Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 16

[p. 45]

Piet Verkruijsse
Waslijstjes en wenslijstjes
Zwarte gaten in de Nederlandse retrospectieve bibliografie

Uit de zeventiende eeuw is tot op heden één wasserijbriefje opgedoken, als maculatuur in een boekband.¹ Het is een voorbedrukte lijst met kledingstukken waarop men de aantallen te wassen specimina kan invullen. Min of meer in alfabetische volgorde vindt men er in de verticale eerste kolom onder andere ‘breyde huyven’, ‘beffen’, ‘borstrocken’, ‘gedruckte mutsen’, ‘kinderen schorteldoecken’, ‘neusdoecken’, ‘poveretten’, ‘sluyt-lap-pen’ en ‘voormouwen’. Om de tien vermeldingen is er een horizontale rij met in romeinse cijfers voorgedrukte aantallen (tot en met 50): men hoeft maar een kruisje te zetten en het formulier kan met de baal wasgoed de deur uit. Dit is natuurlijk prachtig materiaal voor de cultuur- en modegeschiedenis, maar ook voor de boekgeschiedenis, want onderaan het lijstje staat keurig het impressum: ‘t'Amsterdam, Ghedruckt by Joost Broersz Boeck-drucker, inde Pijl-steegh, inde Druckery, 1638’.

Wie onderzoek doet naar de boekhandel uit het verleden verwondert zich vaak over de hiaten in het fonds van uitgevers. Hoeveel vellen papier moeten er bedrukt en verhandeld worden om daaraan een goed belegde boterham te verdienen? Fondsreconstructie is een hachelijke zaak, vooral wanneer men bedenkt dat een substantieel deel van de drukwerkproductie in de anonimiteit gebeurde.² Welke uitgever men ook bij de kop neemt, altijd blijkt weer dat er door systematisch bibliografisch onderzoek meer uitgaven getraceerd kunnen worden dan onze retrospectieve nationale bibliografie, de stcn, aangeeft.³ Die aanvullingen betreffen niet alleen de categorieën drukwerk die per definitie niet in de stcn zijn opgenomen, zoals plano's (prenten en kaarten), kranten en de zogenaamde ambassadeursbrieven. Het blijkt steeds weer dat in buitenlandse collec-

1 Met dank aan de bezitter van dit unieke drukwerk, Herman Mulder, die ons op het bestaan ervan attendeerde. Zie ook: M. de Schepper, ABC: Antwerpse bibliofiele collecties: catalogus bij de tentoonstelling in de Bibliotheek Stadscampus Universiteit Antwerpen, Antwerpen 2005, 30-31 en de afbeelding bij dit artikel.

2 P. Verkruijsse, ‘Zonder auteur, zonder plaats, zonder uitgever, zonder drukker, zonder jaar. Anoniem en pseudoniem drukwerk in de tijd van de handpers’, in: L. Kuitert, C. Dauven [e.a.] (red.), Wie is de auteur? Dertien opstellen over schrijverschap, toeschrijvingen, pseudoniemen en anonimiteit. Amsterdam: Instituut voor Cultuur en Geschiedenis, 2007, 235-248, 255.

3 Zie bijvoorbeeld de fondsreconstructies op de website van de leerstoelgroep Boekwetenschap en Handschriftenkunde van de Universiteit van Amsterdam: cf.hum.uva.nl/bookmaster. Voor Cornelis Fransz geeft de stcn 11 titels; er zijn er inmiddels 16 getraceerd. Bij Albert Heyndrick Boumeester zijn de cijfers 7 tegen 12 en bij Christoffel Cunradus zelfs 146 tegen 186. Alle in dit artikel genoemde websites waren bereikbaar in september 2008.

[p. 46]

ties Nederlands drukwerk terug te vinden is dat in Nederlandse bibliotheken niet bewaard is, deels omdat het gebruiksdrukwerk is dat na het bestemde gebruik weggegooid is (kantoorartikelen zoals almanakken), deels omdat het letterlijk stukgelezen is (schoolboekjes, populaire literatuur), deels omdat het door zijn fysieke toestand weinig overlevingskansen had (plano's, ongebonden drukwerk in het algemeen).

Figuur 1: Waslijstje uit 1638. Particuliere collectie. Detail met colofon van de Amsterdamse drukker Joost Broersz

Catalogusbibliografie

Jarenlang heb ik geprobeerd om studenten het verschil tussen een catalogus en een bibliografie bij te brengen. In de jaren zestig van de vorige eeuw lukte dat nog prima aan de hand van een paar boeken die je dan liet zien. In de jaren zeventig en tachtig hoefde het even niet, want wat je niet wist zocht je pas op als je het nodig dacht te hebben en heel vaak bleek je feiten niet nodig te hebben omdat je er niet aan dacht dat ze überhaupt bestonden. Toen in de jaren negentig academische vaardigheden weer mochten, was het uitleggen van verschillen tussen catalogi en bibliografieën ineens een stuk ingewikkelder geworden, want was de universele bibliografie op papier tot mislukken gedoemd, in de inmiddels ontstane digitale wereld leek het aan elkaar knopen van catalogi als vanzelf tot de allesomvattende bibliografie te leiden.⁴ Probeer maar eens uit te leggen dat een short-title catalogus eigenlijk een bibliografie is, hoewel die zich toch als catalogus gedraagt: een stc is nu eenmaal een Angelsaksische term; ze kennen daar geen stb's (short-title bibliographies) en de stcn heeft echt als doel de Nederlandse retrospectieve bibliografie over de periode 1540-1800 te zijn met beschrijvingen van alle boeken die tot 1800 in Neder-

4 Op initiatief van Paul Otlet en Henri La Fontaine werd in 1920 het Mundaneum opgericht. Deze twee Belgen hadden het ambitieuze plan opgevat om een universele bibliografie van de mensheid samen te stellen, waarin ze alle kennis van de wereld wilden bundelen, een papieren voorloper van het internet; zie www.mundaneum.be.

[p. 47]

Figuur 2: Waslijstje uit 1638. Particuliere collectie

[p. 48]

land zijn verschenen, en van alle boeken die buiten Nederland in de Nederlandse taal zijn gepubliceerd.⁵

De slotzin van de summiere toelichting op de website ondergraaft echter iedere argumentatie die men kan aanvoeren om een catalogus toch een bibliografie te laten zijn: ‘De stcn wordt gemaakt op basis van de collecties van bibliotheken in en buiten Nederland, en zal in 2009 voltooid zijn’. Een dergelijke mededeling is didactisch volslagen onverantwoord. Als je voor vrijwel iedere drukker of uitgever kunt aantonen dat diens fonds incompleet is, hoe kun je dan beweren dat je bibliografie voltooid is? Zet dan gewoon op de site dat je de geldkraan voor dit project dichtdraait en dat we dus -helaas - met een onvoltooid zoek- en onderzoeksinstrument blijven zitten. Hoe erg is dat, want we weten toch wat wél, en impliciet dus ook wat niet in de stcn te vinden is?

5 De tekst op de home page van de stcn luidt als volgt (september 2008): ‘De Short-Title Catalogue, Netherlands (stcn) is de Nederlandse retrospectieve bibliografie 1540-1800. Het bestand staat als wetenschappelijk zoekinstrument aan iedereen ter beschikking. Uiteindelijk zal de stcn beschrijvingen bevatten van alle boeken die tot 1800 in Nederland zijn verschenen, en van alle boeken die buiten Nederland in de Nederlandse taal zijn gepubliceerd.’

Zwarte gaten

Wie als analytisch-bibliograaf of tekstediteur op zoek is naar zoveel mogelijk exemplaren van een druk om die te collationeren, weet dat hij behalve de stcn ook de afzonderlijke catalogi zal moeten raadplegen van de niet opgenomen bibliotheken, waaronder de universiteitsbibliotheken van Tilburg, Rotterdam (met de collectie van het Rotterdamsch Leeskabinet), Maastricht (met de Jezuïetencollectie), Wageningen en Kampen, de museale bibliotheken van het Amsterdams Historisch Museum (met de Luykencollectie), Teylers Museum, Legermuseum, Rijksmuseum en de vijftien maritieme musea verenigd in Maritiem Digitaal,⁶ en de bibliotheken van het Nationaal Archief en vele regionale en lokale archieven, waaronder het Stadsarchief Amsterdam. Dan heb ik de Bibliotheek Arnhem nog niet genoemd en die van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en ook nog niet een handjevol openbare en stadsbibliotheken met oud bezit.⁷ Bij het traceren van exemplaren worden we verder geholpen door centrale catalogi en prachtige zoekmachines zoals de kvk, WorldCat en de overkoepelende catalogus van de Europese nationale bibliotheken.⁸

Dat we wel weten wat er aan Nederlands drukwerk in Londen bewaard wordt,⁹ maar niet in Antwerpen, Gent, Leuven en Brussel is natuurlijk schandalig. De stcv beschreef tot voor kort alleen de in Vlaanderen gedrukte boeken uit de zeventiende eeuw.¹⁰ Over

6 Zie: www.maritiemdigitaal.nl.

7 Zie voor een inmiddels gedateerd overzicht J. Mateboer, Repertorium Bijzondere Collecties. Den Haag 1997.

8 Karlsruher Virtueller Katalog: www.ubka.uni-karlsruhe.de/kvk/kvk/kvk-en.html; WorldCat: www.worldcat.org; The European Library: search.theeuropeanlibrary.org/portal/en/index.html.

9 Verwerkt zijn de British Library (tot 1700 geheel, 18^e eeuw in bewerking) en de University of London (Elsevier-collectie).

10 Zie voor de Short Title Catalogus Vlaanderen: www.stcv.be/ned/frame.html. Sinds september 2007 wordt ook drukwerk van vóór 1601 en drukwerk uit de 18^e eeuw opgenomen.

[p. 49]

het gescheiden optrekken van Nederland en Vlaanderen in deze nationaal-bibliografische aangelegenheden heb ik elders al het nodige opgemerkt.¹¹

De lacunes die ik heb aangegeven, zijn voor een bibliografie niet te verantwoorden. Een bibliografie streeft immers per definitie naar volledigheid binnen de aangegeven grenzen. Dat die grenzen de huidige rijksgrenzen zijn, is voor een retrospectieve bibliografie al merkwaardig. Dat men een retrospectieve nationale bibliografie na het doornemen van een aantal collecties stopzet, is onbegrijpelijk. Niettemin ben ik bang dat veel onderzoekers hier niet wakker van zullen liggen. We hebben dan toch maar mooi short-titles van een paar honderdduizend werken in een half miljoen exemplaren.¹² Dat is zo, maar de stcn is méér dan alleen een instrument om snel wat exemplaren van drukken op te sporen. Over welk percentage van het totaal beschikken we nu? Hoeveel materie er in de zwarte gaten van de stcn schuilgaat, is onbekend, en het ergste is, dat we het door de stopzetting van het project ook niet willen weten. Alle antwoorden op onderzoeksvragen die we vroeger niet eens durfden stellen omdat ze domweg niet te beantwoorden waren en die door de stcn in het verschiet kwamen, blijven nu een te voorlopig karakter houden.

11 P. Verkruijsse, ‘Kortetitelcatalogi of kortetitelbibliografieën? De stcv en de stcn onder de loep’, in: De Boekenwereld 22 (2005-2006), 358-365.

12 September 2008: ‘De omvang van het bestand is thans ruim 170.000 titels in 420.000 exemplaren’.

De stcn als onderzoeksinstrument

Een simpel voorbeeld. Hoeveel titels zijn er in Amsterdam, Leiden, Utrecht, Rotterdam, Tilburg, enzovoort gedrukt? Zijn de cijfers circa 50.000, 26.000, 15.000, 8800 en 5 voor genoemde steden ook maar enigszins representatief? Mutatis mutandis geldt dit voor alles wat kwantificeerbaar zou moeten zijn via de stcn. Hoeveel titels hebben het label ‘poëzie’ of ‘toneel’ gekregen, ‘geschiedenis, Nederland’ of ‘muziekboeken’, ‘landbouw’ of ‘visserij’?

Er zijn ook minder eenvoudige vragen aan het stcn-materiaal te stellen. Wie de moeite neemt om eens rond te kijken in het ‘help’-programma komt daar allerlei bijzondere zoeksleutels tegen die in de modus voor geavanceerd zoeken op allerlei manieren gecombineerd kunnen worden. De stcn kan bijvoorbeeld bevraagd worden op onderwerpstrefwoorden in combinatie met typografische kenmerken. Dat maakt onderzoek mogelijk naar het voorkomen en de ontwikkeling van bepaalde typen drukwerk (‘genres’). Als in het eerste kwart van de zeventiende eeuw het normale uiterlijk van geïllustreerde liedboeken kwarto-oblong is en gedrukt in civilité, dan vraagt een in romein en cursief gedrukt liedboek in gewoon kwarto extra aandacht van de literatuurhistorici.¹³ Als het subgenre van de pamfletten, de zogenaamde praatjes, rond de over-

13 Dit betreft de Zeeusche nachtegael; zie P.J. Verkruijsse, ‘P.C. Hooft: een toontje lager. Over liedbundels, lettertypes en lezers’, in: J. Jansen (red.), Zeven maal Hooft. Lezingen t.g.v. de 350ste sterfdag van P.C. Hooft, uitgesproken op het herdenkingscongres in de Amsterdamse Agnietenkapel op 21 mei 1997. Amsterdam 1997, 79-97.

[p. 50]

gang van de zeventiende naar de achttiende eeuw van gedaante verandert (van kwarto en gotische letter naar octavo en romein), dan verdient dat nadere bestudering van een wellicht zich wijzigende inhoud en een ander leespubliek.¹⁴

De tot nu toe gepubliceerde onderzoeksresultaten waren slechts verkenningen om aan te geven wat er zoal mogelijk is met de stcn.¹⁵ Dat deze onderzoeken nog weinig navolging gevonden hebben, zullen we maar niet toeschrijven aan de onbekendheid van veel onderzoekers met de mogelijkheden van onze retrospectieve nationale bibliografie, maar aan het feit dat iedereen even de echte voltooiing afwacht. Honderd procent dekking zal niet haalbaar zijn, maar ik denk dat de stcn zich na de ‘voltooiing’ in 2009 met weinig kosten tot een echte bibliografie kan ontwikkelen.

14 P. Verkruijsse, ‘“Gedruckt in seghwaer, op de pars der lijdtsaemheyt”. Boekwetenschap en pamfletliteratuur’, in: J. de Kruif, M. Meijer Drees [e.a.] (red.), Het lange leven van het pamflet. Boekhistorische, iconografische, literaire en politieke aspecten van pamfletten 1600-1900. Hilversum 2006, 31-43.

15 Behalve de in noot 13 en 14 genoemde artikels zijn er ook bijdragen vanuit de stcn zelf, zoals de inleiding van J.A. Gruys en J. Bos, ‘1650 in druk: een boekhistorisch-statistische beschouwing’, in: t'Gvlde Iaer 1650 in de Short-Title Catalogue, Netherlands. Den Haag 1995, 19-27. Zie ook: J. Bos (red.), Vingerafdrukken: mengelwerk van medewerkers bij tien jaar Short-Title Catalogue, Netherlands. Den Haag 1993.

Na de ‘voltooiing’

Uiteraard moeten er voorzieningen getroffen worden om het afgesloten bestand draaiende te houden door de nieuwe aanwinsten van de geëxcerpeerde bibliotheken eraan toe te voegen. Ik neem aan dat er per instelling iemand aangewezen is of zal worden om recente aanwinsten te melden aan een voor de stcn verantwoordelijke op de kb.

Als er dan geen geld meer is om een complete groep bibliografen langs instellingen te sturen, dan wordt het eindelijk tijd voor echt bibliografisch onderzoek. Een paar mensen achter een bureau op de kb kunnen de wereld afstruinen op nieuwe titels en nieuwe exemplaren, want autopsie is natuurlijk fantastisch, maar als het echt niet anders kan, kan men een primaire bibliografie ook secundair aanvullen door titels op te nemen die alleen bibliografisch bekend zijn, door gegevens uit de secundaire literatuur over bekende titels uit niet bezochte bibliotheken toe te voegen én - voor zover de bezitters toestemming geven - titels in particulier bezit.

Als de stcn ook na de ‘voltooiing’ in 2009 door zou gaan, zou het - denk ik - nog geruime tijd duren voordat de ploeg bibliografen terecht zou komen in de stadsbibliotheek van Linköping in Zweden. Toch bevindt zich daar een respectabele hoeveelheid Nederlands drukwerk, waarvan niemand weet hoe het daar terecht is gekomen, waaronder het enig bekende exemplaar van deel 4 van de Tragische historiën van 1612, uitgegeven door C.L. vander Plasse en gedrukt door Cornelis Fransz, met gedichten van Bredero. Wanneer zou de Universiteitsbibliotheek van Augsburg aan de beurt zijn met de unieke exemplaren van deel 1 (Rotterdam, Van Waesberge, 1608), deel 2 (Antwerpen, Van Ghele [= Rotterdam, Van Waesberge?], 1608) en deel 3 (Amsterdam, D.P. Voscuyl, 1612) van de Tragische historiën, het laatste deel met onbekende gedichten van J.J. Starter?¹⁶

16 Zie de website over Bredero en Starter: cf.hum.uva.nl/bookmaster/Bredero&Starter/index.htm.

[p. 51]

In het geval van die Tragische historiën valt ook nauwkeurig aan te geven van hoeveel en welke drukken geen exemplaren tot op heden teruggevonden zijn. Dat betreft de drukken bij Van Waesberge in Rotterdam van de delen 3 tot en met 7 uit de jaren 1611-1615 en de delen 5 tot en met 7 bij Vander Plasse in Amsterdam uit 1613. Verwijzingen naar die drukken horen thuis in een retrospectieve nationale bibliografie.

Van het journaal van Bontekoe bevindt zich een respectabel aantal unieke exemplaren van drukken uitsluitend in buitenlandse, nog niet door de stcn bezochte bibliotheken. De beschrijvingen van die drukken zijn gedetailleerd genoeg opgenomen in de bibliografie van Bontekoe om overgenomen te worden in de stcn.¹⁷ Zo zijn er uit bibliografieën en secundaire literatuur en via de wereldwijde zoekmachines een hele-boel interessante bibliografische gegevens te halen voor opname in de stcn. Via de optie ‘alle woorden’ valt er door te zoeken op Nederlandse drukkersplaatsen of op namen van bekende drukkers en uitgevers veel te vinden.

De financiers van belangrijke Nederlandse bibliografische projecten vinden het al snel genoeg. De bntl is inmiddels gedevalueerd tot een Google voor de neerlandistiek die ook gevoed mag worden door commerciële uitgevers. Waarom zouden we dan wetenschappers die wereldwijd onderzoek doen niet in de gelegenheid stellen hun gegevens aan de stcn aan te bieden? Tot de standaarduitrusting van onderzoekers behoort tegenwoordig ook een digitale camera. Laat iedereen een plaatje maken van het frontispice, de titelpagina en de pagina's van de fingerprint zodat die meteen aan de databank gehangen kunnen worden. Die digitale fotografie zou tevens haar diensten kunnen bewijzen bij het alsnog toevoegen van de plano's aan de stcn. Zo zou ook dit nadeel nog een voordeel kunnen hebben.

17 G. Verhoeven en P. Verkruijsse (red.), Iovrnael ofte gedenckwaerdige beschrijvinghe vande Oost-Indische reyse van Willem Ysbrantsz. Bontekoe van Hoorn. Descriptieve bibliografie 1646-1996. Zutphen 1996.