen. De meestal lagere vensters op de tweede verdieping of zolder bezitten in mindere mate klosjes. Een enkele keer treffen we nog een orginele onderpui aan met klossen.

Het laat zich aanzien dat zijgevels, die aan de openbare weg staan, evenals de voorgevels voorzien waren van dezelfde vensterdecoraties. In 's-Hertogenbosch hebben zelfs zijgevels, die aan smalle steegjes staan wisseldorpelklosjes. Middendorpelversieringen in achtergevels komen sporadisch voor. Middelburg kent er enkele, 's-Hertogenbosch een iets groter aantal. In deze laatst genoemde stad komen ze in het algemeen vaker voor bij minder aanzienlijke huizen en achterhuizen, die niet of nauwelijks vanaf de

28 Wisseldorpel met kwartrondprofilering die onderbroken is ter plaatse van de middenstijl.

straat te zien zijn.

Datering

Wisseldorpelklosjes zijn vooral in de Empirestijlperiode aangebracht. Het is niet met zekerheid te zeggen wanneer ze voor het eerst zijn toegepast. De vensters van de meeste 18de-eeuwse gevels zijn in de 19de eeuw gemoderniseerd. Het lijkt niet aannemelijk dat de in de jaren zeventig van de 18de eeuw gedateerde gevels uit Vlissingen en Middelburg oorspronkelijk voorzien waren van wisseldorpelklosjes. Het gerechtsgebouw in Middelburg, dat in 1765 naar ontwerp van J.P. Bauerscheidt de Jonge is gebouwd, bezit echter Franse vensters met geprofileerde stolpnaaldafdekkingen. Deze vensters zijn vergelijkbaar met die van het Markiezenhof in Bergen op Zoom. Waarschijnlijk bezat het in 1940 verwoeste laat 18de-eeuwse huis Lange Noordstraat 26 nog originele schuifvensters met wisseldorpelklosjes.^12. Mogelijk hebben we hier te maken met één van de eerste toepassingen.

De 18de-eeuwse gevels uit 's-Hertogenbosch van het Gouvernement (1764, architect P. de Swart), het Bisschoppelijk Paleis (1769 en 1776, architect S. Th. van Voorburg, vermoedelijk in 1863 verbouwd door stadsarchitect J.H. Nabbe), het huis Ysselstein (1789) in de Orthenstraat en Hinthamerstraat 212 (1783) zijn vermoedelijk later van nieuwe vensters voorzien. Bij het Gouvernement is dit waarschijnlijk in 1796 gebeurd, zodat we hier mogelijk met een vroege toepassing te doen hebben (afb. 29). Van het Bossche Huis van Bewaring, een ontwerp uit de eerste jaren van de 19de eeuw vermoedelijk van de stadsarchitect J. Verhellouw, is een geveltekening uit de bouwtijd bewaard gebleven waarop wisseldorpelklosjes staan afgebeeld (afb. 30).

12. Zie afbeelding in W.S. Unger, De Monumenten van Middelburg, 2de druk, Maastricht 1943, 223.

[p. 135]

Het pand Hoekjes 3 te Diessen dateert mogelijk uit 1798. Het vroegst gedateerde voorbeeld (1790) treffen we aan bij het huis Jachtlust, Torenstraat 45 te Helvoirt.

Uit het begin van de 19de eeuw kennen we het pand Dorp 16 te Lommel (1805). Het huis Zwijnsbergen te Helvoirt is in 1817 gemoderniseerd. Het pand Lange Noordstraat 39 in Middelburg, dat nog zijn oorspronkelijke vensters met ‘Zeeuwse’ klosjes heeft, is gebouwd in 1825.

De meeste exemplaren dateren echter uit het midden van de 19e eeuw. Tot ver in de tweede helft van deze eeuw paste de timmerman traditiegetrouw klosjes toe.

29 's-Hertogenbosch, Verwersstraat 47 Gouvernement (1796?). Bovenraam met geprofileerde middenstijl, bovenregelklosje en wisseldorpelklosje met rozet.

30 Huis van Bewaring te 's-Hertogenbosch. Voorgevel in het begin van de 19de eeuw. J.B.J. van Someren, ingekleurde pentekening. G.A. 's-Hertogenbosch, stamboeknr. 5028.

31 Arles (Frankrijk). Schuiframen met wisseldorpelklosjes in gebouw op de stadsmuur aan de Rhône.

Het pand Parade 8 te 's-Hertogenbosch heeft zowel in de achtergevel als de voorgevel schuiframen met wisseldorpelklosjes. Het huis is in 1863 verbouwd door stadsarchitect J.H. Nabbe. In het naastgelegen pand Parade 9 zal Nabbe de schuifvensters met kleine roedeverdeling hebben laten vervangen door de huidige Empirevensters met wisseldorpelklosjes en waaierzwikken. Merkwaardig is dat ze in het linker gedeelte van het pand ontbreken.^13. In Breda werden in 1890 klosjes in neo-renaissance-stijl aangebracht. In 1896 kreeg het pand Choorstraat 8-10 te 's-Hertogenbosch nog klosjes in het schuifraam in de zijgevel. Gedateerde toepassingen uit de 20ste eeuw zijn mij niet bekend.

13. Goossens, Th., 's-Hertogenbosch bisschopsstad, 's-Hertogenbosch 1185-1935, 's-Hertogenbosch 1935, 85.

Restauratie

Als we oude foto's vergelijken met de huidige toestand, dan moeten we konstateren dat er bij restauraties veel wisseldorpelklosjes zijn verdwenen. In 's-Hertogenbosch is dit meer het geval dan in Middelburg, ofschoon de Zeeuwse klosjes meer extra arbeid

[p. 136]

vereisen dan de Brabantse. De klosjes die onder tegen de wisseldorpel worden aangebracht zijn eenvoudig te vervaardigen uit een ‘afgekort’ stukje overtollig hout van de middenstijl. Door het wegschaven van de glassponning ontstaat een klosje, dat iets smaller is dan de middelstijl. Alhoewel de oorspronkelijke klosjes even breed waren als de middenstijlen is deze wijze van restaureren zeker te verkiezen boven het niet meer aanbrengen van de wisseldorpelklosjes.

De Middelburgse klosjes daarentegen moeten speciaal gezaagd en uitgestoken worden. Hier loont hergebruik, iets wat de Zeeuw van nature al geneigd is te doen. Dat men daarbij de klosjes wel eens ondersteboven aanbrengt, nemen we maar op de koop toe. In Middelburg worden de kleine stukjes hout, die na het verwijderen van de klosjes onder de wisseldorpels achterblijven, wel eens voor de orginelen aangezien en als zodanig zogvuldig gehandhaafd of vernieuwd. De restauratiearchitect die de twee klosjes liet aanbrengen op de wisseldorpel van de negenruits-schuifvensters van een pand aan de Nieuwe Haven te Middelburg is mijns inziens te ver gegaan (afb. 25).

Maar wat te doen met de stalen gebogen strip, die ter plaatse van het (verdwenen?) klosje aan een pand in Nieuw en Sint Joosland is aangebracht als mogelijke aanslag voor luiken?

De toepassing van dubbele beglazing in de restauratiepraktijk heeft tot gevolg dat alle ramen vernieuwd moeten worden. Het goed dimensioneren van ramen met glassponningen die geschikt zijn voor thermopaneglas is praktisch al een onoplosbare opgave. Het toepassen van wisseldorpelklosjes kunnen we dan gevoegelijk wel helemaal vergeten. Veel wenselijker is het bij restauraties binnen-voorzetramen aan te brengen. Alleen bij een dergelijke werkwijze blijft het schuifvenster een sieraad voor de gevel. Binnen het verspreidingsgebied kan het toepassen van wisseldorpelklosjes bij restauraties hiertoe bijdragen.

Epiloog

Door het energiebewuste bouwen van de laatste jaren is het aantal schuifvensters met wisseldorpelversieringen sterk afgenomen. De alom toegepaste aluminium- en kunststoframen wissen deze kleine elementen van 19de-eeuws timmervakmanschap voorgoed uit. Een studie naar het verspreidingsgebied moest daarom snel gebeuren. Vele lange fietstochten door Brabant, Zeeland en aangrenzende gebieden, zijn voor de inventarisatie gemaakt. Het onderzoek vorderde ondanks een tien-versnellingenfiets niet snel. Gelukkig maar, want inventariseren per fiets is een veel aangenamere bezigheid dan studeren in benauwde archiefruimten. Na de lange en zorvuldige afbakening van het verspeidingsgebied van de wisseldorpelklosjes, kon ik daarom toch glimlachen bij de ontdekking van wisseldorpelklosjes aan een gebouw in Arles in het uiterste zuiden van Frankrijk (afb. 31).

Alle foto's zijn opnamen van de auteur. Alle tekeningen zijn, tenzij anders vermeld, van de hand van R. Glaudemans (Dienst BOA 's-Hertogenbosch) naar gegevens van de auteur.