Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 8.

Het kompt altemael aen op het distribuweeren

[p. 27]

Chris Coppens
Fondscatalogi als marketingstrategie
Een onderzoek naar lijsten van drukkers en boekhandelaren tot 1600

De boekdrukkunst begon in het Rijnland en verspreidde zich snel over de andere delen van Europa. De verklaring waarom boekdruk werd uitgevonden op dat ogenblik, rond het midden van de vijftiende eeuw, kan niet worden gezocht in of de technische of de economische of de sociale of de intellectuele sfeer, maar in een gunstige combinatie van deze vier elementen. De belangstelling voor lectuur aan de kant van een voldoende breed segment van de bevolking, haar vrije tijd, economische armslag en stabiliteit, technische vooruitgang en de ontwikkeling van geletterde ambachtslui, dat alles was nodig om het succes van de uitvinding te verzekeren. Hierbij moet een element van geluk worden gevoegd, de aanwezigheid van een man met visie en vaardigheid, én financiers die in hem willen investeren. Voorafgaande eeuwen kunnen het intellectuele klimaat hebben gehad, en economisch en sociaal gunstige voorwaarden in een beperkt gebied, maar hadden wellicht niet voldoende technisch kunnen en zeker niet de spreiding van geletterdheid die essentieel was om de boekproductie op zo een schaal mogelijk te maken.

Boekproductie

Aan het einde van de vijftiende eeuw waren één of meer persen opgezet in 250 steden verspreid over Europa en er waren 27.000 tot 30.000 incunabelen gedrukt.¹ Italië en het Duitse gebied namen het leeuwendeel van de productie met respectievelijk 40% en 31%. Frankrijk komt derde met bijna 16%, gevolgd door de Nederlanden met iets minder dan 9%, Spanje en Portugal met een ruime 2% en Engeland met iets meer dan 1%. Vergeleken met de bevolkingsdichtheid geven deze cijfers een erg verschillend en interessant beeld. Dan komen de Nederlanden eerst met iets meer dan 1000 inwoners per incunabel, meteen gevolgd door Italië met bijna 1300 inwoners per incunabeleditie en het Duitse gebied met meer dan 1800. Frankrijk met meer dan 5000 inwoners

1 De hiernavolgende kwantitatieve gegevens steunen op J.-F. Gilmont, ‘Les centres de la production imprimé aux xve et xvie siècles’, in: S. Cavaciocchi (ed.), Produzione e commercio della carta e del libro secc. xiii-xviii. Atti della ‘Ventitresima Settimana di Studi’ 15-20 aprile 1991. Firenze 1992, 343-364.

[p. 28]

per incunabeleditie komt ver achter en dit geldt evenzo voor Spanje en Portugal en voor de Britse eilanden met 19.000 tot 20.000 inwoners per incunabeleditie. Dit heeft zeker te maken met het niveau van ontwikkeling, maar ook met de economische concentratie en, voor een beperkt aantal drukkers, met een boekproductie die ruimer was dan voor de lokale markt.

Door de enorme toename van de boekproductie is het vanzelfsprekend moeilijker om een algemene raming ervan in de zestiende eeuw te geven, vooreerst al bij ontstentenis van voldoende bibliografische bronnen. Sommige ramingen geven tussen de 350.000 en de 415.000 edities voor de zestiende eeuw. Nog afgezien van de onvoldoende bibliografische instrumenten kan de identificatie en de omschrijving van de boekproductie niet anders dan steunen op de boeken waarvan ten minste een exemplaar de eeuwen heeft overleefd, maar het is nog hachelijker om een raming te geven van boeken of edities die helemaal niet hebben overleefd. Sommige soorten boeken hebben meer de neiging tot verdwijnen dan andere, zoals kleine en goedkope boeken in het algemeen, huishoudboeken zoals kookboeken, almanakken, prognosticaties, secreetboeken, technische boeken met allerlei praktische instructies, medische boeken en herbaria, verboden boeken, nieuwsbladen, boekhoudkundige boeken, schrijf- en andere modelboeken, enzovoort. Wat opvalt bij deze opsomming is dat het precies gaat om boeken die bij brede lagen van de bevolking werden gebruikt. Juist dit soort boeken dat zeer belangrijk is voor een beter begrip van regionale boekproductie, -distributie en -consumptie, was ‘veroordeeld’ om stuk te worden gebruikt of te verdwijnen met de jaarlijkse schoonmaakbeurt. Bovendien zijn deze boeken ook moeilijk of zelfs niet in inventarissen terug te vinden, omdat, als er al überhaupt een inventaris is, zij meestal verdwijnen tussen de stapels boekjes die geen afzonderlijke identificatie werden waard bevonden.

De belangrijke centra tijdens de vijftiende eeuw behielden globaal hun belang tijdens de zestiende eeuw hoewel toch wel enige verschuivingen merkbaar zijn. Ruwweg kunnen de volgende verhoudingen worden gegeven: het Duitse gebied bleef op de eerste plaats staan met 29% van de productie, nu gevolgd door Frankrijk met 26,5%, Italië met 25% en de Nederlanden met 6,5%.

Hoe verschillend ze ook mogen zijn, Frankrijk en Engeland zijn beide modellen van concentratie. Vanaf de vijftiende eeuw is in Frankrijk de productie geconcentreerd in Parijs en Lyon. De productie van beide steden is goed voor bijna 90% van die van het hele land. Op de Britse eilanden produceerde Londen alleen meer dan 95%.

In Italië en de Nederlanden is de concentratie minder radicaal maar bij beide is er een stad die bijna de helft van de productie voor haar rekening neemt. Na een korte competitie tussen Rome en Venetië, is het de laatste die wint. Gedurende de hele zestiende eeuw produceert Venetië bijna de helft van de gehele Italiaanse productie. De andere Italiaanse steden met Rome, Firenze, Milaan en Bologna, verzekeren slechts een vierde, maar behoren niettegenstaande tot de twintig belangrijkste centra in Europa. In de Nederlanden is Antwerpen de productiefste stad met zowat de helft van de gehele productie.

[p. 29]

In het Duitse rijk is het typografische landschap geheel verschillend. Er is de productie van negen steden nodig om tweederde van de gehele productie te bereiken, en geen enkele stad haalt 11% van de productie. De steden die belangrijk waren bij het prille begin van de boekdrukkunst - Mainz, Keulen, Straatsburg, Augsburg en Neurenberg - bleven bij het begin van de zestiende eeuw leidinggevend in de Duitse boekproductie. In de tweede helft van de zestiende eeuw werd Frankfurt am Main, waar verrassend genoeg geen ‘reguliere’ drukker was voor 1530, het belangrijkste productiecentrum, vooral verbonden met de werkzaamheid van Sigismund Feyerabend (1528-1590), en ongetwijfeld direct geconnecteerd met de beurs.

In vergelijking was Wittenberg een kleine stad, maar door de faam van de inspirator bij uitstek van de Reformatie, kreeg het een eerste plaats in de productie van reformatorische pamfletten. Wittenbergs belang als drukkerscentrum in de zestiende eeuw was verbonden met twee feiten, te weten met de stichting van de universiteit in 1503, maar nog meer met het verblijf van Martin Luther. Wat tot dan toe een klein provinciaal nest was waar de eerste twee drukkers tussen 1502 en 1504 slechts negen boeken konden produceren, kreeg ineens een vooraanstaande plaats tussen de grote boekcentra.

De geografische spreiding van de drukkersateliers werd bepaald door verschillende factoren, die alle in wezen gedomineerd zijn door de commerciële factor. Vanzelfsprekend is er de politieke configuratie. De concentratie in een of twee steden is dikwijls verbonden met een sterke centraliserende vorst. In Frankrijk bijvoorbeeld, waar Parijs en Lyon de markt controleerden, is er geen nadrukkelijke interventie door de vorsten gedurende de zestiende eeuw, maar de eeuw erna verklaart precies de wil van de vorst om de verspreiding van teksten beter onder controle te houden de voortschrijdende neergang van Lyon ten voordele van Parijs.

Godsdienst, zoals al onderstreept, speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van Wittenberg tot een belangrijk drukkerscentrum. Hetzelfde geldt voor Genève tijdens de tweede helft van de eeuw. Daarentegen in Antwerpen bijvoorbeeld, poogden de drukkers geld te maken door het drukken van teksten van welke religieuze overtuiging ze ook waren.

Een intense drukkersactiviteit was niet afhankelijk van de aanwezigheid van een universiteit of een ‘academie’. Venetië, Lyon, Londen, Antwerpen of Frankfurt hadden geen universiteit. Anderzijds trokken de drukkers in Bazel vast hun profijt uit de aanwezigheid van een universiteit voor de verantwoorde editie van wetenschappelijke teksten. Voor Antwerpen was het zelfs zo dat het geen universiteit en zeker geen bisschop binnen haar muren wenste om een grotere intellectuele vrijheid te garanderen.

Ook speelt de bevolkingsdichtheid geen beslissende rol. Het is duidelijk dat een aantal steden met een lage bevolkingsdichtheid tot de belangrijke centra van boekproductie behoort. Tevens blijkt dat een gunstig commercieel klimaat, wat daarvan ook de energiebron was, de belangrijkste voorwaarde werd om een haalbaar drukkersatelier of om een leefbare boekhandel op te zetten. De verzekering van goed transport over het land, maar misschien nog meer over het water, voor de toevoer van

[p. 30]

papier zowel als voor de distributie van het afgewerkte product, speelde daarbij een essentiële rol. De urbanisatie creëerde nieuwe sociale relaties, die rond 1500 hun beslag kregen.²

Werd de drukkunst bij het begin gezien als een gift van de goden, zij was vooreerst handel, commercie, geld.³ In tegenstelling tot de handschriftenproductie waarbij, afgezien van enkele uitzonderingen, de productie uniek was, op bestelling van een afzonderlijke klant, vroeg boekdrukkunst investeringen. Zelfs wanneer handschriften in zekere zin in serie werden gemaakt, was het financieel risico, als er al een was - we weten zo weinig over de commerciële organisatie van handschriftenproductie en verluchtersateliers - nooit een echt risico. Daarentegen was de principiële vernieuwing van de drukkunst, de wezenlijke revolutie in boekproductie, de mogelijkheid om een theoretisch ongelimiteerde re-productie te maken van identieke exemplaren in één run. En dit is precies de oorzaak van een enorm risico.

Dit gaat samen met een andere vernieuwende eigenschap van de ars nova, de wisseling van de besluitvorming voor de vermenigvuldiging van een tekst. Het is niet de klant, niet de lezer die beslist over het drukken van een bepaalde tekst, het is de drukker, de uitgever. Hij loopt het risico, hij gaat bankroet wanneer hij de afbetalingen niet kan inlossen. De investering moest vrij snel worden omgezet in opbrengst om het de drukker-uitgever mogelijk te maken een gezin te onderhouden en tegelijk nieuwe investeringen te doen om de zaak voort te zetten. De drukker werd opgezadeld met 100, 200 zeg 500 of zelfs 1000 exemplaren van hetzelfde boek gedurende de vijftiende eeuw, 500, 750, 1000, uitzonderlijk 2000 of zelfs meer exemplaren gedurende de zestiende eeuw. Hij moest er zo vlug mogelijk van af geraken, of ten minste toch van een substantieel deel ervan, voor een lonende prijs. Dat dit niet zo makkelijk was, wordt alvast aangetoond door de toch relatief vele drukkers-uitgevers die bankroet gingen, te beginnen met de uitvinder van de boekdrukkunst.

Omdat niet langer de lezer, de klant, besliste welke teksten werden gedrukt, maar de drukker-uitgever, moest deze laatste naar de potentiële klant toe, of moest hij hem ten minste pogen te verleiden om naar zijn winkel te komen of elders boeken van hem te kopen. Het bewustzijn van dit probleem en de organisatie dit op te lossen is al meteen duidelijk bij Peter Schoeffer († 1502/1503). Hij werkte met rondreizende boekhandelaars en was een van de eersten om naar de beurs in Frankfurt te gaan. In

2 Zie o.a. S. Corsten, ‘Der frühe Buchdruck and die Stadt’, in: B. Moeller, H. Patze [e.a.] (eds.), Studien zum städtischen Bildungswesen des späten Mittelalters und der frühen Neuzeit. Bericht über Kolloquien der Kommission zur Erforschung der Kultur des Spätmittelalters 1978 bis 1981.
Göttingen 1983. (Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. Philologischhistorische Klasse, Dritte Folge, 137), 9-32 (ook opgenomen in: S. Corsten, Untersuchungen zum Buch- und Bibliothekswesen. Frankfurt am Main 1988. (Arbeiten and Bibliographien zum Buch- und Bibliothekswesen, 5), 123-148.

3 Voor de boekdrukkunst als godsgeschenk, zie H. Widmann, ‘Divino quodam numine... Der Buchdruck als Gottesgeschenk’, in: H. Feld, J. Nolte (eds.), Wort Gottes in der Zeit. Festschrift Karl Hermann Schelkle zum 65. Geburtstag dargebracht von Kollegen, Freunden, Schülern. Düsseldorf 1973, 257-273.

[p. 31]

1469/1470 drukte hij een lijst van zijn productie als publiciteit voor zijn mogelijk cliënteel, een voorbeeld dat in de vijftiende eeuw werd gevolgd door velen die in de boekhandel zaten, maar dat tijdens de zestiende eeuw uitgroeide tot een algemeen verbreid gebruik. Naast de catalogi was er direct op één publicatie gerichte publiciteit, aankondigingen voor een gepland of net geproduceerd boek, waarvan letterlijk het fraaiste voorbeeld dat is wat Gheraert Leeu in 1491 voor de Nederlandse vertaling van Melusine produceerde. Ook daar moest met de hand de plaats worden ingevuld waar dit boek ‘én andere boeken’ konden worden gekocht. Later verschenen er op de titelpagina allerlei wervende formuleringen, zoals ‘met index’, ‘opnieuw overzien en verbeterd’, enzovoort, een bladzijde vol. Overigens werden titelpagina's ook wel los als publiciteit gebruikt, om naar collega's op te sturen en om in de winkel of aan het marktkraam op te hangen.

Drukkers- en boekhandelaarscatalogi vorm en verspreiding

Formeel zijn er drie soorten catalogi/lijsten die als publiciteit worden gebruikt: eenbladdrukken, catalogi in boekvorm (in-8^o of in-4^o, uitzonderlijk in-2^o), en lijsten gedrukt aan het einde (of soms aan het begin) van een ‘gewoon’ boek zoals dat vandaag de dag nog in gebruik is. De laatste bereikten vanzelfsprekend slechts de lezers, hoe dan ook het boekenkopend publiek. De tweede waren duidelijk zowel bedoeld voor collega's als voor potentiële privé-klanten. Toch rijst de vraag of sommige edities van dit soort catalogi zich specifiek tot collega's richtten. De eenbladdrukken, meestal eenzijdig bedrukt, waren gemaakt om te worden ‘geafficheerd’, in de winkel of aan het marktkraam. Uit de vijftiende eeuw zijn er lijsten bewaard van rondreizende boekhandelaars. De gedrukte tekst maakte publiciteit voor boeken, soms van dezelfde drukker soms niet, en zei dat ze kunnen worden gekocht in de herberg waarvan de naam in handschrift werd ingevuld. Deze lijsten konden dus worden gebruikt door een boekhandelaar die van stad tot stad trok.

De volgorde van de titels kan willekeurig zijn, ten minste zonder een evidente volgorde nu; de volgorde is soms alfabetisch, maar alfabetisering in de zestiende eeuw volgde niet de strikte regels die vandaag in bibliotheken gelden. Namen worden vooral op de voornaam geordend, maar er kan in dezelfde lijst een mengeling van namen en titels voorkomen. De boeken in de lijst kunnen gerangschikt zijn per taal, Latijn, Grieks, en, zelden, Hebreeuws, en een of meer volkstalen, afhankelijk van de boekhandel en van de regio. Nogal wat catalogi zijn per onderwerp gerangschikt, hoofdzakelijk gebaseerd op de zogenaamde faculteiten, zoals theologie, filosofie, geschiedenis, rechten en geneeskunde. Soms zijn een paar auteurs prominent aanwezig.

De beschrijving van de boeken is dikwijls vrij elementair en momenteel vaak niet meer zo makkelijk te identificeren. Soms is de datum van de druk vermeld, maar veel vaker niet. Soms is het formaat opgegeven, of, zelden, het aantal bladen gebruikt voor het boek, omdat een blad de basis was voor de berekening van de prijs, en papier was duur. Er was duidelijk een onderscheid tussen boeken met een eenheidsprijs

[p. 32]

en boeken die per riem papier werden geprijsd. Weinig catalogi hebben gedrukte prijzen, en er is voorlopig hoe dan ook te weinig materiaal beschikbaar om een sluitende theorie over vaste boekenprijzen in Europa op te bouwen. Sommige exemplaren van catalogi hebben prijzen in handschrift toegevoegd, en dit is waardevolle informatie, en sommige catalogi zijn zo gedrukt dat plaats wordt voorzien om prijzen toe te voegen, dus duidelijk voor collega's boekhandelaren bedoeld.

De oudst bewaarde catalogus dateert dus van 1469/1470 en komt uit Mainz, precies de plaats waar een vijftien jaar tevoren het drukken begon en waar de eerste drukker ondertussen bankroet ging.⁴ Van daaruit verspreidde het gebruik van catalogi zich, klaarblijkelijk met de reizende boekhandelaren en de uitzwermende drukkers, naar Italië. Het is merkwaardig vast te stellen dat rond 1500 het gebruik van gedrukte catalogi in de boekdistributie stopte, ten minste voor zover dat kan worden afgeleid uit bewaarde exemplaren, voor een periode van bijna veertig jaar. Er is een uitzondering, Aldus Manutius (1447/1479-1515) en zijn opvolgers in Venetië. Hij bracht een eerste catalogus uit in 1498, gevolgd door een in 1503, een in 1513, en zijn opvolgers een in 1526, een in 1563, terwijl van 1586 tot 1597 lijsten aan het einde of bij het begin van de ‘normale’ boeken werden gepubliceerd, vaak met de prijs erbij.

Afgezien van de Manutius-lijsten is de eerste bekende gedateerde catalogus van 1537. Deze werd verspreid door Joannes Hervagius (1497-1558) te Bazel. Het was een octavootje van acht pagina's wellicht. Het enige bekende exemplaar verdween in 1966 met de overstroming van Firenze. De Officina Frobeniana publiceerde wellicht eveneens in 1537 een eenbladdruk met een lijst van haar productie en gaf in elk geval in 1538 eveneens een octavootje van acht pagina's uit met een catalogus van haar boeken.

Een andere Bazelse drukker, Andreas Cratander (†1538/1540), publiceerde een octavo van zestien blaadjes in 1539, goed gevuld met 756 edities, wellicht voor zijn boekhandel in Frankfurt en geeft daarin ook een lijst van de Gryphius-drukken uit Lyon die bij hem te krijgen zijn. Dit is de oudst bekende zestiende-eeuwse catalogus buiten Italië waarvan een exemplaar is bewaard.

Tussen 1540 en 1545 kwam dit soort publiciteit ook in gebruik in Parijs, maar er is geen Parijse catalogus bekend na 1562, om dan tijdens de jaren veertig van de zeventiende eeuw weer te beginnen. Buiten enkele andere catalogi, waarvan er slechts twee zijn bewaard, respectievelijk een uit Douai (1594/1598), in het Noorden en niet echt een groot centrum voor de boekhandel, en tot 1669 deel van de Zuidelijke Nederlanden, en een uit Lyon, een van de grote boekencentra van de zestiende eeuw, zijn er geen Franse catalogi bekend voor 1600.

In de Zuidelijke Nederlanden begon Plantijn met het uitgeven van catalogi in 1566 en zijn erfgenamen zetten dit voort tot in de zeventiende eeuw. Van de Noordelijke Nederlanden, zeg Holland, is er slechts één catalogus bekend, en wel van de Officina Plantiniana bij Franciscus Raphelengius (1539-1597) in Leiden, wellicht te

4 Onderhavige vaststellingen zijn het resultaat van onderzoek naar dit materiaal met het oog op de samenstelling van een Census van drukkers- en boekhandelaarscatalogi.

[p. 33]

dateren in 1596 en door het ontbreken van een echte titelpagina blijkbaar bedoeld om bij een gewone octavo-editie toe te voegen.

Voor Italië, toch een land met een merkwaardige boekproductie, is het opvallend dat deze vorm van publiciteit pas zo laat begint. Afgezien van Manutius en de Accademia Veneta met Paulus Manutius (1512-1574) erachter, waarvan vier catalogi of veeleer prospectussen, uit 1558 en 1559, twee in het Italiaans, twee in het Latijn, bekend zijn, en één hoofdzakelijk prenthandelaarscatalogus uit 1572 in Rome, van Antoine Lafréry (1512-1577), overigens een Fransman van origine, zijn er slechts drukkers- en boekhandelscatalogi bekend vanaf de jaren negentig. Wellicht kan er nog eentje daar voor worden gedateerd, maar overweldigend is het niet. Behalve twee (en de Lafrérycatalogus uitgesloten) zijn het allemaal eenbladdrukken en anopistrografisch. Behalve één, zijn deze laatste slechts bewaard in één exemplaar en behoorden ze tot een bundel die deel uitmaakte van de boekhouding van een boekhandel. Dit wijst eens te meer op het toevalselement voor de bewaring van dit materiaal en laat de mogelijkheid open dat er meer tot veel meer kunnen zijn geweest. Maar het is ook belangrijk dat ene tweede exemplaar te kennen, omdat dit duidelijk met een vroeg zeventiende-eeuwse privé- of institutionele collectie verbonden is en dus kan worden vastgesteld dat deze ‘affiches’ ook voor privé-klanten beschikbaar waren, of ten minste bij hen bibliografische interesse wekten.

Er zijn geen catalogi bekend uit Spanje of Portugal, of uit Oostenrijk of een andere Centraal- of Oost-Europees land. Het is vooralsnog erg moeilijk om onderliggende structuren te herkennen. Alleen de beschikbaarheid van meer bronnenmateriaal en meer onderzoek dat rekening houdt met de socio-politieke en economische achtergrond, kan eventueel verhelderend zijn. Er blijkt dus wel uit de bekende edities dat catalogi vooral in drie centra werden gebruikt, Venetië, Parijs en Bazel. In Venetië ligt het aantal veruit het hoogst, maar daar zijn heel wat lijsten in gewone Manutius-uitgaven bij. Bij de drie lijkt mogelijk concurrentie een rol te hebben gespeeld; als de ene ermee begon, moest de andere wel volgen. Frankfurt daarentegen is slechts matig aanwezig, maar daar verschenen al gauw de Messekataloge, en hetzelfde geldt voor Leipzig. Lyon is nauwelijks present, terwijl het toch een van de grote centra van productie en distributie was. Los van de plaats waar deze catalogi werden geproduceerd, lijkt het verhelderend dat de huidige vindplaats in combinatie met vroege herkomsten, een geografisch profiel kan geven van de actieradius van deze catalogi.

Gebruik en onderzoek

Het is hoe dan ook opmerkelijk dat het bibliografisch belang van deze lijsten al in de eerste helft van de zestiende eeuw werd onderkend door Conrad Gesner (1516-1565), de Zwitserse arts, bioloog, filoloog én met zijn Bibliotheca universalis vader van de moderne bibliografie. Hij beklemtoonde al in 1548 het belang van deze catalogi voor de kennis van de boekproductie en ‘reproduceerde’ er enkele in zijn Bibliotheca als een bibliografische bron.

De vroege herkomsten van bewaarde exemplaren laten inderdaad zien dat ze wer-

[p. 34]

den gebruikt door individuen, door instellingen, zoals kloosterbibliotheken, en door boekhandelaars zelf. Zoals al aangestipt, geven precies sommige catalogi de gelegenheid voor verder gebruik, door de mogelijkheid prijzen aan te vullen, of in een alfabetische of onderwerpsclassificatie titels toe te voegen. Het beste voorbeeld voor het gebruik van deze catalogi binnen de boekhandelswereld zelf zijn de net geciteerde Italiaanse catalogi waarin het aantal bladen per boek, prijzen en nieuwe edities zijn genoteerd.

Met de groei van het bibliografisch referentieapparaat vanaf het einde van de zestiende eeuw, met de Frankfurtse en Leipzigse Messekataloge en de compilaties van onder anderen Nicolaus Bassaeus (†1601) en Henning Grosse (1553-1621) die daarop zijn gebaseerd, verloren drukkers- en boekhandelscatalogi van voor 1600 en kort erna - voorzover ze hoe dan ook als efemera overleefden, zeker de kwetsbare eenbladdrukken - hun onmiddellijk bibliografische belang. De wetenschappelijke belangstelling ontstond opnieuw tijdens de negentiende eeuw, vooral met de groeiende interesse voor incunabelen. Het eerste referentiewerk hierover, in 1907 gepubliceerd door Konrad Burger (1856-1912), de Duitse bibliothecaris en incunabulist, en nog altijd onvervangen,⁵ geeft de reproductie van de vijftiende-eeuwse boekenlijsten die op dat ogenblik bekend waren. Het is evenwel wachten tot de jaren zestig voor de eerste werkelijk belangrijke studie over dit onderwerp. Zij werd gepubliceerd door de Engelse boekhistoricus Graham Pollard (1903-1976) en is gebaseerd op de privé-verzameling van de diamanthandelaar Albert Ehrman (1890-1969), die zijn bijdrage had te leveren om te kunnen worden ontvangen in de exclusiefste bibliofiele vereniging, de Roxburghe Club. De titel is The distribution of books by catalogue from the invention of printing to A.D. 1800 based on material in the Broxbourne Library en de studie werd gepresenteerd aan de leden van de Club in 1965. Dit is nog altijd het enige directe referentiewerk in het veld. De verzameling boekhandelscatalogi werd geschonken aan Bodley.⁶

Toen Pollard en Ehrman verscheen, was intussen ook onderzoek gedaan in Duitsland en werden twee reeksen van facsimiles van bijna allemaal unieke eenblad-drukken uitgegeven, evenwel zonder bibliografische identificatie of zonder indices.⁷

5 K. Burger, Buchhändleranzeige des 15. Jahrhunderts. Leipzig 1907.

6 Maar er is een probleem met het boek. Er werden 150 exemplaren van gedrukt, 55 voor de leden van de Club, 95 voor de verkoop. En de Club laat geen reprint toe. Het wordt wel eens antiquarisch aangeboden voor een 200.000 à 250.000 frank of 11.000 tot zowat 13.000 gulden. Dit verklaart dat jammer genoeg dit basisreferentiewerk niet beschikbaar is zoals het zou moeten zijn en dat in veel landen, bijvoorbeeld in Centraal en Oost-Europa, er helemaal geen exemplaar aanwezig is. In Italië bijvoorbeeld, is er één. G. Mandelbrote, Londen, bereidt een nieuwe editie voor.

7 G. Richter, Verlegerplakate des xvi. und xvrii. Jahrhunderts bis zum Beginn des Dreissigjahrigen Krieges. Wiesbaden 1965; R. Engelsing, Deutsche Bücherplakate des 17. Jahrhunderts. Wiesbaden 1971; zie ook G. Richter, ‘Die Sammlung von Drucker-, Verleger- und Buchführerkatalogen in den Akten der Kaiserlichen Bücherkommission’, in: E. Geck, G. Pressler (eds.), Festschrift für Josef Benzing zum sechzigsten Geburtstag 4. Februar 1964. Wiesbaden 1964, 317-372; Idem, ‘Bibliographische Beiträge zur Geschichte buchhändlerischer Kataloge im 16. und 17.Jahrhundert’, in: A. Swierk (ed.), Beiträge zur Geschichte des Buches und seiner Funktion in der Gesellschaft. Festschrift für Hans Widmann zum 65. Geburtstag am 28. März 1973. Stuttgart 1974, 183-229. Voor een synthetische situering van de problematiek, zie B. van Selm, Een menighte treffelijcke boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht 1987, 25 (vooral de noten), 187.

[p. 35]

Sindsdien werden nieuwe vondsten hier en daar als artikel of als een illustratie of bijlage in een boek gepubliceerd, maar een enorme bron van boekhistorisch en veel breder onderzoek wacht op ontsluiting om te kunnen worden benut.

Er moet inderdaad worden uitgezien naar een editie van dit onvervangbare bronnenmateriaal. Een inventaris ervan is slechts een eerste stap naar de ontsluiting, waarbij de documenten zelf wetenschappelijk moeten worden uitgegeven en via de nodige zoekstrategieën voor een gevarieerde bevraging helemaal toegankelijk zijn. Deze catalogi zijn op de eerste plaats bibliografische instrumenten. Ze zijn basismateriaal voor de reconstructie van de productie van een stad, een periode, de productie van een drukker of van een auteur. Ze zijn een eersterangsbron voor wat in de boekhandel verkrijgbaar was.

Een analyse van de inhoud geeft van heel verschillende invalshoeken belangrijke informatie, zoals over de verspreiding van het humanistische boek, of voor historisch filologisch onderzoek, de verspreiding van grammatica's bijvoorbeeld, of voor wetenschapsgeschiedenis, of uiteraard voor economische geschiedenis, binnen de boekhandel zelf en als een referentiepunt voor een veel ruimere benadering. Daarom zijn catalogi met gedrukte prijzen, of exemplaren met prijzen toegevoegd in handschrift, zo belangrijk. Dit soort catalogi biedt informatie voor de geschiedenis van ideeën en uiteraard basismateriaal voor boekhistorisch onderzoek, voor de productie zowel als voor de distributie. Het is duidelijk dat boekhistorisch onderzoek op bronnenonderzoek moet zijn gebaseerd én dat bronnen moeten worden uitgeven, ter controle van de conclusies en nog veel meer voor het verder gebruik ervan. Er is niets minderwaardig aan het degelijk uitgeven van bronnen; wetenschap moet bevleugeld zijn, maar moet op de eerste plaats met haar voeten op de grond staan, én moet ook dienst verlenen aan latere generaties.

[p. 36]

Tabel I Chronologisch overzicht van de bekende edities met aantallen van bekende exemplaren.

De ‘h’ achter de naam staat voor de erven ‘Formaat boek’ duidt op een lijst die in een gewone uitgave werd opgenomen ‘-’ en ‘+’ wijzen respectievelijk op vóór of na, of ‘meer’ of ‘talrijke’ exemplaren bewaard

Jaar	Plaats- naam	Naam drukker / Boek- handelaar	Formaat	Formaat boek	Geen ex	Ex be- kend	Ex ver- loren
1469/70	Mainz	Schöffer	1^o			1
1471	Augsburg	Zainer	(2^o)			1	1?
1471 c.	Strasburg	Mentelin	1^o			2
1472	Mainz	Schöffer	1^o			1
1472.III.13	Rome	Sweynheym		2^o		++
1472.V ?	Nürnberg	Sensenschmidt	1^o			1
1473.VIII.9+	Augsburg	Bämler	1^o			1
1473/74 c.	Strasburg	Mentelin	1^o(?)			1
1474	Nürnberg	Regiomontanus	1^o			2	1
1474	Strasburg	CW	1^o				1
1474.IV.9-	Ulm	Zainer	1^o			1
1474+	Augsburg	Zainer	1^o			2
1475.V?	Nürnberg	Sensenschmidt	1^o			1
1476	Augsburg	Zainer	1^o			1
1476-	Venice	Hellman	1^o			1
1477	Milan	Rome	1^o			1
1477 c.	Nürnberg	Creussner	1^o			2
1478/79	Lübeck	Brandis	1^o			8
1478/79	Venice	Jenson	1^o			1
1479/80	Nürnberg	Koberger	1^o			6
1481.VI.21+	Venice	Herbort	1^o			2
1483.XII	Augsburg	Sorg	1^o			8
1484	Venice	Ratdolt	1^o			3
1485 c.	Augsburg	Bämler	1^o			1
1486 c.	Augsburg	Sorg	1^o			4
1490 c.	Lübeck	Brandis	1^o			2
1495.VIII.5	Augsburg	Bämler	1^o			1
1498.X.I	Venice	Manutius	1^o			1
1500 c.	Memmingen	Kunne	1^o			2
1503.VI.22	Venice	Manutius	1^o			1
1513.XI.24	Venice	Manutius	2^o			2
1526	Venice	Manutius	2^o			1
1537	Basel	Froben, h.	1^o				1
1537	Basel	Hervagius	8^o				1
1538	Basel	Froben,h.	8^o				I
1539	Basel	Cratander	8^o			1	1

[p. 37]

Jaar	Plaatsnaam	Naam drukker/Boekhandelaar	Formaat	Formaat boek	Geen ex	Ex bekend	Ex verloren
1539	Basel	Winter	8^o				1
1540-	Basel	Cratander	8^o?		x
1542?	Lyon	Gryphe	8^o?		x
1542 c.	Paris	Estienne R.	8^o			4½
1542+	Paris	Estienne R.	8^o			4	2
1543	Paris	Wechel	8^o			3
1543	Zurich	Froschauer sr.				4	2
1543?	Lyon	Frellon	8^o?		x
1543 c.	Paris	Wechel	8^o			2
1543 c.	Paris	Wechel	8^o			3
1544	Paris	Janot	8^o			1	1
1544	Paris	Wechel	8^o				1?
1544	Paris	Wechel	8^o			2
1544 c.?	Cologne	Gymnich J.I	1^o(?)		x
1544/45 c.	Paris	Estienne R.	8^o			2
1544?	Paris	Wechel	8^o			1
1545 c.	Basel	Isingrin	1^o		x
1545 c.	Basel	Oporinus	1^o		x
1545 c.	Basel	Petri	1^o		x
1545 c.	Basel	Winter	1^o		x
1545 c.	Paris	Colines	8^o			3
1545 c.?	Paris	Colines	12^o				1
1545 c.?	Paris	Colines	12^o?				1?
1546 c.	Paris	Colines	8^o			1
1546 c.	Paris	Estienne R.	8^o			7
1546.V.12	Paris	Estienne R.	8^o			20	1
1546.VIII	Paris	Chaudière	8^o			4
1546.X.1	Paris	Loys	8^o			5	1
1547 c.	Paris	Estienne R.	8^o			6
1548	Paris	Le Riche	8^o				1?
1548	Paris	Le Riche	8^o			1
1548	Strasburg	Rihel	?		x
1548	Zürich	Froschauer sr.	8^o		x
1548-	Basel	Hervagius	1^o		x
1548-	Paris	Wechel	8^o?		x
1548-	Zürich	Froschauer sr.	8^o		x
1548-?	Venice	Valgrisi	1^o?		x
1548.VIII	Paris	Chaudière	8^o			6
1548.VIII	Paris	Estienne R.	8^o		x
1549?	Basel	Froben, h.	1^o		x
1549 c.	Paris	Estienne R.	8^o			1
1550.IX.1	Paris	Morel	8^o			1
1552	Paris	Estienne C.	8^o			14	1
1552.V	Basel	Oporinus	8^o			10	4

[p. 38]

1554.Ví.1	Paris	Morel	8^o			1
1555	Paris	Morel	8^o			3
1555	Paris	Wechel A.	8^o				1?
1555/56	Frankfurt a.M.	Braubach	8^o			1
1555/56	Zürich	Froschauer sr.	1^o			1
1556	Basel	Oporinus	1^o		x
1557	Basel	Episcopius jr.	1^o			1
1557	Basel	Froben H.	1^o			1
1557	Basel	Oporinus	1^o		x
1557	Paris	David	8^o			1
1558	Paris	Morel	8^o			1
1558	Venice	Acad. Veneta	2^o			19
1558?	Paris	Morel	8^o			3
1559	Basel	Amerbach	4^o		x
1559	Venice	Acad. Veneta	4^o			1
1559	Venice	Acad. Veneta	4^o			2	1
1559	Venice	Acad. Veneta	4^o			33	4
1560	Paris	Morel	8^o			3
1560 c.	Paris	Morel	8^o			7
1562	Paris	Morel	8^o			5
1562	Zürich	Froschauer sr.	8^o			6	2
1562.II.3-	Nürnberg	Montanus & Neuber		8^o			1
1563	Venice	Manutius	4^o			6	1
1564	Basel	Episcopius sr.	8^o?		x
1565 c.	Antwerp	Silvius	4^o				1
1566.III.9	Antwerp	Plantin	8^o(?)		x
1567	Antwerp	Plantin	8^o			3
1567	Basel	Episcopius	1^o			1
1567	Basel	Oporinus	8^o			4	1
1567	Emden	Staphorst	1^o			1
1568	Antwerp	Plantin	4^o			1
1569	Basel	Hervagius	1^o			1
1569	Basel	Oporinus, h.	8^o			27+	3
1569	Basel	Petri	8^o		x
1569	Geneva	Estienne		8^o		27	4
1569+	Geneva	Estienne	8^o		x
1570	Antwerp	Plantin	8^o			2	1
1571	Basel	Guarinus	1^o		x
1571	Basel	Oporinus, h.	8^o			8	3
1571	Cologne	Cholinus	1^o			1
1572	Antwerp	Plantin	8^o			1
1572	Rome	Lafréry	4^o			1
1573	Cologne	Quentel, J., h.	1^o			1
1574??	Antwerp	Plantin	?		x

[p. 39]

1574 c.	Geneva	Estienne	8^o			12	1
1575	Antwerp	Plantin	8^o			4
1575	Cologne	Horst	1^o			1
1575	Neustadt	Harnisch	?		x
1576	Basel	Henricpetri	1^o			1
1576	Frankfurt a.M.	Feyerabend	1^o			1
1577	Frankfurt a.M.	Bassaeus	1^o			1
1577	Ingolstadt	Weissenhorn	1^o			1
1577	Neustadt	Harnisch	4^o			1
1578	Basel	Guarinus	1^o			1
1578	Basel	Henricpetri	1^o			1
1578	Basel	Perna	1^o			1
1579	Antwerp	Plantin	1^o			1
1579	Basel	Henricpetri	8^o			3	1
1579	Frankfurt a.M.	Egenolff C., h.	1^o			1
1579	Frankfurt a.M.	Feyerabend	1^o			1
1579?	Venice	Manutius		2^o		++
1580 c. (?)	Venice	Giolito, h.	2^o			1
1581	Basel	Froschauer jr.	8^o			6	1
1582/83	Nürnberg	Gerlach, h.	1^o			1
1583	Zürich	Henricpetri	8^o			3	1
1584	Antwerp	Plantin	4^o			9	1
1584	Frankfurt a.M.	Feyerabend	4^o			1	1
1584	Neustadt	Harnisch	8^o			2
1585 c.	Basel	Perna, h.	1^o			1
1586	Venice	Manutius		8^o		++
1586	Venice	Manutius		8^o		++
1587	Frankfurt a.M.	Bassaeus	1^o			1
1587	Frankfurt a.M.	Feyerabend	1^o				1
1587	Leipzig	Grosse	4^o			2
1587	Venice	Manutius		4^o		++
1588	Cologne	Gymnich J. III	8^o			2
1588	Frankfurt a.M.	Feyerabend	1^o				1
1588	Venice	Manutius		8^o		++
1588.VI	Cologne	Cholinus	4^o			2
1589	Venice	Manutius		4^o		++
1589	Venice	Manutius		4^o		++
1589	Venice	Manutius		8^o		++
1589 c.	Geneva	Estienne	8^o			2
1590	Frankfurt a.M.	Wechel, h.	8^o			1
1590	Frankfurt a.O.	Eichorn	1^o			1
1590	Hamburg	Kretser	8^o			2
1590	Venice	Manutius		4^o		++
1590	Venice	Manutius		8^o		++

[p. 40]

1590	Venice	Manutius		8^o		++
1590	Venice	Manutius		8^o		++
1591	Basel	Waldkirch	1^o				1
1591	Lübeck	Albrecht	8^o?			1?
1591	Venice	Gardano	8^o			1
1591	Venice	Giunta	1^o			1
1591	Venice	Manutius	4^o			++
1591	Venice	Manutius		4^o		++
1591	Venice	Manutius		4^o		++
1591	Venice	Manutius		4^o		++
1591	Venice	Scoto, h.	1^o			2
1591	Venice	Vincenti	8^o			1
1591	Venice	Zenaro	1^o			1
1592	Florence	Sermartelli	1^o			2
1592	Venice	Giolito, h.	8^o			3
1592	Venice	Manutius		2^o		++
1592	Venice	Manutius		2^o		++
1592	Venice	Manutius		4^o		++
1592	Venice	Manutius		4^o		++
1592	Venice	Manutius		8^o		++
1592	Venice	Manutius	?	2^o		1
1592+	Venice	Giolito, h.	8^o			1
1593	Lyon	Rouille	12^o			1
1593	Venice	Barezzi	12^o			1
1593 c.	Milan	Tini, h.	1^o			1
1594	Douai	Bellère	8^o				1
1594	Frankfurt a.M.	Wechel, h.	8^o			2
1594	Venice	Manutius		8^o		++
1594	Venice	Manutius		8^o		++
1595	Basel	Henricpetri	8^o			5	1
1595	Frankfurt a.M.	Bassaeus	1^o			1
1595	Venice	Giunta	1^o			1
1595	Venice	Manutius		4^o		++
1595 c.	Frankfurt a.M.	Fischer	1^o			1
1595 c.	Mantua	Osanna	1^o			1
1596	Antwerp	Plantin, h.	8^o			6	1
1596	Frankfurt a.M.	Spiess	1^o			1
1596	Frankfurt a.M.	Wechel, h.	8^o			1
1596	Heidelberg	Commelinus		8^o		27+	2
1596	Leipzig	Grosse	4^o			2
1596	Venice	Scoto, h.	1^o			1
1596	Venice	Scotus	1^o			1
1596 c.	Leiden	Raphelengius	8^o			2
1597	Cologne	Gymnich J. III, h.	1^o			1

[p. 41]

1597	Frankfurt a.M.	Feyerabend, h.	8^o			1
1597	Heidelberg	Commelinus		8^o		13 +	1
1597	Rome	Tallini	8^o			12
1597	Venice	Manutius		4^o		++
1597??	Venice	Manutius	?	2^o		1
1598	Cologne	Quentel A.	8^o			2
1598	Douai	Bellère		12^o		2
1598	Leipzig	Grosse	4^o			1	2
1599	Amberg	Forster	?		x
1599	Heidelberg	Commelinus, h.	8^o			14
1599	Herborn	Corvinus	?		x
1599	Ingolstadt	Angermayer	4^o			1
1599	Leipzig	Grosse	4^o			1
1599	Lübeck	Albrecht	4^o			1	1?
1600	Cologne	Hierat	8^o			1
1600	Venice	Misserini	1^o			1
1600	Venice	Typ. Europea	1^o			1
1600 c.	Turin	Tarino	1^o			1
1600 c.	Venice	Salicato	?	2^o		1
1600 c.	Venice	Typ. Europea	1^o			1
1600.I	Brescia	Co. Bresciana	1^o			1
1600.VI.29	Leipzig	Grosse	4^o			17	3

Tabel II Geografisch en diachronisch overzicht van het gebruik van drukkers- en boekhandelscatalogi tot 1600