Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 1

[p. 43]

Kronieken zijn ook boeken
De positie van de boekhistoricus in de historische disciplines
P.J. Verkruijsse

Halverwege de jaren zestig van de twintigste eeuw verscheen het eerste fotokopieerapparaat op de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. De produktietijd van een kopie, inclusief het te drogen leggen van het kletsnatte velletje, was beduidend minder dan de periode die nodig was om de desbetreffende pagina over te schrijven of samen te vatten. Maar wat belangrijker was: de kopie leek op het origineel en bevatte geen kopiistenfouten. Naarmate de tijd voortschreed werden de mappen en stapels fotokopieën van studenten en onderzoekers omvangrijker en de op de bibliotheek gemaakte eigenhandige samenvattingen geringer. Ontegenzeggelijk heeft deze ontwikkeling geleid tot veel nutteloos kopiëren en tot normvervaging omtrent wat onder een boek verstaan moet worden. Voor veel studenten hebben tegenwoordig alle boeken het A4-formaat en is de normale ‘bind’wijze linksboven geniet.

De vorm van een boek lijkt steeds minder van belang; de gefotokopieerde en vaak verkleinde inhoud ervan komt als uniforme grijze brij op de student af. Alles lijkt even (on-)belangrijk: een artikel uit het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde heeft dezelfde vorm en kleur als een onderdeel uit Nederlandse literatuur, een geschiedenis of uit de brieven-editie van De Schoolmeester door Marita Mathijsen. Geen wonder dat sommigen zich afvragen, wanneer ze met een onopengesneden boek geconfronteerd worden, hoe die boekenmakers die lettertjes aan de binnenkant van het papier gekregen hebben.

Velen echter, die wel min of meer ingewijd zijn in druktechnieken, doen evenmin iets met die kennis. De relatie tussen vorm en inhoud, tussen boek en daarin vervatte tekst, wordt zelden aan de orde gesteld. In de historische wetenschappen en de literatuurwetenschap, ja zelfs in de kunstgeschiedenis, gaat het vooral om de tekst zonder dat men zich druk maakt over de vraag of de tekst in het ene exemplaar wel identiek is aan die uit een ander exemplaar of zonder dat men zich afvraagt waarom bijvoorbeeld bepaalde categorieën teksten in een bepaald bibliografisch formaat en in een bepaald lettertype gedrukt zijn. Alleen bibliofielen kijken naar de vorm en dan vaak weer wat minder naar de tekst.

Boekgeschiedenis

Als er een discipline is waarbij drukwerk naar inhoud èn naar vorm centraal zou moeten staan, dan is dat de boekgeschiedenis. Maar wat is boekgeschiedenis? Waardoor onderscheidt deze zich van andere historische disciplines? Alle historische disciplines - politieke geschiedenis, kunstgeschiedenis, sociaal-economische geschiedenis, literatuur-

[p. 44]

geschiedenis, maritieme geschiedenis, rechtsgeschiedenis, godsdienstgeschiedenis enzovoort - maken gebruik van dezelfde soort bronnen, waaronder teksten, overgeleverd in boekvorm. De bijzondere positie van de boekgeschiedenis zou hierin gezien moeten worden, dat ‘het boek als medium voor het vastleggen van de voortbrengselen van de menselijke geest tegelijkertijd produkt èn beweger is; beweger uiteraard doordat het boek een spoor van invloeden in de geschiedenis trekt’¹.

Als de beoefening van de geschiedenis van het boek tot een afzonderlijke historische subdiscipline moet leiden, is het de vraag of een boekhistoricus zich moet bezighouden met het boek als produkt èn met het boek als beweger. Degenen die zich afficheren als boekhistoricus besteden inderdaad aandacht aan vorm en inhoud, maar de aandacht voor de vorm betreft meestal het boek als object van distributie en consumptie, na voltooiing van het produktieproces. Bestudering van de produktie - het drukproces dat implicaties heeft voor de tekstgeschiedenis - wordt overgelaten aan de analytisch-bibliografen, die volgens sommigen alleen maar in actie zouden mogen komen in het kader van het editeren van tekstent². Deze dichotomie heeft inmiddels geleid tot een soort ‘richtingenstrijd’ tussen een Angelsaksische en een Frans-Duitse school. De Angelsaksische school zou zich te veel bezighouden met de technische aspecten (wat gebeurt er in een drukkerswerkplaats?) en met het ten koste van veel tijd en energie opsporen van vaak weinig betekenende varianten in exemplaren en drukken. De Frans-Duitse school zou te weinig rekening houden met de produktiefactoren en eigenlijk geen boekgeschiedenis bedrijven, maar meer onder de noemer van cultuur- en ideeëngeschiedenis vallen³.

Het lijkt me dat de wetenschap niet gediend is met diverse soorten boekhistorici die elkaar verketteren. Integratie van de verschillende benaderingen moet mogelijk zijn, en - hoe contradictoir het ook mag klinken - dat kan wellicht het best door minder de nadruk te leggen op boekgeschiedenis als afzonderlijke discipline. De inhoud van boeken is immers vooral het studie-object van de desbetreffende discipline (cultuurgeschiedenis, ideeëngeschiedenis) of subdiscipline (zie het lijstje hierboven). De aandacht voor de materiële vorm, voor de bron waarin teksten zijn overgeleverd, behoort niet overgelaten te worden aan analytisch-bibliografen van andere disciplines. Het feit dat in Nederland de analytische bibliografie geïntroduceerd is door Hellinga⁴ mag er niet toe leiden dat die kennis uitsluitend bij neerlandici blijft berusten. Waarom zouden historici wel geconfronteerd worden met de problematiek van het handgeschreven boek (codicologie), maar niet met die van het gedrukte boek (analytische bibliografie)? Ideaal zou zijn als tenminste een aantal beoefenaars van de diverse historische wetenschappen zich tot boekhistoricus zouden ontwikkelen en zich met alle aspecten van de voor hen relevante gedrukte bronnen zouden bezighouden.

Wat zou een historicus met boekhistorische interesse bijvoorbeeld kunnen doen met kronieken? Het zijn door hun inhoud belangrijke historische bronnen. Maar hoe kwamen ze tot stand en wat voor invloed hadden de produktiefactoren op de inhoud? Laten we als casus nemen enkele zeventiende-eeuwse Zeeuwse kronieken.

1 F.A. Janssen. Auteur en drukker in de geschiedenis van de typografische vormgeving. Amsterdam 1989 (inaugurele rede), 34-35.

2 In de dicussie in het tijdschrift Dokumentaal na het verschijnen van mijn dissertatie over Mattheus Smallegange poneerde Bert van Selm dat analytisch-bibliografisch onderzoek alleen geoorloofd zou zijn in het kader van een teksteditie. Analytisch-bibliografisch onderzoek kan echter ook belangrijke gegevens aan het licht brengen over druk- en tekstgeschiedenis zonder dat er noodzakelijkerwijs een teksteditie volgt. Het kan tevens drukkers- en uitgeversstrategieën blootleggen, die van belang kunnen zijn voor een beter begrip van oud drukwerk in het algemeen en categorieën (of zo men wil: ‘genres’) of individueel drukwerk in het bijzonder. Zie voor de genoemde discussie: Dokumentaal 13 (1984) 2-19, 53-54, 90-93, 133-139; 14 (1985) 6-10.

3 Janssen, Auteur en drukker, 34-36, stelt mijns inziens de zaak wat al te rooskleurig voor in zijn oratie. Hij legt vooral de nadruk op de grensoverschrijdende bezigheden van een aantal vooraanstaande buitenlandse boekhistorici, maar hij gaat dan ook uit van een ‘zelfstandige discipline’ boekgeschiedenis, die weliswaar weer ‘een onderdeel van de cultuurgeschiedenis in het algemeen’ is. Daarnaast is boekgeschiedenis volgens hem ook een hulpwetenschap voor historici enzovoort. In de Nederlandse situatie constateer ik weinig begrip voor en beoefening van onderzoek naar produktiefactoren en zie ik nog minder dat de boekgeschiedenis, inclusief de analytische bibliografie, als hulpwetenschap in andere disciplines dan de neerlandistiek aan bod komt.

4 De Amsterdamse hoogleraar W.Gs Hellinga introduceerde in de jaren '50 de analytische bibliografie in het neerlandistische onderzoek en onderwijs.

[p. 45]

‘De liefhebbers te animeren’

In de jaren tachtig van de zeventiende eeuw trekt een paar jaar lang een colporteur door Zeeland, geen ongewoon verschijnsel in die dagen. In literatuur en beeldende kunst wemelt het eeuwenlang van ambulante handelaren, die onder benamingen als marskramers, kramers, venters, omlopers of liedjeszangers ook niet onbekend zijn in de niet-fictionele, sociaal-economische literatuur. Uit allerlei bronnen blijkt dat de handel in bedrukt papier voor een niet onaanzienlijk deel in ambulante handen moet zijn geweest. Het betreft vooral bepaalde categorieën gemakkelijk in veelvoud te transporteren drukwerk als almanakken, pamfletten en kranten, maar het is wel zeker dat ook omvangrijker boeken op deze wijze hun weg vonden naar potentiële kopers ten plattelande en in de stad⁵. Deze vrijwel niet te kwantificeren distributie van slecht overgeleverd drukwerk vormt een probleem voor de boek- en cultuurgeschiedenis: welk publiek kon op een gegeven moment kennis nemen van welke teksten?

Hoewel weinig bekend is over de sociale positie van kramers, kunnen we wel stellen dat de colporteur met wie we in dit geval te maken hebben niet een doorsnee leurder is. Hij studeerde rechten in Utrecht, was advocaat en vertaalde uit het Latijn, Frans en Italiaans. Niettemin heeft hij ‘twee jaer lanck gereijst en omgegaen (...) door geheel Zeeland en d'omleggende frontueren’⁶ om een boek aan de man te brengen. Waarom deed hij dat en hoe exceptioneel is dit geval?

Als we willen weten hoe het zit met de colportage van drukwerk in de zeventiende eeuw zullen we toch gegevens nodig hebben over individuele gevallen om daaruit een grootste gemene deler te destilleren. We kunnen alleen maar iets zeggen over welk percentage van wat gedrukt werd zijn weg vond naar de koper via de ambulante handel, als we enig inzicht hebben in de totale produktie.

Wat kan een boekhistoricus met die Zeeuwse colporteur in de jaren tachtig van de zeventiende eeuw? Het maakt niet veel uit waar het onderzoek begint, omdat factoren die met produktie, distributie en consumptie te maken hebben geen lineair, maar een cyclisch proces vormen. Een boek, van welke inhoud ook, is een commercieel produkt dat te maken heeft met vraag en aanbod. En wat er het eerst is, is vaak moeilijk uit te maken. In het onderhavige geval lijkt de vraag flink gestimuleerd te moeten worden, want de colporteur heeft geen mars met boeken bij zich, maar waarschijnlijk - om de ‘Liefhebbers te animeren’⁷ - alleen een prospectus met als opschrift: ‘Conditien, Om door Teyckenaers te Drucken de Cronyk van Zeeland, In twee Stucken, met Kopere Platen in Folio’.

Over uitgaven bij intekening zijn in de zeventiende eeuw niet zoveel gegevens bekend⁸, maar dat een exemplaar van een prospectus uit 1682 bewaard is gebleven, is een uitzondering⁹. Het biedt de gelegenheid wat meer aan de weet te komen over de strategie van Johannes Meertens, de Middelburgse uitgever van de Nieuwe cronyk van Zeeland.

5 Zie P.J. Verkruijsse, ‘De verspreiding van populaire literatuur’, in: M.A. Schenkeveld-Van der bussen (hoofdred.). Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen 1993, 292-297 en de daar opgegeven literatuur. Een werkgroep studenten Historische Nederlandse Letterkunde heeft hieromtrent materiaal bijeen gebracht: De marskramer. Verslag van een onderzoek naar de marskramer in literatuur en beeldende kunst. Amsterdam: Instituut voor Neerlandistiek, 1993. 2 dln. (Documentatiecentrum Nederlandse Letterkunde).

6 Declaratie van uitgaven in verband met de Cronyk van Zeeland: 's-Gravenhage, KB: hs. 135 B 319, fol. lv (zie P.J. Verkruijsse. Mattheus Smallegange (1624-1710): Zeeuws historicus, genealoog en vertaler. Nieuwkoop 1983 (BBN, XVI), 500; verder geciteerd als Verkruijsse, Smallegange).

7 Zo drukt Smallegange het zelf uit in zijn declaratie (zie noot 6).

8 Het verschijnsel komt al vroeg in de zeventiende eeuw in Engeland voor. Peter T. van Rooden en jan Wim Wesselius maken melding van twee vroege gevallen van intekening in 1661 en 1668 in respectievelijk Holland en Duitsland: ‘Two early cases of publication by subscription in Holland and Germany (...)’, in: Quaerendo 16 (1986) 110-130. Zie ook I.H. van Eeghen. De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Dl. 5. Amsterdam 1978, 49-51.

9 Het prospectus bevindt zich in de verzameling prospectussen (i.v. ‘Meertens, Joh.’) op de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam. Zie ook Verkruijsse, Smallegange, 521-526.

‘Den drukker te encourageren’

Wat brengt Meertens ertoe een kroniek van Zeeland te willen uitgeven? Dat is heel een-

[p. 46]

voudig: alle vorige Zeeuwse kronieken zijn ‘t'eenemael (...) uytverkocht’. De kroniek van Johan van Reygersberch, aangevuld door Marcus Zuërius van Boxhorn, is alleen nog antiquarisch (‘geen Exemplaren als gebonden’) tegen een hoge prijs te krijgen. Meertens ziet duidelijk een gat in de markt. De eerste druk van de kroniek van Reygersberch was verschenen in 1551 in Antwerpen; een waarschijnlijk door A. Roman bijgewerkte herdruk dateert van 1634, het jaar waarin ook de Latijnse kroniek van Jacobus Eyndius verscheen. De door Boxhorn vermeerderde uitgave van Reygersberchs kroniek werd in 1644 in Middelburg gepubliceerd, terwijl de oorspronkelijke, niet-vermeerderde tekst ook nog werd uitgegeven te Amsterdam in 1646¹⁰. Waarom de Zeeuwse kronieken een periode van anderhalve eeuw omspannen (Reygersberch tot en met Smallegange), mogen de historiografen en de cultuur- en ideeënhistorici uitleggen.

Het lijkt alsof in het geval van de door Meertens uit te geven kroniek keurig voldaan wordt aan de wet van vraag en aanbod: er is vraag naar een nieuwe kroniek van Zeeland en drukker-uitgever Meertens speelt daarop in. Zo simpel is het echter niet, want bij de produktie van kronieken zijn meer personen en instanties betrokken. Wanneer Meertens in zijn prospectus van 1682 belooft de beide folio-delen binnen twee jaar te leveren, beschikt hij inmiddels over ‘een bequaem Schrijver’ (de naam van de auteur, Mattheus Smallegange, valt nog steeds niet) en heeft hij zodanig inzicht in de kopij dat hij ‘den overslach daer van gemaeckt’ heeft, de omvang daarvan bepaald heeft op twee delen in folio.

Hoewel Smalleganges kroniek nogal eens afgedaan is als een compilatiewerk van het vertaalde werk van Eyndius, de bijvoegselen van Reygersberch en Boxhorn en nog wat onuitgegeven manuscripten, zit er wel degelijk veel werk in van Smallegange zelf. Hij moet in de loop van vele jaren her en der bouwstoffen verzameld hebben uit tal van auteurs en archieven¹¹. Het echte initiatief voor een nieuwe Zeeuwse kroniek zou wel eens uitgegaan kunnen zijn van een zeer patriottisch genealoog-historicus die eind jaren zeventig van de zeventiende eeuw een uitgever zocht voor zijn groeiende stapel documentatiemateriaal over de geschiedenis van Zeeland en vooral over de Zeeuwse adel. Het feit dat Smallegange er zelf enkele jaren op uit trekt als colporteur voor ‘zijn’ kroniek wijst op een duidelijke betrokkenheid - wellicht ook in financieel opzicht - bij deze onderneming.

Verder zijn bij de uitgave van een kroniek de uitgever en de desbetreffende overheid tot elkaar veroordeeld, enerzijds voor het verkrijgen van octrooi en voor mecenaatsdoeleinden¹², anderzijds voor kwaliteitsbewaking, hetgeen vaak neerkomt op censuur. Ook in het geval van deze kroniek is het eerste archivalische levensteken een octrooiaanvraag van drukker Meertens bij de Staten van Zeeland op 23 november 1680¹³. De Staten blijken niet echt enthousiast te reageren: ze willen wel eens precies weten ‘met wat stucken en Documenten den Suppliant de voornoemde Cronijcque soude willen Amplieren’. Blijkbaar kost het enige moeite die nieuwsgierigheid te bevredigen, want het prospectus blijft nog ruim een jaar ongedrukt en uit de inhoud daarvan valt niet op te maken dat het gewestelijk patronaat inmiddels is verworven. Tien jaar later blijkt dat Meertens inderdaad zonder goedkeuring van de Staten aan zijn project begonnen is¹⁴,

10 De gegevens over de kronieken zijn ontleend aan E.O.G. Haitsma Mulier en G.A.C. van der Lem. Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800. M.m.v. P. Knevel. 's-Gravenhage 1990 (Bibliografische reeks van het Nederlands Historisch Genootschap, 7). Zie voor vaak uitvoeriger gegevens betreffende de beschreven titels nog steeds W. Nijhoff. Bibliographic van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen tot het einde der 18de eeuw. 2e dr. bew. en aang. door F.W.D.C.A. van Hattum. 's-Gravenhage 1953 (Bijdragen tot eene Nederlandsche bibliographic).

11 Zie P.J. Verkruijsse, ‘Een oordeel over bronnen en de bronnen van een veroordeling. Smalleganges Cronyk van Zeelandgeïnventariseerd’, in: E.K. Grootes en J. den Haan (red.). Geschiedenis godsdienst letterkunde. Opstellen aangeboden aan dr. S.B.J. Zilverberg t.g.v. zijn afscheid van de Universiteit van Amsterdam. Roden 1989, 167-177.

12 Zie voor overheidsmecenaat in Holland: P.J. Verkruijsse, ‘Holland “gedediceerd”. Boekopdrachten in Holland in de 17e eeuw’, in: Holland 23 (1991) 225-242.

13 Rijksarchief Zeeland Middelburg (RAZ): Resolutiën Staten van Zeeland inv. nr. 112, d.d. 23 november 1680 (zie Verkruijsse. Smallegange, 520-521 (archivalia 3083)).

14 RAZ: Resolutiën Staten van Zeeland inv. nr. 122, d.d. 2 mei 1690 (zie Verkruijsse, Smallegange, 529 (archivalia 3101)).

[p. 47]

een goedkeuring die hij in 1688 blijkbaar voor de zoveelste maal had willen verwerven door het reeds gedrukte deel van de kroniek aan een commissie van reviseurs voor te leggen¹⁵. Zo langzamerhand - in 1690 is het boek nog niet af - kan de drukker wel wat ‘couragie’ gebruiken en betreurt hij waarschijnlijk het zevende artikel uit zijn prospectus: ‘Yemand genegen zijnde den Drucker te Encourageren, met 25 Exemplaren op een Naem te teykenen, sal een Exemplaer boven de 25 toe-hebben.’

In het prospectus is geen sprake van samenwerking met andere uitgevers voor deze dure onderneming. Wellicht heeft Meertens pas in een later stadium een compagnon gezocht en gevonden in de Amsterdamse uitgever Johannes van Someren, die vooral als papierleverancier dienst lijkt te doen¹⁶. Er is in het prospectus wel sprake van het toevoegen van zestig gravures in de kroniek (het zijn er uiteindelijk 85 geworden), zodat er in een vrij vroeg stadium contact geweest moet zijn met illustratoren: tekenaars en graveurs, van wie er zeven bij name bekend zijn. Verder weten we dat er speciaal voor dit boek nieuwe letter gegoten is¹⁷, hetgeen kan betekenen aanvullende letter bij reeds ter drukkerij van Meertens beschikbare polissen (complete sets letters, cijfers en leestekens) of een compleet nieuwe polis.

15 RAZ: Resolutiën Staten van Zeeland inv. nr. 120, d.d. 19 november 1688 (zie Verkruijsse, Smallegange, 529 (archivalia 3100)).

16 Het eerste spoor van de Middelburgs-Amsterdamse uitgeverssamenwerking is een notariële akte in het Gemeente-archief Amsterdam van 23 juni 1687: Not. Arch. 3954, akten van notaris Nicolaes Brouwer, fol. 532v-533v (zie Verkruijsse, Smallegange, 528 (archivalia 3096)).

17 Zie het in noot 6 genoemde manuscript, fol. 1r (Verkruijsse, Smallegange, 497).

‘Mij sal gunst geschieden’

Uit het teruggevonden archiefmateriaal is een flink deel van de produktiefactoren en -omstandigheden rondom de Zeeuwse kroniek van Smallegange te reconstrueren¹⁸. Voor de verschillende onderdelen van dat produktieproces levert dat het volgende beeld¹⁹.

Personen en instellingen die als positieve of negatieve ‘stimulanten’ hebben bijgedragen aan het tot stand komen van het werk zijn: het publiek dat alleen nog maar over antiquarische Zeeuwse kronieken kan beschikken; uitgever-drukker Meertens en diens compagnon in Amsterdam, Van Someren; auteur Smallegange; lokale en regionale overheden (vooral Goes steunt de auteur financieel); intekenaren; de Staten van Zeeland, die uiteindelijk de opdracht aanvaarden, maar die eerder een negatieve inbreng hadden door het instellen van een commissie van reviseurs, die op de inhoud moest toezien.

Als leverancier van de tekst hebben we te maken met de auteur Smallegange, maar hij treedt tevens op als vertaler van een eerdere kroniek die in het werk geïntegreerd wordt, als bewerker van eerdere kronieken en als editeur van allerlei manuscripten en archivalia.

Over de leveranciers van materialen is ook een en ander bekend. Het papier wordt waarschijnlijk deels geleverd door de Amsterdamse compagnon. Wie de nieuwe letter gegoten heeft, is niet bekend. Er is een aantal tekenaars en graveurs ingeschakeld voor de talrijke prenten, waarvoor in ieder geval koperplaten beschikbaar geweest moeten zijn. Een groot deel van de kosten (voor 166 van in totaal ongeveer 200 vellen), gemoeid met het vervaardigen van deel 1 van de kroniek in een oplage van 1500 exemplaren, is bekend: ₤1453-7-4, gespecificeerd naar papier, zetten en drukken, gieten, vervoerskosten, tekenen en graveren, slijpen van de platen en rentelasten.

18 Voor een compleet overzicht verwijs ik naar mijn dissertatie: Verkruijsse, Smallegange, 493-546. Een aanvulling daarop is: P.J. Verkruijsse, ‘Wanneer verscheen de “Cronyk” van Smallegange?’, in: Zeeland; tijdschrift van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 2 (1993) 19-24.

19 Ik neem als uitgangspunt het schema van produktie, distributie en consumptie van teksten zoals dat voorkomt op p. 337 in: H. Borst, C. van der Kogel, P. Koopman en P. Verkruijsse, ‘Wonen in het Woord - Leven in de letter. Analytische bibliografie en literatuurgeschiedenis’, in: Literatuur 5 (1988) 332-341.

[p. 48]

Uitgever-drukker Meertens is niet de enige die bij het lange drukproces van bijna 30 jaar is betrokken. Aan de afronding van deel 1 (deel 2 is nooit verschenen) zijn meer boekproducenten te pas gekomen, zowel in Zeeland als in Amsterdam: Johannes van Someren, diens weduwe Hester de Weer, hun zoon Abraham van Someren en diens weduwe Cornelia Knijff, Gilles Horthemels de Jonge, Bartholomeus de Later en Jacobus Boter.

Ook ten aanzien van de distributie is een aantal gegevens beschikbaar. Er heeft colportage plaatsgevonden: auteur en uitgever hebben door middel van een prospectus met nogal agressieve verkooptrucs particulieren en overheden bewerkt om in te tekenen; de auteur is zelf betrokken bij het innen van termijnbetalingen ver voordat de kroniek verschijnt en bij de levering van exemplaren na het verschijnen aan overheidsinstanties: zo levert Smallegange in november 1698 reeds een (onvolledig?) exemplaar in bij de Rekenkamer en voegt er een rekening van f25,- bij met de verzuchting ‘mij sal gunst geschieden’.

Hoewel in het prospectus beloofd was niet meer exemplaren te drukken dan er intekenaars zouden zijn, moet een deel van de oplage toch gewoon via de boekhandel verkocht zijn omdat door de lange produktietijd veel intekenaars overleden waren of door de prijsverhoging afhaakten.

Al vrij snel na verschijnen komt de kroniek voor in inventarissen van boedelveilingen.

Wat betreft de contemporaine consumptie²⁰ kan het volgende opgemerkt worden: de prijs bij intekening bedroeg voor de twee geplande delen samen f16,- voor exemplaren op groot papier en f12,- op klein papier, eventueel te vermeerderen met een bedrag van enkele groten per prent als er meer dan de beloofde 65 platen zouden opgenomen worden; bij aflevering bedroeg uiteindelijk de prijs voor het ene deel f18,- respectievelijk f13,-. De veilingprijzen in de achttiende eeuw varieerden tussen de 6 en 28 gulden.

Er moet in principe een flink aantal particuliere kopers geweest zijn door de chanterende intekenvoorwaarden. Alle ambachtsheren mochten met hun genealogie in de kroniek als ze maximaal 7 pond Vlaams betaalden als bijdrage in de graveerkosten; het hele Zeeuwse regentendom mocht met naam en toenaam in de kroniek als ze maar intekenden; de naamlijst van intekenaars zou aanvankelijk achter in de kroniek worden opgenomen, maar dat is helaas niet doorgegaan. Niet-intekenaars zullen zeker bij het verschijnen in staat geweest zijn alsnog een exemplaar te kopen omdat veel intekenaars overleden waren of niet akkoord gingen met de sterk verhoogde prijs; het verhaal gaat zelfs dat de kroniek wegens onverkoopbaarheid als pakpapier gebruikt werd.

Ook alle lokale overheden hebben op meer exemplaren ingetekend.

20 Ik maak onderscheid tussen consumptie en receptie: het eerste betreft het boek als handelsobject, het tweede het tot zich nemen van de inhoud. Zoals bekend is, zijn die twee dingen niet identiek.

‘Danckelijck aennemende de presentatie’

De hier boven gepresenteerde gegevens zijn te danken aan puur historisch onderzoek in bibliotheken en archieven zoals te doen gebruikelijk bij ieder literatuur- en archiefonderzoek ten aanzien van een historisch onderwerp. De bestudering van kronieken als historische bronnen zou onderwerp dienen te zijn van de geschiedwetenschap. Geluk-

[p. 49]

kig is dat ook zo, blijkens bijvoorbeeld de repertoria van Carasso-Kok, Haitsma Mulier/Van der Lem en hun voorgangers, en monografieën als die van Herman Kampinga en Karin Tilmans²¹. Maar - zoals betoogd - ook de materiële vorm waarin bronnen zijn overgeleverd, zou steeds door de beoefenaars van de diverse disciplines bij het onderzoek betrokken dienen te worden, omdat alle materialen die in het produktieproces nodig zijn en de organisatie van dat produktieproces de inhoud van een tekst kunnen beïnvloeden.

Dat de boekdrukkunst een eind heeft gemaakt aan het voorkomen van varianten in verschillende exemplaren van een tekst is een illusie gebleken. Niettemin wordt in veel historische disciplines met drukwerk omgesprongen alsof er niets mee aan de hand zou kunnen zijn²². Karin Tilmans is bij mijn weten de eerste historicus in Nederland die een afzonderlijk hoofdstuk wijdt aan de drukgeschiedenis van haar bron, de Divisiekroniek van 1517²³, hetgeen dan ook - na collatie van 55 exemplaren - leidt tot het constateren van meer varianten dan uit eerdere publikaties bekend waren. Een Franse kroniek uit dezelfde periode, de Grandes croniques de Bretaigne van Alain Bouchart uit 1514, was onderwerp van drukhistorische studie door Marie-Louise Auger²⁴. Zij komt op basis van collatie van veertien exemplaren tot de conclusie dat van de 338 drukvormen er slechts 73 geen varianten bevatten; 193 drukvormen kennen twee staten (drukstadia met varianten), 58 drie staten, 12 vier staten en 2 hebben vijf staten. Vergelijking van 122 exemplaren van de kroniek van Smallegange heeft op 75 plaatsen varianten aan het licht gebracht, variërend van de correctie van een simpele zetfout in de ene drukvorm tot uitgebreide tekstuele ingrepen in andere drukvormen²⁵.

Er lijkt alle aanleiding te zijn voor historici om voorzichtig om te springen met de inhoud van kronieken. Of mag deze conclusie op basis van drie bekende, hier boven genoemde, gevallen niet getrokken worden? Of: wat is de voorspellende waarde van drie individuele boekgeschiedenissen voor een geheel ‘genre’? Mag de kroniek van Smallegange vergeleken worden met eerdere Zeeuwse kronieken als die van Eyndius, Vossius en Boxhorn, of met bijvoorbeeld kronieken van Gelderland als die van Pontanus (1639) en Van Slichtenhorst (1653), of met buitenlandse kronieken of kronieken van steden? Het antwoord op dit soort vragen moet toch eerder komen van de kant van historici met specialisatie boekgeschiedenis dan van een loslopende analytisch-bibliograaf uit een andere discipline.

Voor vergelijkingen op het terrein van de externe drukgeschiedenis is men afhankelijk van overgeleverd archiefmateriaal. Hoe meer problemen zich voordoen bij het tot stand komen van een kroniek, hoe meer sporen daarvan in de overheidsarchieven te verwachten zijn. Welke sporen hebben Eyndius, Vossius en Boxhorn in de Zeeuwse Staten- en Rekenkamerarchieven nagelaten²⁶? In de notulen van de Staten blijkt op 9 maart 1613 een goede verhouding te bestaan tussen de Staten en Eyndius, die om inzage vraagt van een aantal stukken die berusten onder de rentmeester Beoosterschelde. Die inzage wordt hem ‘geaccordeert’ en de Staten verklaren verder ‘danckelijck aennemende de verklaringe ende presentatie bij den voorszeide Heere gedaen, nopende het beschrijven van de historie van Zeelant’²⁷. Door Eyndius' dood in 1614 werd de histo-

21 M. Carasso-Kok. Repertorium van verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen. Heiligenlevens, annalen, kronieken en andere in Nederland geschreven verhalende bronnen. 's-Gravenhage 1981 (Bibliografische reeks van het Nederlands Historisch Genootschap, 2). E.O.G. Haitsma Mulier en G.A.C. van der Lem. Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800. M.m.v. P. Knevel. 's-Gravenhage 1990 (Bibliografische reeks van het Nederlands Historisch Genootschap, 7). H. Kampinga. De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis bij de Hollandsche historici der XVIe en XVIIe eeuw. 's-Gravenhage 1917 (Proefschrift Leiden). C.P.H.M. Tilmans. Aurelius en de Divisiekroniek van 1517. Historiografie en humanisme in Holland in de tijd van Erasmus. Hilversum 1988 (Proefschrift Groningen), ook enigszins bijgewerkt in het Engels verschenen onder de titel Historiography and humanism in Holland in the age of Erasmus. Aurelius and the Divisiekroniek of 1517. Nieuwkoop 1992 (Bibliotheca Humanistica & Reformatorica, LI).

22 In de Richtlijnen voor het uitgeven van historische bescheiden (6e herz. dr. 1988) en de door E.H. Kossmann en C.B. Wels samengestelde Aanwijzingen voor tekstbewerking en annotatie (1971) van het Nederlands Historisch Genootschap is niets te vinden over de materiële aspecten van bronnen, noch over speciale beschrijvingsregels die daarvoor zouden gelden.

23 Zie hoofdstuk IV, 167-186. Dat over de druktechnische aspecten van die kroniek nog veel meer te zeggen valt, blijkt uit het artikel van J. Gerritsen: ‘Jan Seversz prints a Chronicle’, in: Quaerendo 21 (1991) 99-124.

24 M.-L. Auger, ‘Varianten de presse dans l'édition de 1514 des “Grandes croniques de Bretaigne” d'Alain Bouchart’, in: Bibliothèque de l'École des Chartes 141 (1983) 69-90.

25 Zie het variantenoverzicht in Verkruijsse, Smallegange, 370-391.

26 Voor de hierna te noemen archivalia ben ik dank verschuldigd aan de medewerkers van het Rijksarchief Zeeland te Middelburg, met name drs. Albert Meijer, hoofd inventarisatie, en mevrouw Lineke van den Bout, die in het kader van een stage uitvoerig onderzoek heeft gedaan naar sporen van kroniekschrijvers in de rijksarchieven te Middelburg.

27 RAZ: gedrukte notulen Staten van Zeeland, 9 maart 1613; minuten: inv. nr. 61.

[p. 50]

riografie bij 1299 aan het eind van deel 2 afgebroken. Pas in 1634 verschenen deze twee in het Latijn gestelde boeken op last en met octrooi van de Staten bij de weduwe van Statendrukker Simon Moulert²⁸, voorzien van een opdracht aan de Staten door Johan de Brune.

Matthaeus Vossius wordt in 1642 officieel historieschrijver van zowel Holland als Zeeland²⁹, na het voltooien van het tweede deel van zijn Annalium Hollandiae, Zelandiaeque, verschenen in-4^o te Amsterdam in 1641. Op 4 februari 1642 had Vossius van de Staten van Zeeland al een fors bedrag gekregen voor de aanbieding van zijn boek³⁰. Op 30 mei van hetzelfde jaar krijgt Vossius toestemming van de Staten om voor onderzoek ten behoeve van het derde deel van zijn geschiedschrijving het archief van de Rekenkamer te gebruiken, ‘met dien verstande nochtans, dat dHeeren van de gemelte Reecken-kamer zullen letten dat niet werde uytgegeven, welck tot nadeel ende ondienst van de provintie soude connen werden geemployeert’³¹. Voor de geleverde exemplaren van deel drie krijgt Vossius op 21 juni 1644 niet minder dan 200 gulden; een gelijk bedrag gaat naar Boxhorn voor diens herziene en vermeerderde kroniek van Reygersberch³². Beide heren hebben ook een verzoek ingediend voor een ‘tractement’, maar daartoe moeten ‘beyder boecken (...) werden geexamineert, tot welck examen d'Heeren vanden Rade werden gedeputeert’. Na het overlijden van Matthaeus wordt diens broer Isaac Vossius op 18 december 1646 als historieschrijver aangesteld, bij welke gelegenheid hij meteen 200 gulden krijgt voor de ‘dedicatie’ van het door hem voltooide deel vier van de Annalium³³.

Boxhorn heeft voor zover bekend nooit een officiële aanstelling als historieschrijver gekregen. Dat moet de echte opvolger van Isaac Vossius, Nicolaas Blankaard, in 1655 wel gelukt zijn, op voorstel van Johan de Brune³⁴. Maar wanneer hij in 1663 toegang vraagt tot het archief van de Rekenkamer om de historiografie van Vossius te kunnen voltooien, willen de Staten wel dat de zaak eindelijk ‘effectivelijck bij der handt sal werden genomen’. Hij mag het archief alleen maar in ‘ten overstaan van een van de heeren Reeckenmeesters ofte den heere Griffier’³⁵. Sindsdien is nooit meer iets van Blankaard vernomen.

Ten aanzien van de algemene gang van zaken bij het uitgeven van kronieken in de zeventiende eeuw kan men op grond van de beschikbare gegevens stellen dat het vrijwel onmogelijk is om zonder toestemming van de overheid een kroniek uitgegeven te krijgen. Ook bij het doorbladeren van Nijhoffs Bibliographie van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen valt op dat in het voorwerk van de beschreven kronieken vrijwel altijd een opdracht is opgenomen aan de desbetreffende overheid. De auteurs van kronieken zijn afhankelijk van de autoriteiten als het gaat om toegang tot belangrijke archivalia en de overheid wenst toezicht op de inhoud via commissies van reviseurs. Bij de kronieken van Eyndius, Vossius en Boxhorn lijkt dat allemaal redelijk vlot verlopen te zijn; bij die van Smallegange valt een opeenstapeling van communicatiestoornissen tussen Staten, auteur en uitgever te constateren die ertoe geleid heeft dat er een enorme vertraging is opgetreden. Alles is in het werk gesteld om toch de toestemming van de Staten te verkrijgen, hetgeen uiteindelijk - vijftien jaar na de octrooi-aanvraag! - gere-

28 RAZ: Archief Staten van Zeeland, inv. nr. 1676 (Register van Octrooien, dl. 1), fol. 259v-260r, gedateerd 15 augustus 1634. Het octrooi, nu gedateerd 16 augustus 1634, is opgenomen in het voorwerk van dit boek in-4^o, samen met een octrooi van de Staten Generaal van 1 september 1634 (geraadpleegd exemplaar: ex meis): Chronici Zelandiae libri duo. Auctore Iacobo Eyndio, Domino Haemstedae etc. Middelburgi, Ex officina Moulertiana, M.DC.XXXIV.

29 Resolutiën van de Staten van Holland van 25 november 1641, 4 april, 18 en 29 juli 1642. Notulen van de Staten van Zeeland van 7 augustus 1642 (minuten: RAZ: Staten van Zeeland, inv. nr. 75).

30 Notulen van 4 februari 1642 (minuten: RAZ: Staten van Zeeland, inv. nr. 75): hij krijgt een bedrag van 33 ponden, 6 schellingen, 8 groten Vlaams, welk bedrag overigens niet is terug te vinden in de rekeningen over 1642 en 1643.

31 Notulen Staten 30 mei 1642 (minuten: RAZ: Staten van Zeeland, inv. nr. 75).

32 Notulen Staten 21 juni 1644 (minuten: RAZ: Staten van Zeeland, inv. nr. 77, fol. 43v-44r). In de rekeningen over 1644 zijn de bedragen aan Vossius en Boxhorn opgenomen: RAZ: Archief Rekenkamer C, inv. nr. 810, 15e rekening van Willem Brouwer, ontvanger-generaal (administratie te lande) over 1644, uitgaven, 2e grossa 7e summa (gratuïteiten), fol. 220v.

33 Notulen Staten 18 december 1646 (minuten: RAZ, Staten van Zeeland, inv. nr. 79). Noch het bedrag, noch zijn officiële aanstelling zijn terug te vinden in de stukken. Datzelfde geldt trouwens voor de uitkomsten van de ‘examinatie’ van de kronieken van Matthaeus Vossius en van Boxhorn.

34 Notulen Staten 23 september 1655.

35 RAZ: Minuten notulen Staten van Zeeland, inv. nr. 95, d.d. 18 april 1663.

[p. 51]

sulteerd heeft in een opdracht, gedateerd 1 augustus 1695. Dat het werkelijke verschijnen van deze kroniek pas vijf à zes jaar later valt, is te wijten aan onder meer het dwarsliggen van de regering van Middelburg, het overlijden van uitgever Meertens en diens Amsterdamse compagnon Abraham van Someren en het opnieuw zetten en drukken van een aantal katernen.

Toch moet men voorzichtig zijn met het trekken van algemene conclusies uit individuele gevallen. Naast de geconstateerde overeenkomsten tussen de kronieken zijn er ook verschillen, naar vorm en inhoud. De slechts half voltooide kroniek van Smallegange was een veel prestigieuzer onderneming dan de voorgaande kronieken. Inhoudelijk zou Smallegange veel meer leveren dan alleen een geschiedverhaal (dat zou in deel 2 komen): het was tevens een stad- en dorpbeschrijver, een prentenboek en een genealogisch en heraldisch naslagwerk. Naar de vorm zouden het twee folio-delen moeten zijn, dit in tegenstelling tot de vrij eenvoudige quarto-uitvoering van de voorgangers.

In hoeverre is die gewijzigde opzet naar inhoud en vorm mede de oorzaak van het mislukken van dit boekwerk? Daartoe zou een vergelijking met andere kronieken dan de Zeeuwse wellicht meer duidelijkheid kunnen brengen, bijvoorbeeld met Arend van Slichtenhorsts XIV Boeken van de Geldersse geschiedenissen, eveneens een boek in folioformaat, verschenen in 1653, of met Pontanus' Historische beschrijvinghe der seer wijt beroemde coopstadt Amsterdam (1614). Hoe exceptioneel en gedurfd is het überhaupt rond 1680 om een boek in twee folio-delen met tal van prenten binnen twee jaar op de markt te willen brengen, met of zonder intekenaren? Zolang de Short-title Catalogue Netherlands (STCN) niet voltooid is, is op dit soort vragen geen goed antwoord mogelijk³⁶.

36 De STCN is de nationale retrospectieve bibliografie over de periode vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst tot en met de achttiende eeuw. Zie voor dit project J.A. Gruys, ‘De STCN: achtergronden’, in: Vingerafdrukken. Mengelwerk van medewerkers bij tienjaar Short-title Catalogue, Netherlands. Den Haag 1993, 7-12.

‘Besoigneren met complete leden’

In ieder geval dient de historicus gewaarschuwd te zijn voor het uitoefenen van censuur door de overheid bij kronieken. Dat hoeft niet te leiden tot een publikatieverbod; de auteur kan gedwongen worden zijn tekst aan te passen om een ‘nihil obstat’ te verwerven³⁷. Zijn van die preventieve censuur sporen terug te vinden? Er zijn geen rapporten overgeleverd van de commissies van reviseurs die moesten toezien op de kronieken van Matthaeus Vossius en Mattheus Smallegange. In het geval van Smallegange is aangetoond dat bestudering van het boek als object de drukgeschiedenis verder kan verduidelijken. Als de boekhistoricus op dit punt van het onderzoek geen analytisch-bibliograaf wordt, laat hij de kans onbenut om aan de weet te komen of de censuur inderdaad gevolgen heeft gehad en welke gevolgen dat dan zijn.

Gezien de gang van zaken tijdens het produktieproces van boeken zouden de revisies aanwijsbaar kunnen zijn in de overgeleverde exemplaren. Revisie vindt immers plaats op drukproeven. Dat impliceert in principe dat het zetsel zolang moet blijven staan als de revisie duurt. Dat is wegens gebrek aan letter een onhaalbare zaak. In de praktijk zal een boek, of een groot gedeelte van de katernen, toch in de beoogde oplage gedrukt worden, waarna één exemplaar in losse vellen aan de reviseurs ter hand wordt gesteld. In het geval van de kroniek van Smallegange moest een uitgebreide commissie ‘met

37 Dit soort gevallen is bijvoorbeeld niet opgenomen in de overzichten in het artikel van S. Groenveld, ‘The Mecca of authors? States assemblies and censorship in the seventeenth-century Dutch Republic’, in: A.C. Duke and C.A. Tamse (eds.). Too mighty to be free. Censorship and the press in Britain and the Netherlands. Zutphen 1987 (Britain and the Netherlands, IX), 63-86.

[p. 52]

complete Leden’ (dat waren er zeven uit verschillende delen van de provincie!) zich over de inhoud buigen³⁸. Het zal duidelijk zijn dat een drukker daar niet op kan wachten en verder gaat met het drukken van de volgende katernen. Eventuele revisies kunnen dientengevolge niet meer als persvarianten (correcties op de pers) worden aangebracht; dat moet dan gebeuren via knippen en plakken, met cancels (verbeterbladen) dus. Omdat die - hetzij uit gemakzucht, hetzij omdat het te duur is, of omdat een deel van de oplaag al verspreid is - vaak niet in alle exemplaren worden ingevoegd, zijn zowel cancellandum als cancellans door het collationeren van zoveel mogelijk exemplaren dikwijls nog terug te vinden.

Het achterhalen van de interne drukgeschiedenis als onderdeel van de tekstgeschiedenis door analyse van de tekstdrager zou een onderdeel horen te zijn van alle historische disciplines, zeker wanneer externe gegevens uit de secundaire literatuur of uit archivalia ontbreken, zoals dat het geval is bij de kronieken van Eyndius en Boxhorn. Iedere afzonderlijke discipline zou haar eigen epigrafen, codicologen en analytischbibliografen moeten opleiden, al naar gelang de soorten tekstdragers waarmee men te maken heeft.

Een deel van het hier boven gegeven produktieschema van de kroniek van Smallegange is nog niet ingevuld. De daar bijeen geplaatste gegevens waren uitsluitend ontleend aan de externe drukgeschiedenis via historisch onderzoek. Bestudering van een groot aantal exemplaren van die kroniek met behulp van analytisch-bibliografische methodes laat pas zien welke gevolgen die enorm lange en ingewikkelde drukgeschiedenis heeft gehad voor de tekst. Wat zich al die jaren heeft afgespeeld in die Middelburgse drukkerij van Meertens laat zich voor een deel reconstrueren, allereerst door het boek aandachtig te lezen³⁹. Uit het lezen van de tekst wordt al duidelijk dat niet voor 1683 met het zetten van katern A begonnen is. In de katernen X tot en met Aa zijn gegevens verwerkt uit 1687; in de katernen Oo tot en met Kkk komt het jaartal 1688 voor; in katern Mmm gaat het over ‘den loopenden jare 1690’ en ook in het voorlaatste katern Sss komt dit jaartal voor. In het laatste katern Ttt is sprake van gegevens uit het jaar 1695, het jaar waarop ook de opdracht aan de Staten is gedateerd. De titelpagina vermeldt 1696.

Collatie van exemplaren⁴⁰ toont een groot aantal varianten aan, die enerzijds interessant zijn voor de tekstgeschiedenis: de verschillende staten kunnen in de meeste gevallen in de juiste chronologische volgorde geplaatst worden waarna ze binnen de context kunnen worden geduid. Een aantal van die substantiële varianten is duidelijk in verband te brengen met de activiteiten van de commissie van reviseurs⁴¹.

Anderzijds levert de materiële analyse gegevens op voor de werkwijze in de drukkerij van Meertens, gegevens die vervolgens vergeleken kunnen worden met praktijken elders waardoor wellicht meer inzicht ontstaat in hoe men bij het drukken van bepaalde boeken te werk ging. Zo wordt er in het drukkershandboek van Wardenaar van 1801⁴² van uitgegaan dat het versteken (het veranderen van het formaatwit bij het maken van twee uitgaven op groot en klein papier) gebeurt van klein naar groot formaat. In de kroniek van Smallegange moet dat juist in de omgekeerde volgorde hebben plaatsgevon-

38 De instelling en samenstelling van de commissie staat in de notulen van de Staten: RAZ: Staten van Zeeland, inv. nr. 120, d.d. 19 november 1688 (zie Verkruijsse, Smallegange, 529 (archivalia 3100)).

39 De analytisch-bibliograaf leest uiteraard ook de teksten in de door hem te analyseren bron, daarbij lettend op inhoudelijke gegevens die van belang kunnen zijn voor de druk- en tekstgeschiedenis. Zie voor de verdere mogelijkheden van bibliografische analyse de verantwoording in Verkruijsse, Smallegange, 23-51.

40 Over de vraag hoe er gecollationeerd moet worden en hoeveel exemplaren bij de collatie betrokken moeten worden, verschillen de meningen. Zie hiervoor Verkruijsse, Smallegange, 28-30, alsmede de in noot 2 genoemde discussie in Dokumentaal en P.J. Verkruijsse, ‘Varianten met gevolgen’, in: H. Duits, A.J. Gelderblom en M.B. Smits-Veldt (red.). Eer is het lofdes deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra. Amsterdam 1986, 252-260.

41 Vooral in de beschrijving van de stad Middelburg moesten - ongetwijfeld op last van de commissie van reviseurs - wijzigingen worden aangebracht. De veranderingen in de tekst met betrekking tot de Wisselbank speelden in 1778-1779 een belangrijke rol in het tot voor de Hoge Raad uitgevochten proces van Johan Willem Parker contra de Middelburgse overheid (zie het in de vorige noot genoemde artikel in Eer is het lof des deuchts). Een pikante wijziging is aangebracht in het Fff-katern in de beschrijving van Cortgene, waar de afstamming van Willem van Nassau, heer van Odijck, in verband gebracht wordt met het geheime huwelijk van Prins Maurits met Wilhelmina van Mechelen. In het cancellans is deze passage behoorlijk gekuist, zeker op aandringen van Odijck die zelf in de commissie van reviseurs zat. In het Ss-katern is geschoven met de namen van enkele belangrijke Middelburgse geslachten; in het Yy-katern zijn de namen van de Goese bestuurderen uit 1688 aangepast aan de situatie van 1693.
Ook in literaire teksten kan men - als men de moeite neemt te collationeren - in zeer veel gevallen varianten aantreffen tussen exemplaren van één druk. Dat literair-historici en tekstediteurs daar vaak niet veel mee doen, zegt meer over hun vakopvatting (met name hun houding tegenover individuele teksten en de ‘ideale tekst’) dan over die van analytisch-bibliografen, wie even vaak verweten wordt dat ze een hoop energie steken in bezigheden die niet veel resultaat opleveren. De analytisch-bibliograaf is echter niet alleen dienstbaar aan tekstediteurs; hij heeft daarnaast ook een zelfstandige taak in het bestuderen van druktechnieken en produktiefactoren en -methoden.

42 F.A. Janssen. Zetten en drukken in de achttiende eeuw. David Wardenaar's ‘Beschrijving der boekdrukkunst’ (1801). Tekstverzorging, inl. en aant. door Frans A. Janssen. 2e dr. Haarlem 1986, 430.

[p. 53]

den. Het loskooien van de vorm - altijd een riskante bezigheid vanwege de kans op schuivend zetsel - gebeurde in de Middelburgse drukkerij nogal eens voor de correctie van slechts een enkele zetfout.

Uit de archivalia is bekend dat er nieuwe letter aangemaakt is voor het drukken van de kroniek. Of dit aanvullingen zijn op reeds aanwezige letterpolissen of compleet nieuwe polissen, kan onderzoek naar het typografische materiaal in de kroniek en in eerder drukwerk uit de werkplaats van Meertens uitwijzen. Waarschijnlijk is de kroniek in 1699 en 1700 voltooid door Bartholomeus de Later: of dat gebeurd is op de persen van de inmiddels overleden Meertens of elders zou eveneens via typografisch onderzoek van de laatste katernen kunnen worden onderzocht⁴³.

Onderzoek naar papier en watermerken zou duidelijk kunnen maken of de voor de twee geplande delen benodigde voorraad in één keer is aangeschaft of telkens voor slechts een aantal katernen⁴⁴. Onderzoek naar de prenten via overgeleverde ontwerptekeningen en proefdrukken raakt de kunsthistorische kant van de zaak. Onderzoek naar de typografische vormgeving trouwens ook.

Analytisch-bibliografisch onderzoek zou uit moeten wijzen of de revisie van overheidswege van andere kronieken ook naspeurbare gevolgen heeft gehad. Het hoeft natuurlijk niet als de reviseurs geen kritiek op de inhoud hadden of als de drukker heel braaf alle cancellanda heeft verwijderd. Is zo'n analytisch-bibliografisch onderzoek dan voor niets geweest? Nee, niet voor historici die zich alleen voor de tekst interesseren: als er geen varianten zijn, kan men citeren uit ieder willekeurig gecollationeerd exemplaar (ieder exemplaar is ‘ideal copy’). Ook voor boekhistorici die zich alleen voor drukkersuitgevers interesseren is zulk onderzoek nuttig: het zegt iets over de werkwijze van de desbetreffende drukker: gedegen als er weinig zetfouten in voorkomen; slordig als er slecht gecorrigeerd is.

Maar die tweedeling tussen inhoudelijk en formeel geïnteresseerden zou doorbroken moeten worden: de historicus, kunsthistoricus, sociaal-economisch historicus, literatuurhistoricus, maritiem historicus, rechtshistoricus, godsdiensthistoricus enzovoorthistoricus, die er meer dan een flauw vermoeden van heeft dat het produktieproces zijn teksten inhoudelijk kan beïnvloeden, maar niettemin met die kennis niets doet, die is geen haar beter dan de student die zich afvraagt hoe die lettertjes aan de binnenkant van het papier komen. De omstandigheden waaronder ons gedrukte culturele erfgoed geproduceerd is, zijn toch niet van minder belang dan die waaronder het gedistribueerd, geconsumeerd en gerecipieerd is?

43 Inventarisatie van typografisch materiaal uit drukkerswerkplaatsen in een geautomatiseerd systeem zal ook het enig werkbare middel blijken om ongeïdentificeerde drukken - die bij honderdtallen uit de STCN zullen opdoemen - bij een drukker onder te brengen. Voor het reconstrueren van allerlei culturele netwerken is deze identificatie van het hoogste belang.

44 Papier- en watermerkonderzoek kan helpen bij het identificeren van cancels en bij het toeschrijven en dateren van drukken.