Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 22

[p. 7]

[Nummer 22]

Redactioneel

Surrogaat, facsimile, reconstructie, replica, citaat, pastiche, imitatie, vervalsing. Of het nu is om te leren, te bekritiseren, uit eerbied, of om de tuin te leiden, iedereen reproduceert. Sterker nog, zonder reproducties zou de geschiedenis van het boek weinig om het lijf hebben. Veel middeleeuwse teksten zouden voor ons bijvoorbeeld onbekend zijn gebleven en is een gedrukt boek niet per definitie een reproductie van de oorspronkelijke tekst van de auteur?

Een jaar of tien geleden werkte ik als docent bij de opleiding kunstgeschiedenis van de UvA. Een populair college bij studenten en docenten was in die tijd ©JatWerk. Kopie, citaat, parodie en ‘appropriation’ in de kunst van Middeleeuwen tot heden. Gedurende het eerste jaar hadden studenten kennisgemaakt met de hoogtepunten uit de kunstgeschiedenis, waarbij de nadruk werd gelegd op originaliteit en vernieuwing. Maar dit tweede-jaarscollege had als doel om die nieuw verworven inzichten flink door elkaar te schudden. Niet originaliteit bleek de drijvende kracht achter de ontwikkelingen in de beeldende kunst te zijn, maar juist het nadoen. Alleen door middel van het proces van translatio, imitatio en aemulatio konden beeldend kunstenaars en schrijvers zich blijven ontwikkelen, tot voorbij het punt dat ze hun voorbeelden overtroffen.

In het Jaarboek dat voor u ligt, worden uiteenlopende aspecten van het thema ‘Surrogaat of reproductie. De vele gezichten van de kopie’ vanuit boekhistorisch perspectief benaderd. Net als het voorgaande jaar zijn er zowel bijdragen in het Engels als het Nederlands. Drie bijdragen analyseren de gevarieerde en vaak complexe verhouding tussen het handgeschreven en het gedrukte boek in de eerste eeuwen van de boekdrukkunst. Bart Besamusca doet dit door de waardering voor verhalende Middelnederlandse literatuur uit de handschriftelijke periode te bestuderen aan de hand van de vroege drukken van De geschiedenis van Alexander de Grote en Jos van Heel door te kijken naar gedrukte achttiende-eeuwse facsimile's van teksten uit de Klassieke Oudheid. Nelleke Moser schrijft over een handgeschreven boekje uit 1779 dat er alles aan doet om gedrukt te lijken. De Universiteitsbibliotheek Leiden heeft speciaal voor deze publicatie een digitaal facsimile van dit boekje vervaardigd en via het web beschikbaar gesteld, waarvoor hartelijk dank.

[p. 8]

In het gehele Jaarboek waart - direct of indirect - de geest van Walter Benjamin rond. In zijn essay Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit uit 1936 analyseert Benjamin de rol van technologische ontwikkelingen bij het verval van de esthetische ervaring. De technische replica's die met behulp van fotografie en film worden vervaardigd, bevatten volgens hem geen ‘aura’. Door hun herhaalbaarheid en vluchtigheid ontbreekt de substantie die een kunstenaar aan het originele kunstwerk heeft meegegeven. Robert Verhoogt heeft deze relatie tussen origineel en kopie als uitgangspunt genomen voor zijn beschouwing over de Digital Turn. Vanuit kunsthistorisch perspectief beschrijft hij de invloed van digitale media en digitalisering op de productie en receptie van beeldende kunst. Ook in het artikel ‘Het Middeleeuwse verluchte handschrift in het tijdperk van digitale reproductie’ is Walter Benjamin niet ver weg. Vragen over materialiteit en objectiviteit blijken ook bij het reproduceren van dit type werken namelijk terugkerende thema's te zijn. Bart Jaski tenslotte geeft een overzicht van de reproductiegeschiedenis van het beroemdste middeleeuwse handschrift in een Nederlandse collectie: het Utrechts Psalter.

Ook dit jaar bevat het Jaarboek weer een aantal algemene boekhistorische bijdragen. Goran Proot laat ons kennis maken met een tot dusver onbestudeerd verschijnsel: typografische discontinuïteit, ofwel onderbrekingen in de typografie van titelpagina's in Vlaamse vroegmoderne, gedrukte werken. Cara Janssen beschrijft hoe de almanakken van Jan Franco Sr. in de vroege zeventiende eeuw hebben bijgedragen aan de promotie van een katholiek-Habsburgse identiteit in de Zuidelijke Nederlanden. Ook de bijdrage van Cora Zwart is gesitueerd in de Zuidelijke Nederlanden. Aan de hand van het ‘boekentestament’ van Elisabeth De Grutere (†1500 Gent) geeft zij een inkijk in het religieuze boekbezit en -gebruik door stedelijke leken in de late middeleeuwen. Met Annelies Noordhof-Hoorn eindigen we ten slotte weer in Nederland. Zij laat zien hoe in de negentiende eeuw door concurrentie tussen het lokale en nationale studentenleven de studentenalmanak bijna ten onder ging. De vorig jaar geïntroduceerde rubriek Stand van Zaken treft u ook in dit Jaarboek weer aan. Aan de hand van recent verschenen publicaties bespreekt Djoeke van Netten dit keer de boekhistorische stand van onderzoek rondom politiek en propaganda in de Nederlandse Republiek.

Het Jaarboek van 2016 zal in het teken staan van het thema ‘Nieuws’. U kunt bijdragen verwachten over de pers in zowel de westerse als oosterse wereld en onze wens is om daarbij zowel het perspectief van de producenten als de ontvangers aan bod te laten komen. Alle bijdragen zijn welkom, ook wanneer het een onderwerp van algemeen boekhistorische aard betreft. Hopelijk kijkt u er net zoveel naar uit als wijzelf!

Saskia van Bergen

Hoofdredacteur