Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 8.

Het kompt altemael aen op het distribuweeren

[p. 193]

Bart Op de Beeck
Rond de wieg¹

[Over:] Incunabula short-title catalogue. Online databank beheerd door de British Library, Londen (verder istc).
Martin Davies (ed.), The illustrated incunabula short-title catalogue on cd-rom. Reading: Primary Source Media in association with the British Library, 1997, Prijs op aanvraag (verder iistc).
Lotte Hellinga (ed.-in-chief), Martin Davies (ed.), Incunabula. The printing revolution in Europe, 1455-1500 [full text on microfiche]. - Reading: Research Publications, 1993-. Prijs: ongeveer f 10.000,- per unit (verder ipre).
Gerard van Thienen, John Goldfinch (eds.), Incunabula printed in the Low Countries. A census. Nieuwkoop: De Graaf, 1999. (Bibliotheca bibliographica Neerlandica, 36). isbn 90-6004-452-5. f 350,- (verder ilc).

In het jaar 2000 werd in Mainz op gepaste wijze Gutenberg gevierd.² Het is echter duidelijk dat bij het begin van de eenentwintigste eeuw zijn uitvinding zo goed als volledig tot het verleden behoort. Dit Jaarboek en de hier te bespreken werken op het gebied van de incunabelkunde komen door andere technische verwezenlijkingen tot stand. Steeds meer facsimile's, tekstuitgaven, naslagwerken en bibliografieën worden op niet-papieren dragers gepubliceerd. Ook op het vlak van de incunabulistiek zet deze evolutie zich door.

Na Ludwig Hains (1781-1836) Repertorium bibliographicum (1826-1838) verschenen in de negentiende en twintigste eeuw een groot aantal incunabelcatalogi en bibliografieën waarvan de werkwijzen of benaderingen soms erg uiteenlopend zijn. Het meest prestigieuze project, de Gesamtkatalog der Wiegendrucke (verder gw), startte zijn werkzaamheden in 1904.³ Dit Duitse project tracht de definitieve bibliografie te publiceren die geen rekening houdt met nationale grenzen. De gw, alfabetisch gerangschikt, verschijnt tot nu toe alleen in gedrukte vorm en vordert traag. De eerste delen van dit reusachtige bibliografische titanenwerk zijn nu al aan herziening toe. De laatste jaren is er immers heel wat onderzoek op het gebied van de incunabulistiek verricht.

1 Met dank aan Martin Davies, Marcus De Schepper, John Goldfinch, Lotte Hellinga, Marian Lefferts, Gerard van Thienen en Julia Watson.

2 Gutenberg Aventur and Kunst. Vom Geheimunternehmen zur ersten Medienrevolution. Katalog (...). Mainz 2000. (Tentoonstellingscatalogus); Cd-rom: E. Mittler, S. Füssel (Hrsg.), Gutenberg digital. Göttinger Gutenberg-Bible, Musterbuch und Helmaspergersches Notariatsinstrument = Gutenberg digital. The Göttingen Gutenberg bible (...). München 2000. Cd-rom. Het adres van de internetsite: www.gutenbergdigital.de (september 2000). Zie ook het Gutenberg Jahrbuch 2000.

3 Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Leipzig 1925-. Dl. i tot ix verschenen, deel x tot nummer 12.227 (lemma Henricus de Herp).

[p. 194]

In de Nederlanden is in de negentiende eeuw M.F.A.G. Campbell (1819-1890) verantwoordelijk voor de eerste bibliografie van de in Noord en Zuid gedrukte incunabelen: Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle (verder ca).⁴ Deze mijlpaal verschijnt in 1874 en bevat 1794 nummers en werd door hemzelf en door Maria Elisabeth Kronenberg (1881-1970), Robert Proctor (1868-1903), Ernst Vouilliéme (1862-1930), Lotte en Wytze Hellinga (1908-1985) en Gerard van Thienen aangevuld. Ze vormt nog steeds de hoeksteen van de Belgisch-Nederlandse incunabel-bibliografie, zozeer dat de auteurs van de ilc zich meer dan honderd jaar later nog schatplichtig voelen en met trots de ilc als dertiende supplement van ca boven de doopvont houden.

In de jaren zeventig deed de automatisering haar intrede in de bibliotheekwereld. Er werden geautomatiseerde projecten opgestart die zich vooral met de retrospectieve bibliografie bezighielden. Voorbeelden hiervan zijn de Engelse Eighteenth-century short-title catalogue (verder estc) - vanaf 1994 bestrijkt deze databank als English short-title catalogue de Engelse boekproductie tot 1800 - en de Nederlandse Short-title catalogue, Netherlands (verder stcn).

4 M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au xve siècle. La Haye (enz.) 1874.

Incunabula Short-Title Catalogue (ISTC)

De estc inspireerde Lotte Hellinga tot het opzetten van een vergelijkbare databank, maar dan voor de volledige vijftiende-eeuwse boekproductie.⁵ Er werd gekozen voor short-title beschrijvingen zoals Goff die in zijn Third Census (verder Goff) hanteerde.⁶ Exemplaargebonden kenmerken en uitvoerige bibliografische beschijvingen vielen buiten deze short-title. Wel wordt, meer dan in Goffs catalogus, de inhoud gespecificeerd en worden de secundaire auteurs opgenomen.

In 1980 werden de beschrijvingen uit Goff, ongeveer 12.900 uitgaven, op een uniforme wijze (marc-regels) ingevoerd. Geleidelijk werden ook tientallen incunabel-bibliografieën en rechtstreekse informatie van bibliothecarissen en incunabulisten in de databank verwerkt. Zo leverden Gerard van Thienen en Frank Vandeweghe de Nederlandse en Belgische bibliografische informatie. De lijst met het verwerkte materiaal is indrukwekkend. Op dit moment bevinden zich meer dan 28.000 records in de databank, ver boven 90% van de totale bewaarde incunabelproductie.⁷ Hier is wel een aantal postincunabelen bij (ongeveer 2000).

5 Over istc zie: L. Hellinga, J. Goldfinch (eds.), Bibliography and the study of 15th-century civilisation. Papers presented at a colloquium at the British Library, 26-28 September 1984. Organised in conjunction with the Warburg Institute of the University of London. Londen 1987 (The British Library, Occasional papers, 5); L. Hellinga, J. Goldfinch, ‘Ten years of the Incunabula Short-Title Catalogue (istc)’, in: Bulletin du bibliophile (1990), 125-131; Martin Davies, ‘Encoding Incunabula: the Progress of istc’, in: Gazette du livre médiéval, 22, Printemps 1993, 20-26.

6 F.R. Goff, Incunabula in American libraries. A third census of fifteenth-century books recorded in North American collections. Millwood, N.Y., 1973. Dit is de anastatische herdruk van F.R. Goffs geannoteerd exemplaar, New York 1964.

7 Huidige stand van zaken: op 24 augustus 2000 bevat de databank 28.870 records (met dank aan John Goldfinch).

[p. 195]

De istc registreert dus alle bekende incunabeledities. Dit wil zeggen dat er op zijn minst één exemplaar van de incunabeleditie bekend moet zijn. Indien een nu verdwenen incunabeleditie echter bibliografisch voldoende is beschreven, wordt ze toch opgenomen. Bepaalde nummers uit Hain zal men echter niet terug vinden.⁸

De gebruiker kan op alle mogelijke velden en combinaties ervan zoeken. Verbeteringen en nieuw opgedoken exemplaren kunnen onmiddellijk worden verwerkt. Het woord ‘supplement’ behoort tot de verleden tijd. Natuurlijk hangt ook de istc, zoals de gw, in niet geringe mate af van de respons van incunabulisten en bibliothecarissen. Alleen met hun hulp kunnen onnauwkeurigheden worden verbeterd of wijzigingen worden aangebracht.

De istc is sinds 1984 on line beschikbaar via blaise-line van de British Library, en later ook via Pica (Nederland) en Research Libraries Group (Verenigde Staten, verder rlg). Vanaf 1997 is de istc als Illustrated incunabula short-title catalogue op cd-rom beschikbaar. Hierop komen we later terug. Sinds kort is de istc ook raadpleegbaar in de Hand Press Book-databank (verder hpb) van het Consortium of European Research Libraries (verder cerl).⁹ De bibliotheken die lid zijn van de cerl (in de Lage Landen: de Koninklijke Bibliotheek van België in Brussel en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag) hebben gratis toegang tot de hpb-databank. De istc werd in 1999 geladen en de versie die hier beschikbaar is dateert uit eind 1997.¹⁰

Deze verschillende online en cd-rom toegangen van de istc-databank zorgen natuurlijk voor verwarring. Het is belangrijk te weten dat de laatste versie slechts beschikbaar is via blaise-line. De andere online versies geven een meer of minder achterhaalde stand van zaken weer. De informatie die men aangeboden krijgt verschilt soms.¹¹ Het zou nuttig zijn dat alle online databanken aanduiden welke versie ze aanbieden. Bij de iistc op cd-rom valt dit ten minste gemakkelijk vast te stellen: het wordt in de gedrukte of digitale handleiding vermeld. Ondanks al deze toegangen blijkt dat, buiten de bibliotheekwereld, deze databank niet voldoende bekend is.

8 Hain heeft niet alle incunabeldrukken de visu onderzocht en sommige titels waren gebaseerd op onbetrouwbare literatuur. Een aantal gw-nummers is ook niet terug te vinden. Zo is gw 8602 noch gw 8603 in de istc opgenomen. gw 8603 is alleen bekend via een veilingcatalogus van Ludwig Rosenthal, maar van GW 8602 zit een, weliswaar onvolledig, exemplaar in de Österreichische Nationalbibliothek. Waarom deze editie ontbreekt, is niet duidelijk.

9 Over cerl zie: L. Hellinga, ’The European Printed heritage c. 1450-1830. A new approach’, in: La Bibliofilia 100 (1998), 597-603. De website van cerl met bibliografie: www.cerl.org (september 2000). De Manual fur using the hpb Database via Eureka on the Web, zie: www.cerl.org/manual/manonline.htm (september 2000). Informatie over de rlg vindt men op: www.rlg.org (september 2000).

10 Ten laatste eind 2000 zullen recente verbeteringen en aanvullingen van de istc (na 1997) in de hpb-databank ingelezen worden. Met dank aan Marian Lefferts, cerl (e-mail van 29 augustus 2000).

11 Bijv. ilc 166 (istc ia00435900). De istc-beschrijving uit de hpb- databank duidt alleen aan dat de druk met beeldmateriaal geïllustreerd is in de istc en geeft de bibliotheek en het plaatsnummer van het exemplaar waaruit dit beeldmateriaal afkomstig is. De iistc geeft natuurlijk dezelfde informatie, maar ook de lijst van de afgebeelde pagina's.

[p. 196]

The Illustrated Incunabula Short-Title Catalogue (IISTC)

Het initiatief voor deze met bibliografisch beeldmateriaal geïllustreerde istc-databank op cd-rom werd eveneens genomen door Lotte Hellinga en de British Library. In het project incipit, gesteund door de Europese Commissie in het kader van het European Action Plan for Libraries, ontwikkelden incunabelspecialisten uit de British Library en uit zes Europese bibliotheken, waaronder de Koninklijke Bibliotheek van België en de Koninklijke Bibliotheek Den Haag, de eerste proef-cd-rom (l994-1996).¹² Deze bibliotheken leverden ook het beeldmateriaal. De technische kant van de zaak was en is in handen van de firma die nu Primary Source Microfilm heet.¹³ De eerste cd-rom, in feite het eindresultaat van het incipit-project, verscheen in 1997 en de tweede uitgave in 1998. Beide edities kwamen tot stand onder leiding van Martin Davies, de opvolger van Lotte Hellinga in de British Library. De derde uitgave zal in de eerste helft van 2001 volgen.

Het fundamentele verschil met de oorspronkelijke online databank bestaat eruit dat men een aantal bibliografisch verantwoorde sleutelpagina's van de incunabelen kan bekijken en vergelijken. Dit wil zeggen beeldmateriaal van de eerste bedrukte bladzijde, titelpagina, incipit van de hoofdtekst, enzovoort. Dit beeldmateriaal vervangt dus de transcripties die men in de traditionele gedrukte catalogi en bibliografieën zoals de gw of ca vindt. Het is spijtig dat ook niet de volledige katernopbouw van de editie wordt gegeven. Dit zou de bibliografische beschrijving van de editie, in elk geval voor een eerste onderzoek, zo goed als volledig maken.

De tweede uitgave uit 1998 telde 4206 incunabeluitgaven met sleutelpagina's (985 incunabelen uit de Lage Landen). Bijna de helft van de incunabelproductie uit onze contreien is dus reeds van bibliografisch beeldmateriaal voorzien. Dit danken we vooral aan de inspanningen van Gerard van Thienen.

De cd-romversie is ongetwijfeld de meest gebruiksvriendelijke toegang tot de istc-databank. Bij een nieuwe editie krijgt een bibliotheek of de instelling geen supplement, maar de verbeterde (recentere) versie van de istc met een groter aantal illustraties aangeboden. Men betaalt dus een fikse prijs in verhouding tot de informatie die men supplementair ontvangt. Vergeleken hiermee is het prijskaartje van gedrukte

12 De andere Europese bibliotheken: Instituto da Biblioteca Nacional e do Livro, Lisbon, Biblioteca Nazionale Centrale, Roma en de Consiglio Nazionale delle Ricerche, Roma, in samenwerking met de benedictijnenabdij Santa Scholastica, Subiaco. Een overzicht van geschiedenis en inhoud van istc en iistc vindt men in de gedrukte handleiding bij de cd-rom: The illustrated istc on cd-rom. User's guide. [Reading] 1997, 9-28. Een bijzonder grondige bespreking van istc en vooral iistc in een historische context: P. Needham, ‘Counting Incunables’. The iistc cd-rom, in: Huntington library quarterly 61 (2000), 456-521.

13 De firma begon als Research Publications in 1966 en is gespecialiseerd in de publicatie van microvormen van bronnenmateriaal. In 1995 werd de firma herdoopt tot Primary Source Media om in 1999 te versmelten met Gale Research and Information Access Company tot de Gale Group (Verenigde Staten) of Gale International (Europa). Sindsdien heet de afdeling die microvormen publiceert Primary Source Microfilm.

[p. 197]

catalogi zoals de TB (Typographia Batava) of de ilc maar een peulenschil. Geen enkele geldige reden rechtvaardigt de hoge prijs van deze cd-rom.

Incunabula. The Printing Revolution in Europe 1455-1500 (IPRE)

In 1992 verscheen het eerste deel van de ipre onder hoofdredactie van Lotte Hellinga. De verzameling is volgens thema onderverdeeld in één of meerdere ‘units’ die telkens de volledige tekst op microfiche van een aantal incunabeledities bevatten.¹⁴ Vanaf unit 22 is Martin Davies hoofdredacteur en de incunabelen worden door de verschillende experts geselecteerd. Bij elk thema, soms verschillende units, hoort een ‘Guide’. Deze brochure bevat buiten verschillende lijsten met het gemicrofilmde materiaal, telkens een inleiding over het behandelde onderwerp door de specialist terzake.

Het werk richt zich niet alleen tot incunabulisten, maar tot iedereen die in de vijftiende-eeuwse (renaissance)cultuur is geïnteresseerd. Wanneer men de reeds behandelde thema's aan de hand van Ferdinand Geldners Inkunabelkunde bekijken, is het duidelijk dat deze microficheverzameling bijzonder rijk is en alle belangrijke teksten in minstens één facsimile-uitgave ter beschikking stelt.¹⁵ De collectie bevat soms ook een ruime keuze edities van dezelfde tekst. De eerste unit illustreert bijvoorbeeld op een bijzonder grondige wijze de drukkersactiviteit te Mainz tot 1480. In unit 4 en 5, gewijd aan kronieken en historiografie, vindt men niet minder dan 24 (van de 25) Latijnse edities, de vier Franse edities, de Nederlandse editie en de twee Duitse edities van de Fasciculus temporum van Werner Rolewinck. Van Hartmann Schedels Liber chronicarum zijn twee Latijnse en twee Duitse edities opgenomen.¹⁶ Voor de eerste maal wordt onder de vorm van facsimiles een onovertroffen panorama van de vijftiende-eeuwse boekdrukkunst aangeboden.

14 Thematisch overzicht van de microfiche-collectie ipre. Informatie komt uit de ‘guides’ bij de verschillende units of uit een publiciteitsfolder van de Gale Group (gedateerd 11/99). De Engelse titels van de thema's zijn behouden. Unit 1: Printing in Mainz to 1480; Unit 2: The Classics in Translation; Unit 3: Image of the World: Geography and Cosmography; Units 4 and 5: Chronicles and Historiography; Unit 6: Image of the World: Travellers' Tales; Units 7, 8, 9 and 10: Printing in Italy before 1472; Units 11, 12, 13, 14, 15 and 21: Medical Incunabula; Units 16 and 17: Incunabula Hebraica; Units 18, 19 and 20: Printing in the Baltic; Units 22 and 23: Rhetoric; Units 24 and 25: Italian Humanism; Units 26, 27 and 28: Philosophy: Ancient, Medieval and Renaissance; Units 29 and 30: Grammar; Units 31, 32 and 33: Sermons; Units 34, 31, 36, 37, 38 and 39: Law Incunabula. Voor 2000-2001 zijn ook gepland: Schoolbooks, science, books printed in Greek. Bovendien is er reeds contact gelegd met verschillende specialisten om de volgende thema's te behandelen: liturgica, Duitse literatuur, Engelse drukken/drukken uit Engeland, actuele thema's (politieke pamfletten, enz.). Met dank aan de huidige hoofdredacteur, Martin Davies.

15 F. Geldner, Inkunabelkunde. Eine Einführung in die Welt des frühesten Buchdrucks. Wiesbaden 1978. (Elemente des Buch- und Bibliothekswesens, 5), zie hoofdstuk xi Zur Literatur- und Geistesgeschichte. Themenkreise and Einzeltitel, 198-234.

16 Van de twee Latijnse uitgaven zijn bovendien twee verschillende exemplaren aanwezig. Nürnberg: Anton Koberger, 1493 en Augsburg: Johann Schönsperger, 1497: telkens een exemplaar uit Londen, British Library (unit 3.121 & 3.122) en een exemplaar uit München, Bayerische Staatsbibliothek (unit 5.80 & 5.81).

[p. 198]

Soms laten de begeleidende brochures wat op zich wachten en ontbreekt het de collectie aan een overzichtelijk register.¹⁷ Er wordt echter in de bibliografische beschrijvingen van de (i)istc verwezen naar de ipre. Op deze manier worden de bibliotheken, om de ipre vlot toegankelijk te maken, verplicht zich de iistc cd-rom geregeld aan te schaffen of een toegang te hebben tot één van de online versies van de istc.¹⁸

Oorspronkelijk zou de ipre, volgens de inleiding van de uitgever, twintig delen bevatten met in totaal tot eenderde van de volledige incunabelproductie (ongeveer 9000 incunabelen). Ondertussen zijn er reeds vijftien thema's behandeld in 39 units met in totaal zo'n drieduizend incunabeluitgaven op microfiche. Het prijskaartje voor de bibliotheken is astronomisch. In Nederland en België is deze incunabelcollectie op microfiche slechts op drie plaatsen beschikbaar.¹⁹

Men kan zich afvragen hoeveel (banden van) exemplaren er beschadigd zijn bij het maken van deze microfiches: niet elk exemplaar is even gemakkelijk te verfilmen (hetzelfde geldt voor de iistc). Anderzijds levert de ipre ook een bijdrage tot de preservering van ons culturele erfgoed. Alleen voor papier- of exemplaaronderzoek (herkomst, band) moet de originele druk nog worden geconsulteerd.

17 De gids van units 16 & 17, Hebreeuwse incunabelen, is nog steeds niet verschenen, terwijl de auteur, A.K. Offenberg, reeds jaren geleden zijn tekst heeft ingeleverd.

18 De verkoop en dus ook de beschikbaarheid van iistc en ipre ziet er wereldwijd als volgt uit: iistc: Europa (127), Australië en de Stille Oceaan (2), Verenigde Staten (20), Azië (11), Afrika (1), totaal: 154 bibliotheken; ipre: Europa (59), Australië en de Stille Oceaan (1), Verenigde Staten (20), Azië (8), totaal: 81 bibliotheken. De cijfers werden ter beschikking gesteld door Primary Source Microfilm (met dank aan Julia Watson).

19 De stand van zaken op 15 augustus 2000: in de Universiteitsbibliotheek Leuven en de Koninklijke Bibliotheek Brussel: unit 1-39; in de Koninklijke Bibliotheek Den Haag: unit 1-18. Dat wil zeggen dat de Koninklijke Bibliotheek Den Haag zich reeds geruime tijd slechts 1 unit per jaar aanschaft.

Incunabula printed in the Low Countries (ILC)

Het was na meer dan 120 jaar de hoogste tijd geworden dat er een nieuw overzicht van de in de Nederlanden gedrukte incunabelen verscheen. Vergelijke men alleen maar de 1794 edities beschreven in de oorspronkelijke uitgave van ca met de 2229 edities van de ilc die de huidige stand van zaken weergeeft. Bovendien zijn 118 edities uit ca of een andere incunabelbibliografie (bijvoorbeeld gw) naar de zestiende eeuw verwezen (zie Appendix A) en eveneens 118 edities bleken niet in de Nederlanden gedrukt (zie Appendix B). De twaalf supplementen tot en met idl vormden een kluwen van oude, verbeterde en nieuwe incunabelbeschrijvingen. Enerzijds werd de zoekopdracht door het woud van supplementen en verbeteringen op Campbells werk erg bemoeilijkt. Anderzijds is er, vooral in de laatste eeuw door het werk van bibliografen, papier- en boekhistorici heel wat veranderd. Geen enkele bibliografie, buiten de istc, gaf een overzicht van de exemplaren, bewaard in openbare collecties die in de vorige eeuw door naarstige bibliografen over de ganse wereld aan het licht waren gebracht.

[p. 199]

Het is de verdienste van Gerard van Thienen en John Goldfinch dit bibliografisch oerwoud op een bijzonder heldere manier te presenteren, gebaseerd op het istc-model.

Er is wel een aantal verschillen tussen de gegevens in het istc-bestand en de gegevens van de ilc. De ilc toont zich hier natuurlijk steeds vollediger of correcter dan de istc. Door het werk van Ina Kok kon bij 860 incunabeluitgaven de aanwezigheid van houtsneden worden vermeld en een tweehonderdtal publicatiedata van incunabelen scherper gesteld. Deze gegevens vindt men (nog) niet terug in de iistc.²⁰ Hier en daar is de informatie in de ilc aangepast zonder opgave van de bron.²¹ Het gaat hier dikwijls om papier(historisch)-onderzoek. Papier en watermerken zijn nu eenmaal het stokpaardje van Gerard van Thienen. Op 27 september 2000 presenteerde hij in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag zijn internetsite, Watermarks in incunabula printed in the Low Countries. Dit watermerkenonderzoek bracht al interessante gegevens aan het licht.²² Meer dan de helft, ongeveer 1400 incunabelen, zijn immers niet of slechts approximatief gedateerd.

Natuurlijk ontbreekt in deze census hier en daar een exemplaar: het incunabelbezit van grote verzamelingen groeit toch nog (druppelsgewijs) aan en sommige exemplaren uit bijvoorbeeld archieven zijn tot op heden aan de aandacht ontsnapt. Bepaalde publieke verzamelingen - meestal betreft het hier religieuze instellingen - veranderen van naam of bewaarplaats.²³ Hier moet echter gewezen worden op de plicht van de betrokken bibliothecarissen zulke verschuivingen aan Gerard van Thienen of het istc-bureau te melden.

Spijtig genoeg zijn de gegevens uit Ina Koks studie nog niet verwerkt in de istc. Nochtans had Gerard van Thienen deze gegevens reeds ter beschikking vooraleer Ina Kok haar proefschrift verdedigde.²⁴ Blijkbaar is de invoer in de istc-databank gecompliceerder dan we vermoeden of ontbreekt het aan mankracht. Het is de bedoe-

20 Om maar een voorbeeld te noemen: ilc A 106, nu gedateerd ‘[niet voor 11 juli 1506]’ op basis van het onderzoek van Ina Kok, is in de iistc (iv00120000) nog steeds gedateerd ‘[voor 1500]’. De gegevens uit het artikel van I. Kok in Quaerendo zijn wel verwerkt in istc: ilc 1431 = istc il00186500. Zie: I. Kok, ‘A rediscovered Devote ghetiden with interesting woodcuts (ca 1117)’, in: Quaerendo 13 (1983), 167-190.

21 Het formaat van ilc 1, een Abecedarium, is 16mo, terwijl dit in de iistc nog 8vo is. Zie het artikel van P. Needham, ‘Res papirea: sizes and formats of the late medieval book’, in: P. Rück, M. Boghardt (Hrsg.) [e.a.], Rationalisierung der Buchherstellung im Mittelalter und in der frühen Neuzeit. Ergebnisse eines buchgeschichtlichen Seminars, Wolfenbüttel 12-14 November 1990. Paul Raabe zum Abschied gewidmet. Marburg an der Lahn 1994. (Elementa diplomatica, 2), 123-145, dit gegeven op 130.

22 Zie de databank op het internet, te consulteren via de site van de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag. De inleiding bevat ook een lijst met G. van Thienens artikels betreffende watermerkenonderzoek in incunabelen.

23 Enkele ontbrekende exemplaren uit Belgische bibliotheken worden vermeld in de bespreking van de ilc door M. de Schepper, ‘Kroniek van het gedrukte boek in de Nederlanden tot 1940’, afl. 25, nr. 2970, in: Archief- en bibliotheekwezen in België 70 (1999), 337-339.

24 Het proefschrift van I. Kok komt nochtans wel in de lijst met bibliografische bronnen van de iistc voor, zelfs in de eerste editie (1997)!

[p. 200]

ling dat uiteindelijk alle verbeteringen of nieuwe of verbeterde informatie uit de ilc en ook het ilc-nummer in de istc-databank worden ingevoerd.

Men kan alleen maar de raad geven aan de bibliografische wereld voortaan Nederlandse incunabelen niet meer met het ca-nummer maar met het ilc-nummer te citeren. Eén van de volgende stappen wordt dan een bibliografie die ca en zijn supplementen volledig zal overbodig maken en waarin al het recent bibliografisch onderzoek uit binnen- en buitenland zal zijn verwerkt. Wanneer we weten dat reeds 985 incunabelen in de iistc van sleutelpagina's zijn voorzien, ligt het misschien voor de hand deze weg te volgen...

Nawoord

Als een rode draad loopt de naam van Lotte Hellinga door al deze projecten. Als incunabuliste ligt ze aan de basis van zowel istc, iistc en ipre en natuurlijk ook via de istc aan de ilc. Bovendien legde ze samen met haar echtgenoot, Wytze Hellinga, de grondslag van idl. Zonder haar visie, die de dikwijls bekrompen nationale begrenzingen van de incunabelstudie overschrijdt, zou waarschijnlijk geen enkele van deze projecten het licht hebben gezien. De geautomatiseerde istc-databank biedt de onderzoeker voor de eerste maal een globaal overzicht aan van alle nog bewaarde incunabeluitgaven. Deze databank was één van de voorwaarden tot de publicatie op microfiche van een keur aan incunabelen gerangschikt per onderwerp, ipre, en de verdere bibliografische uitdieping van de istc-beschrijvingen met sleutelpagina's in het incipit-project (iistc). Bovendien is ze als secretaris van de cerl de drijvende kracht achter de hpb-databank, die uiteindelijk de totale Europese boekproductie tot 1800 zal omvatten.

Het is de vraag of de incunabulisten van de British Library en deze van de Gesamtkatalog der Wiegendrucke ooit hechter zullen samen werken. Zoals de zaken er nu voorstaan, zal het pleit immers in het voordeel van een volledig geautomatiseerde databank worden beslecht. Deze biedt verschillende voordelen ten opzichte van een gedrukte catalogus. Verbeteringen en nieuwe elementen kunnen zonder problemen aan een geautomatiseerde databank worden toegevoegd. Het boekhistorisch onderzoek wordt bovendien steeds veeleisender.²⁵ Wanneer men bijvoorbeeld Paul Needhams lijst met desiderata bekijkt (grootte zetspiegel, grootte bladen, boekbanden, herkomstaanduidingen), dan hebben de incunabulisten in elk geval nog heel wat werk voor de boeg.²⁶

25 ‘The incunabulists' advice to those compiling union catalogues or databases for later periods may therefore be summed up as a caution: that any such catalogue is a first step, in compiling the material required for the history of the book in any given area and for the book trade that links these areas.’ Zie: L. Hellinga, ‘A hundred years of bibliography and the history of printing in the fifteenth century’, in: Johannes Gutenberg-Regionale Aspekte des frühen Buchdrucks. Vorträge der Internationalen Konferenz zum 550. Jubiläum der Buchdruckerkunst am 26. und 27. Juni 1990 in Berlin. Berlijn 1993, 149-154, citaat op 154.

26 P. Needham, ‘Incunable catalogues’, [uitvoerige recensie van verschillende catalogi waaronder ig, cibn en bsb-ink], in: Papers of the Bibliographical Society of America 87 (1993), 93-105, zie 104-105.