Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 2

[p. 7]

Censuur: voorschrift en praktijk

[p. 9]

Inleiding
Jeroen Salman

De aanleiding voor dit themanummer over boekencensuur ligt voor de hand: vijftig jaar geleden kwam er een einde aan de Duitse bezetting en daarmee aan een periode waarin Nederland geconfronteerd werd met grootschalige drukperscensuur door een vreemde overheerser. Maar boekencensuur in ons land kent uiteraard een veel oudere geschiedenis. Meer dan vierhonderd jaar geleden werd in de pas tot stand gekomen Republiek der Verenigde Nederlanden eveneens geprobeerd de drukpers aan banden te leggen. In dit geval gebeurde dat door de opstandelingen zelf, in de persoon van de Vader des Vaderlands. Ondanks grote verschillen in tijd en samenleving was het doel van de boekencensuur in beide gevallen hetzelfde: het verbieden, veranderen of vernietigen van door de overheid als moreel verwerpelijk en gezagsondermijnend beschouwd gedachtengoed in gedrukte vorm. Met deze opening is tevens de in dit jaarboek behandelde periode afgebakend en het thema boekencensuur gedefinieerd.

Censuur is al zo oud als het (geschreven) boek zelf. Reeds de Grieken en Romeinen organiseerden publieke boekverbrandingen. De uitvinding van de boekdrukkunst heeft de omvang van de censuur evenwel sterk doen toenemen. Kerkelijke en wereldlijke overheden vreesden massale verspreiding van subversieve denkbeelden en trachtten auteurs, drukkers, uitgevers en boekverkopers via wetgeving te beteugelen. De pauselijke bul Contra Impressores Librorum Prohibitorum uit 1487 bijvoorbeeld, decreteerde dat elk boek vóór publikatie door kerkelijke autoriteiten moest worden onderzocht op zuiverheid van het geloof. Dit betekende het begin van de preventieve censuur. Met het Edict van 28 september 1520, waarin Karel V de vernietiging van alle lutherse boeken in de Nederlanden gelastte, kreeg de kerkelijke censuur steun van de wereldlijke overheid in de strijd tegen het gedrukte woord.¹

De aanstelling in 1570 van Christoffel Plantijn als prototypographus, die daarmee verantwoordelijk werd voor het toezicht op het hele drukkersbedrijf in de Lage Landen, was een van de maatregelen die Alva na 1566 nam om de controle van de drukpers in de opstandige gewesten te verfijnen. Toen in 1588 de Republiek als onafhankelijke statenbond tot stand kwam, bleek strikte boekencensuur zoals voorheen onder de Habsburgers, hier niet meer mogelijk. De eenheid van kerk en staat was opgeheven en daarmee werd de invloed van de geestelijkheid op overheidsmaatregelen tegen censuur sterk teruggedrongen. De Hervormde Kerk, hoewel bevoorrecht, kon nog slechts oordelen over haar eigen leden en dan nog uitsluitend over zaken die de kerk of de leer betroffen. Bovendien stond de parti-

1 H.F.K. van Nierop. ‘Censorship, illicit printing and the Revolt of the Netherlands’, in: A.C. Duke and C.A. Tamse (red.). Too mighty to be free. Censorship and the press in Britain and the Netherlands. Zutphen 1987, 29-30 (hierna aangehaald als Duke and Tamse, Too mighty to be free); F. Remy. ‘De boekencensuur. Historisch overzicht’, in: De Gulden Passer 20 (1942) 1-21.

[p. 10]

cularistische bestuursstructuur in de Republiek een centrale controle van de drukpers en een strikte handhaving van censuur in de weg. Nergens in Europa waren de voorwaarden voor toepassing van boekencensuur zo ongunstig als hier.

Dat neemt niet weg dat ook in de Republiek maatregelen werden genomen tegen het drukken en verspreiden van teksten. Vanaf 1581 werden er in het gewest Holland bijvoorbeeld diverse plakkaten uitgevaardigd waarin steeds werd benadrukt dat het gewestelijke bestuur vóór publikatie toestemming moest verlenen. Preventieve censuur bleef het belangrijkste instrument tegen onrust veroorzakend en gezagsondermijnend drukwerk. In het begin van de zeventiende eeuw gingen ook de Staten-Generaal zich, als centrale overheid, actiever opstellen bij het reguleren van de drukpers.² Enno van Gelder stelt in zijn studie over de vrijheid van meningsuiting in de zeventiende eeuw, dat vanaf de aanvang van die eeuw de drukpers in de Republiek volgens de wet volledig aan banden was gelegd. In de praktijk heerste er volgens hem echter volledige vrijheid.³

Het is deze these die de redactie van dit jaarboek als uitgangspunt heeft genomen voor de aan de auteurs voorgelegde vraag: hoe werden censuurvoorschriften in de praktijk uitgevoerd?

Boekencensuur begint bij de voorschriften, uitgevaardigd door kerk of staat. Deze kunnen van preventieve of van repressieve aard zijn. In het eerste geval is er sprake van formele wetten die controle vóór de produktie voorschrijven. In het tweede geval is er sprake van incidentele wetgeving die, na produktie, de verspreiding van een specifieke uitgave wil verhinderen. Beide vormen van censuur kunnen op centraal, regionaal of lokaal niveau plaatsvinden.

De bijdrage van Huussen illustreert dat het belang van preventieve censuur in de zeventiende- en achttiende-eeuwse Republiek gering was. In de periode 1940-1945 is er voor het eerst sinds eeuwen weer sprake van omvangrijke preventieve wetgeving in Nederland (Groeneveld). Dat we niet alleen rekening moeten houden met regelgeving die censuur beoogde, maar ook met regelgeving met een andere intentie, tonen de bijdragen van Grabowsky en Huussen. Ook octrooien, bedoeld voor de economische bescherming van een uitgave, konden door de octrooiverlenende instantie worden aangewend voor censuur. Bovendien vinden preventieve voorschriften niet altijd hun neerslag in formele wetgeving. Dane geeft een voorbeeld van morele censuur in de protestants-christelijke zuil gedurende de periode 1880-1940: de jeugd opvoeden tot verantwoord leesgedrag.

Repressieve maatregelen, of boekverboden, vinden we in de bijdragen van Huussen, Heersink, Jongenelen en Groeneveld. Deze maatregelen zijn bekend in gepubliceerde vorm, maar ook niet-gepubliceerde besluiten behoren tot deze categorie (Huussen). Om inzicht te krijgen in het doel van censuur in een bepaalde periode, is het zinvol de verboden boeken te inventariseren en typeren. In de verschillende bijdragen vinden we systematische (Huussen, Dane, Groeneveld) of minder systematische (Heersink, Jongenelen, Grabowsky) pogingen daartoe.

2 S. Groenveld. ‘Het Mekka der schrijvers? Statencolleges en censuur in de zeventiende-eeuwse Republiek’, in: H. Duits e.a. (red.). Eer is het Lof des Deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra. Amsterdam 1986, 225-231; P.G. Hoftijzer. ‘Nederlandse boekverkopersprivileges in de achttiende eeuw. Kanttekeningen bij een inventarisatie’, in: Documentatieblad 18e eeuw 22 (1990) 161-162.

3 H.A. Enno van Gelder. Getemperde vrijheid. Een verhandeling over de verhouding van Kerk en Staat in de Republiek der Verenigde Nederlanden en de vrijheid van meningsuiting in zake godsdienst, drukpers en onderwijs, gedurende de 17e eeuw. Groningen 1972, 151-194 (hoofdstuk 4), vooral 151.

[p. 11]

In dit verband verdienen initiatieven tot gepubliceerde aanvullingen van Knuttels lijst van verboden boeken in de Republiek zeker navolging (Jongenelen).⁴

Alle censuur, zowel preventief als repressief, staat of valt met de daadwerkelijke toepassing van de voorschriften. In de loop van de zeventiende eeuw kwamen overheden tot het besef dat preventieve censuur zijn uitwerking miste. Heersink en Jongenelen gaan voor het achttiende-eeuwse Amsterdam na, door een nauwgezette beschrijving van de uitvoeringspraktijk, in hoeverre de rechtshandhaving bij repressieve maatregelen effectief was. Uit hun onderzoeken blijkt dat, zelfs als het kwam tot een proces, er een gerede kans bestond dat bestraffing achterwege bleef. Persoonlijke belangen, politieke omstandigheden, financiële remmingen en frauduleuze getuigenverklaringen speelden daarbij een rol. Net als Heersink en Jongenelen kiest ook Groeneveld voor een relatief korte periode van politieke en sociale ‘onrust’ om de effectiviteit van censuur te meten. Zijn artikel toont aan dat dank zij een nationaal geleid controle-apparaat en ondanks een chaotische bureaucratische uitvoeringspraktijk, de censuur gedurende de Duitse bezetting effectiever was dan ooit.

Naast handhaving van censuurvoorschriften door middel van de rechtspraak kunnen er ook andere instanties en instrumenten met dit doel ingezet worden. Huussen wijst op de maatregelen waarbij geen gerechtelijke procedure plaatsvond: boeken konden bijvoorbeeld in beslag worden genomen krachtens administratieve maatregelen van de stedelijke magistraat. Schouwburgregenten vergrootten in het begin van de achttiende eeuw hun greep op de produktie van toneelteksten en konden eigenmachtig de inhoud censureren (Grabowsky). De overheid kon proberen het boekverkopersgilde te betrekken bij de uitoefening van censuur (Heersink, Huussen). Ouders en scholen van protestants-christelijke signatuur kregen de morele opdracht om toe te zien op het leesgedrag van hun kinderen. Ten slotte wijst Groeneveld op papiertoewijzing als een werkzaam middel om de produktie van drukwerk in de periode 1940-1945 te reguleren.

We kunnen een drietal lessen trekken uit de zes bijdragen rond het thema censuur. De eerste is dat het begrip boekencensuur meer behelst dan op het eerste gezicht lijkt. Zo moeten we het begrip ‘voorschriften’ ruimer interpreteren dan de door de overheid opgestelde censuurwetten en de ‘uitvoeringspraktijk’ niet alleen zoeken in de toepassing van het strafrecht. In de tweede plaats kunnen we naast bestaande indelingen van censuur nog een nieuwe toevoegen: censuur met een defensief karakter tegenover censuur met een offensief karakter. In de eerste vorm proberen overheden beledigingen, gezagsondermijning en zedeloosheid te voorkomen. Er is hier geen sprake van een eenduidige ideologie die de censuur stuurt. In de tweede vorm, die we alleen in het artikel van Groeneveld aantreffen, probeert de overheid volgens een nauw omschreven ideologie actief een culturele eenheid te bewerkstelligen. Censuur staat hier volledig in dienst van dit doel.⁵ In de derde plaats kunnen we van dit themanummer en van eerdere publikaties

4 W.P.C. Knuttel. Verboden boeken in de Republiek der Vereenigde Nederlanden. Beredeneerde catalogus. Den Haag 1914. In het kader van het NWO-prioriteitsprogramma ‘De Nederlandse cultuur in Europese context’ (IJkpunt 1650), vindt onderzoek plaats naar boekencensuur in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw. Een van de doelen van dat onderzoek is het aanleggen van een nieuwe, herziene lijst van verboden boeken in de periode 1570-1700.

5 Overigens zijn er nog andere nuttige indelingen die in dit themanummer niet ter sprake komen, bijvoorbeeld naar de drie ‘levensfasen’ van een gedrukte tekst: censuur als controle op het ontstaan en produktie van de tekst, censuur als controle op de verspreiding van de tekst en censuur als controle op de receptie van de tekst. Zie M. Knoche. ‘Einführung in das Thema’, in: Der Zensur zum Trotz. Das gefesselte Wort and die Freiheit in Europa. Weinheim 1991. (Ausstellungskatalog der Herzog August Bibliothek, nr. 64), 23-39.

[p. 12]

rond het thema⁶ leren dat onderzoek naar censuur ons ook inzicht kan geven in aspecten van produktie, handel en verwerving van drukwerk die niet direct met de controle van de drukpers te maken hebben. Censuur is de grootste vijand van de drukpers, maar wie boekhistorisch onderzoek doet, kan er niet omheen.

6 Zie bijvoorbeeld de congresbundels: Duke and Tamse, Too mighty to be free, en R. Myers and M. Harris (red.). Censorship and the control of Print in England and France 1600-1910. Winchester 1992.