Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 1

[p. 25]

Devote en seer schoone boekskens
Boekhistorische verkenningen rond het Nederlandstalig godsdienstig proza in de zestiende eeuw
Willem Heijting

Wie een boekhistorisch overzicht wil bieden van het Nederlandstalig godsdienstig proza in de zestiende eeuw, kan niet zonder meer aansluiten bij wat hierover eerder verschenen is. Ten eerste moet vastgesteld worden dat er geen enkele publikatie is waarin het genre als zodanig volledig wordt behandeld. Weliswaar mag ‘het boek in Nederland in de zestiende eeuw’ een populair onderwerp genoemd worden - er werd in 1986 zelfs een complete tentoonstelling aan gewijd¹ - maar de bibliografen en de boekhistorici richtten hun inspanningen toch bij voorkeur op het thema: de drukkunst in dienst van de reformatie². Men heeft ook wel enkele genres uit de zestiende-eeuwse religieuze boekproduktie aan een onderzoek onderworpen³, maar het godsdienstig proza is daar niet bij.

De fascinatie die uitgaat van de geschiedenis van het boek in de reformatietijd is groot, en dat maakt het lezen van de publikaties hierover tot een genoegen. Tegelijk komen wij echter tot een tweede vaststelling, namelijk dat de belangrijkste premissen waarop deze literatuur is gebaseerd aan herziening toe zijn. Ik formuleer vier vragen waarvan het nuttig kan zijn deze bij de huidige stand van kennis opnieuw te stellen: (1) Hoe groot was de rol van het godsdienstige boek in de overgang van de middeleeuwen naar de nieuwe tijd? (2) Hoe verhoudt de boekgeschiedenis zich tot de kerkgeschiedenis? (3) Hoe functioneerde het boekenbedrijf wanneer het ging om de godsdienstige lectuur in de volkstaal? (4) Hoe is het gesteld met de inventarisatie van het boekenaanbod op ons gebied?

Ik zal op deze vragen ingaan in een viertal boekhistorische verkenningen. Soms lijken deze verkenningen ons ver van ons onderwerp af te voeren, maar uiteindelijk komen we steeds weer terecht bij de boekhistorische problematiek rond het godsdienstig proza uit de zestiende eeuw. De eigenlijke boekwetenschappelijke beschrijving van dit cultureel invloedrijk genre is hiermee naar men hopen mag wat dichterbij gekomen.

1 P. van Boheemen, N.P.J. van der Lof en E. van Meurs. Het boek in Nederland in de 16de eeuw. 's-Gravenhage 1986 (tentoonst. Rijksmus. Meermanno-Westreenianum/Mus. van het Boek).

2 Bekend is het boekje van M.E. Kronenberg. Verboden boeken en opstandige drukkers in de hervormingstijd. Amsterdam 1948 (Patria, 44). Hierna geciteerd als Kronenberg, Verboden boeken. Een goed overzichtsartikel is: M.C. Keyser, ‘De zestiende eeuw. Druk en onderdrukking’, in: P.F.J. Obbema (e.a.). Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken, en uitgeven. Z.p. 1979 (Grafisch Nederland), 28-45. Hierna aangehaald als Keyser, ‘Druk en onderdrukking’. Recentelijk verscheen de bundel La Réforme et le livre. L'Europe de l'imprimé (1517-v.1570). Dossier conçu et rassemblé par J.-F. Gilmont. Paris 1990 (hierna geciteerd als J.-F. Gilmont, La Réforme et le livre); hierin met name: A.G. Johnston, ‘L'imprimerie et la Réforme aux Pays-Bas, 1520-c.1555’, 155-186 en A.G. Johnston & J.-F. Gilmont, ‘L'imprimerie et la Réforme à Anvers’, 191-216. De bijdragen van Johnston zijn ten dele gebaseerd op zijn ongepubliceerde dissertatie The eclectic reformation: Vernacular evangelical pamphlet literature in the Dutch-speaking Low Countries, 1520-1565. Z.p. 1986. Ph.D. Thesis, Univ. of Southampton. Hierna geciteerd als Johnston, The eclectic reformation.

3 Enkele voorbeelden: C.C. de Bruin. De Statenbijbel en zijn voorgangers. Nederlandse bijbelvertalingen vanaf de Reformatie tot 1637. Bew. door F.G.M. Broeyer. Haarlem etc. 1993 (hierna aangehaald als De Bruin, De Statenbijbel); S.J. Lenselink. De Nederlandse psalmberijmingen van de Souterliedekens tot Datheen, met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk. Dordrecht 1983²; B. Hofman. Liedekens vol gheestich confoort. Een bijdrage tot de kennis van de zestiende-eeuwse Schriftuurlijke lyriek. Hilversum 1993; W. Heijting. De catechismi en confessies in de Nederlandse reformatie tot 1585. 2 dln. Nieuwkoop 1989 (Bibliotheca Bibiographica Neerlandica, 27), hierna aangehaald als Heijting, De catechismi. Alleen van het laatste werk ligt het zwaartepunt bij de boekgeschiedenis.

Van een luister- naar een leescultuur?

De vraag hoe groot de betekenis van het gedrukte godsdienstige boek in de overgang van de middeleeuwen naar de moderne tijd was, staat vanzelfsprekend niet los van de fundamentele vraag welke rol de typografie als zodanig heeft gespeeld in de ontwikkeling van de Westerse beschaving. Een kernachtig antwoord op deze vraag vinden wij in de in 1977 uitgesproken oratie van Vervliet: de typografie, die het boek zijn sacrale karakter had ontnomen, speelde een voorname rol in de progressie van het menselijk we-

[p. 26]

ten. Om die reden markeert de overgang van het scribale naar het typografische tijdperk het begin van de moderne tijd⁴. Het is hier de plaats niet om dit thema volledig te behandelen en daarom belicht ik slechts enkele aspecten.

De boekdrukkunst in dienst van de vooruitgang: deze teneur overweegt ook wanneer er gesproken wordt over het Nederlandse boekenbedrijf tijdens de opkomst van het humanisme en de reformatie⁵. Trouwens, was het niet Luther zelf die de drukkunst omschreef als een goddelijke gave waarmee de ware religie in alle talen over de gehele wereld verbreid zou worden⁶? Hij was maar één van de velen die sinds het midden van de vijftiende eeuw de lof van de boekdrukkunst hebben gezongen. De grote rol van de typografie werd een locus communis in de historiografie van de reformatie⁷.

Natuurlijk zou het onzinnig zijn voorbij te zien aan de onmiskenbare en grote invloed die de drukkunst sinds de vijftiende eeuw op tal van terreinen van onze beschaving heeft uitgeoefend. We moeten ons echter wel realiseren dat het gedrukte woord maar één van de media is waarvan men zich voor de onderlinge communicatie placht te bedienen. Het boek moet dus bestudeerd worden in relatie tot andere media - een inzicht dat wij te danken hebben aan impulsen van Darnton en andere, vooral Franse en Amerikaanse boekhistorici⁸.

Deze noodzaak geldt des te sterker wanneer het gaat om het religieuze boek. Steeds is er een spanningsveld tussen de mondelinge verkondiging van het evangelie en het geschreven bijbelwoord, tussen het gesprek over de godsdienst en de religieuze lectuur⁹. Dit spanningsveld, dat tot op de dag van vandaag is blijven bestaan, werd nog versterkt doordat zich in de leescultuur een revolutie voltrok: nadat het tot in de late middeleeuwen zeer gebruikelijk was geweest om teksten hoorbaar te lezen, sloeg na een lange periode van overgang (die in de oudheid al aanving) de balans om naar het stillezen. Er is wel gezegd dat deze omslag een grotere mentale aanpassing vergde dan de overgang van geschreven naar gedrukte teksten. Lezen werd immers een innerlijke, dus individuele ervaring¹⁰. Hoe dit ook zij, als wij de markt voor het godsdienstig proza in de periode van de reformatie en de contrareformatie willen overzien, kunnen wij de invloed die het stillezen daarop juist in die tijd heeft gehad niet negeren. Daarom ga ik wat dieper in op de veranderingen die de leescultuur tot de zestiende eeuw heeft ondergaan¹¹.

De voor ons doel meest bruikbare uiteenzettingen over de ontwikkeling van de leescultuur vinden wij in enkele publikaties van Paul Saenger¹². Saenger weerlegt de oudere opvatting dat de schrijf- en leescultuur gedurende de gehele middeleeuwen een ongewijzigde voortzetting geweest zou zijn van een oraal georiënteerde praktijk in de oudheid. Hij wijst onder andere op bepaalde nieuwigheden in de oudste christelijke en patristische handschriften. In toenemende mate worden daarin middelen toegepast die de geledingen van de tekst voor de lezer visueel waarneembaar maken. De niet-joodse christenen hadden deze geledingen nodig omdat zij buiten de traditie van de joden stonden, die gewend waren grote delen van de Schrift uit het hoofd te leren. Geleidelijk verschenen de voor ons vanzelfsprekende maar toen nog nieuwe signalen voor de tekstgeleding, zoals de woordscheiding door middel van een spatie, de interpunctie en de nummering van hoofdstukken en paragrafen¹³. De betere visuele toegankelijkheid

4 H.D.L. Vervliet. Gutenberg of Diderot? De typografie als factor in de wereldgeschiedenis. Deventer 1977. Inaug. rede Univ. van Amsterdam, 18, 26. Hierna aangehaald als Vervliet, Gutenberg of Diderot?

5 Zie bijvoorbeeld Keyser, ‘Druk en onderdrukking’, 28.

6 J.-F. Gilmont, ‘Introduction’, in: La Réforme et le livre, 9.

7 Vervliet, Gutenberg of Diderot?, 14.

8 R. Darnton, ‘What is the history of books?’, in: K.E. Carpenter (ed.). Books and society in history. Papers of the Association of College and Research Libraries Rare Books and Manuscripts Preconference 24-28 June 1980. Boston, Massachusetts. New York etc. 1983, 3-26, met name 21. Hierna aangehaald als Darnton, ‘What is the history of books?’

9 H.E. Bödeker, G. Chaix, P. Veit (Hrsg.). Le livre religieux et ses pratiques. Etudes sur l'histoire du livre religieux en Allemagne et en France à l'époque moderne. Der Umgang mit dem religiösen Buch. Studien zur Geschichte des religiösen Buches in Deutschland und Frankreich in der frühen Neuzeit. Göttingen 1991, 23. Hierna geciteerd als Bödeker e.a., Le livre religieux.

10 R. Darnton, ‘First steps towards a history of reading’, in: Australian journal of French studies 23 (1986) 23. Zie voor een Nederlandse vertaling van de hier en in noot 8 geciteerde artikelen de bundel essays van R. Darnton. De kus van Lamourette, bespiegelingen over mentaliteitsgeschiedenis. Amsterdam 1990, 103-125 (‘Wat is de “geschiedenis van het boek”?’) en 140-166 (‘Eerste aanzet tot een geschiedenis van het lezen’).

11 Op het aspect van de communicatie door afbeeldingen ga ik hier verder niet in. Een belangrijke publikatie op dit gebied is: R.W. Scribner. For the sake of simple folk. Popular propaganda for the German Reformation. Cambridge etc. 1981 (Cambridge Studies in Oral and Literate Culture, 2). De Nederlandse situatie verschilde echter van de Duitse: hier zijn naar verhouding zeer weinig reformatiedrukken van illustraties voorzien. Over het achterwege blijven van houtsneden in bepaalde Duitse drukken concludeerde Scribner: ‘It may simply indicate that publishers now had a sufficiently large market among a reading public to dispense with the task of combining woodcuts with movable type.’ (7). Zou dit marktmechanisme ook een verklaring bieden voor de Nederlandse situatie?

12 De hier gebruikte argumentatie inzake de ontwikkeling van de leescultuur berust vooral op: P. Saenger, ‘Manières de lire médiévales’, in: H.-J. Martin e.a. (éd.). Histoire de l'édition française. Tome 1. Le livre conquérant. Du Moyen Age au milieu du XVIIe siècle. Paris 1982, 131-141. Zie ook: idem, ‘Silent reading: its impact on late medieval script and socïety’, in: Viator 13 (1982) 367-414; idem, ‘Books of hours and the reading habits of the later Middle Ages’, in: R. Chartier (ed.). The culture of print. Power and the uses of print in early modern Europe. Oxford, 1989, 141-173. Hierna geciteerd als Chartier, The culture of print.

13 Concrete voorbeelden van de introductie van visuele middelen om geschreven teksten te structureren vindt men in: J.P. Gumbert, ‘“Typography” in the manuscript book’, in: Journal of the Printing Historical Society 22 (1993) 5-28. De ontwikkeling van de leescultuur blijft in dit artikel buiten beschouwing.

[p. 27]

van de geschreven teksten die hieruit resulteerde, stimuleerde het stillezen, dat ook in de oudheid niet geheel onbekend was.

In de loop van de veertiende eeuw werd het stillezen de gangbare praktijk. Dit had vergaande gevolgen voor de lectuurconsumptie. Het lezen ontwikkelde zich tot een privé-activiteit, en dat stimuleerde de ontplooiing van een spiritualiteit waarbij de persoonlijke relatie met God centraal stond. Deze individualisering van het geloof deed zich niet alleen voor bij de geestelijkheid, maar ook bij de leken. Zo was het in de veertiende en de vijftiende eeuw niet ongewoon dat leken tijdens de mis voor zichzelf gebeden in de volkstaal zaten te lezen, als het ware om te compenseren dat het Latijn van de celebrant niet werd verstaan¹⁴. Men kan dit alles zien als een geheel binnen de kerkelijke orthodoxie vallende verrijking van de devotie. Het stillezen stimuleerde volgens Saenger echter ook ontwikkelingen in een geheel andere richting. Buiten het terrein van de godsdienstige lectuur is er het voorbeeld van de erotische literatuur, die in de vijftiende eeuw een periode van bloei beleefde. Maar even zo goed maakte men gebruik van de verruimde mogelijkheden om onorthodoxe of ketterse teksten te lezen. Een en ander vergrootte bij een grote groep mensen de onzekerheid in geloofszaken en bevorderde het verlangen naar religieuze vernieuwing.

Het stillezen werkte niet alleen individualiserend, maar het ging ook veel sneller dan hoorbaar lezen. Mede hierdoor nam de vraag naar boeken ook in de Nederlanden nog vóór de uitvinding van de boekdrukkunst enorm toe¹⁵. De boekdrukkunst kwam dus op een moment dat de vraag naar boeken wel tot een technische innovatie moest leiden, zoals de reformatie plaatsvond toen de individualisering van het geloof al niet meer te stuiten was. We kunnen dan ook met de opvatting van Gutenbergs uitvinding als een diepe en absolute cesuur in onze geschiedenis, zoals verwoord door Martin Luther en talloze anderen, onvoldoende uit de voeten. Het lijkt zinvoller om deze uitvinding op een langere lijn te plaatsen, waarop ook andere belangrijke vernieuwingen van de communicatie gesitueerd kunnen worden¹⁶. De veranderingen in het communicatiepatroon vormen dan samen wellicht niet zozeer een eenduidige lineaire beweging - in het algemeen opgevat als ‘vooruitgang’ - als wel een complex samenstel van bewegingen waarbij verschillende trends opkomen en weer op de achtergrond raken¹⁷. Het doet dan ook evenmin recht aan de werkelijkheid om in dit verband uit te gaan van een diepe kloof tussen oraliteit en schriftcultuur, aldus de uitkomst van recent mediëvistisch onderzoek dat naar mijn mening ook relevantie heeft voor de zestiende eeuw¹⁸.

De godsdienstige praktijk levert ons diverse voorbeelden hoe het gesproken woord en de communicatie door het geschreven of gedrukte boek met elkaar kunnen interfereren. Afhankelijk van de aard van de tekst kunnen daarbij nog verschillen optreden. Zo had het hoorbaar lezen van een gebed uit een gebeden-of getijdenboek tot in de vijftiende eeuw een sacrale functie. Verstaanbaarheid was daarbij geen vereiste - de norm was eerder de ‘ruminatio’, het herhaald opzeggen met gedempte stem. Door het herhaald uitspreken van een tekst maakte men zich de inhoud eigen¹⁹. Deze sacrale functie van het hardop lezen van het gebed nam af nadat vanaf de veertiende eeuw het bezit van boeken in de volkstaal sterk was toegenomen. Overigens maakt het hardop bidden

14 Saenger, ‘Books of hours’, in: Chartier, The culture of print, 153; J.B. Oosterman, ‘Om de grote kracht der woorden. Middelnederlandse gebeden en rubrieken in het Brugge van de vijftiende eeuw’, in: Th. Mertens e.a. Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam 1993 (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, 8), 239-240. Hierna geciteerd als Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid.

15 Vgl. de grafiek in J.P. Gumbert. The Dutch and their books in the manuscript age. London 1990 (The Panizzi Lectures 1989), 25. Een andere factor die de vraag beïnvloedde, was de beschikbaarheid van goedkoop papier: idem, Manuscrits datés conservés dans les Pays. Catalogue paléographique des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, par G.I. Lieftinck, Tome 2me, Les manuscrits d'origine néerlandaise (XIVe-XVIe siècles). Texte Leiden etc. 1988, 49.

16 R. Chartier, ‘De I'histoire du livre à l'histoire de la lecture: les trajectoires françaises’, in: Archives et Bibliothèques de Belgique. Archief- en Bibliotheekwezen in België 60 (1989), 161-189, met name 170-173. Hierna aangehaald als Chartier, ‘De l'histoire du livre’.

17 Aldus (in een iets ander verband) Darnton, ‘What is the history of books’, 20. Het loslaten van de vooruitgangsidee laat overigens nog wel conclusies toe zoals van Vervliet, Gutenberg of Diderot?, 25: ‘Niettemin is het een feit dat zij [de typografie, WH] en wellicht zij alleen de geletterdheid, d.i. het lezen en de zelfvolmaking, tot een zo stabiel en zo verspreid element en tot een sociale kracht in de westerse beschaving heeft gemaakt, dat vanaf de 18e eeuw een algemene vooruitgang in de materiële en culturele levensvoorwaarden van de gewone man mogelijk werd.’

18 M. de Jong, ‘Geletterd en ongeletterd: zin en onzin van een tegenstelling’, in: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop (red.). Oraliteit en schriftcultuur. Hilversum 1993 (Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek, 12), 9-32, met name 13. Hierna geciteerd als De Jong, ‘Geletterd en ongeletterd’. Zie van de andere bijdragen in deze bundel in het bijzonder: O.S.H. Lie, ‘Van onmondig publiek tot zelfstandige lezer. Het publiek van de Middelnederlandse Artes-teksten’, 189-203. Ik vestig de aandacht op de passage op pagina 193: ‘Om de ingrijpende veranderingen die door de boekdrukkunst teweeg zijn gebracht ten volle te kunnen waarderen, is inzicht vereist in de periode die aan deze omwenteling voorafgaat en die tot deze ontwikkeling heeft geleid (...). Hoe interfereerde de mondelinge traditie met de schriftelijke? Hoe vond kennisoverdracht plaats? Wie konden er lezen in de Middeleeuwen en hoe las men?’

19 J.-F. Gilmont, ‘L'imprimerie à l'aube du XVI^e siècle’, in: La Réforme et le livre, 22; Oosterman, ‘Om de grote kracht der woorden’, in Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid, 242.

[p. 28]

nog steeds deel uit van onze christelijke cultuur, om het even bij welke kerkelijke richting.

Tegenover het inwendig begrijpen van de gebeden tekst staat de uitwisseling van gedachten in een dialoog of een gesprek. Deze manier van communiceren wordt veel moeilijker verdrongen door het boek. Zo kende men in de kringen van de Moderne Devotie de praktijk van de ‘collatie’. Iedere zon- en feestdag hielden de broeders en zusters des gemenen levens in hun huizen een ‘groepsgesprek’ naar aanleiding van een gelezen tekst. Voor scholieren en geïnteresseerde leken organiseerde men afzonderlijke collaties²⁰. Nadat de boekdrukkunst een plaats in onze cultuur had gekregen, raakte dit soort gesprekken niet uit de mode, ook niet in vernieuwingsgezinde en reformatorische milieus. Ik denk hierbij niet zozeer aan de grote godsdienstdebatten waarvan er in de zestiende eeuw talloze hebben plaatsgevonden²¹, als wel aan de conventikelachtige bijeenkomsten van kleine groepen reformatorischgezinden die vóór circa 1550 op diverse plaatsen in de Nederlanden werden gehouden. Het verloop van deze vergaderingen vertoont merkwaardige overeenkomsten met de collaties van de Moderne Devoten. Zeer goede documentatie hebben wij bijvoorbeeld over de groep Leuvenaren die in 1543 door de plaatselijke overheid is opgepakt²². In deze Leuvense kring, waarvan alle betrokkenen konden lezen, kwam men regelmatig met vier à vijf personen bijeen. De plaats van vergadering kon een woonhuis zijn, maar ook een herberg of een plaats buiten de stad in de open lucht. ‘Ende alsoe vergadert zynde’, zo verklaarde één van de betrokkenen, ‘las gemeynlick de voirschreven Joes de Nieuwe Testament, Apostille, oft eene andere boeck die hy met hem bracht, ende conte oft disputeerde van diversche articulen vanden geloove’²³. Tien jaar daarvoor hield men op het Vlaamse platteland al dergelijke bijeenkomsten. In Decavele's geschiedenis van de reformatie in Vlaanderen vindt men ze als volgt beschreven:

Tijdens de bijeenkomsten in de herbergen (...) las telkens iemand een passage voor uit het Nieuwe Testament en gaf daarbij een korte verklaring; hierop begaf men zich twee aan twee naar de binnenkoer om er de beluisterde teksten te bespreken; eindelijk - hoe modern is die werkwijze! - werden in een nieuwe voltallige vergadering de verschillende bevindingen aan elkaar getoetst²⁴.

Men hield de clandestiene vergaderingen overigens ook in een groot aantal steden zoals Maastricht, Antwerpen, Veere, Den Briel, Leiden en Amsterdam²⁵. Natuurlijk traden de overheden al gauw streng op tegen het houden van conventikels. Het is bekend dat de inquisitoren steevast vragen stelden over het bezit van verboden boeken. Dat men vervolgens meestal ook naging of de lectuur in een verdachte bijeenkomst besproken placht te worden, is minder bekend²⁶.

Een opvallend aspect van de godsdienstige lectuur uit de bloeitijd van de conventikels, tot halverwege de zestiende eeuw, is het grote aandeel van de dialoog in de teksten die op de markt kwamen. Niet alleen in Duitsland²⁷ maar ook bij ons verscheen een vrijwel ononderbroken stroom van boekjes waarin de religieuze onderwerpen van de

20 A.M.J. van Buuren, ‘“Wat materien gheliken op sonnendage ende hoechtijde te lezen”. Het Middelnederlandse collatieboek van Dirc van Herzen’, in: Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid, 247-248.

21 Een goede selectie van teksten biedt: D.J. Ziegler (ed.). Great debates of the Reformation. New York 1969.

22 De processtukken zijn afgedrukt in: C.-A. Campan (éd.). Mémoires de Francisco Enzinas, Tome 1-2. Bruxelles etc. 1862. Zie over dit Leuvense proces ook: C.C. de Bruin, ‘Beschouwingen rondom het Leuvense ketterproces van 1543’, in: Rondom het Woord 9 (1967) 249-259; R. van Uytven, ‘Bijdrage tot de sociale geschiedenis van de protestanten te Leuven in de eerste helft der XVI^e eeuw’, in: Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en Omgeving 3 (1963) 3-38, met een lijst van de bij de verdachten aangetroffen boeken (39 titels, zie met name 12-13). Hierna geciteerd als Van Uytven, ‘Protestanten te Leuven’.

23 Campan, o.c., 318.

24 J. Decavele. De dageraad der reformatie te Vlaanderen (1520-1565) Dl. 1. Brussel 1975 (Verhandelingen van de Kon. Academie... van België, Klasse der Letteren, jg. XXXVII 76), 269. Hierna geciteerd als Decavele, De dageraad.

25 A. Duke, ‘The Netherlands’, in: A. Pettegree (ed.). The early reformation in Europe. Cambridge 1992, 150-151. Hierna geciteerd als Duke, ‘The Netherlands’.

26 C. Augustijn, ‘Die Ketzerverfolgungen in den Niederlanden von 1520 bis 1545’, in: Ketzerverfolgung im 16. und fruhen 17. Jahrhundert. Im Gemeinschaft mit H.R. Guggisberg und B. Moeller hrsg. von S.S. Menchi. Wiesbaden 1992 (Wolfenbütteler Forschungen, 51), 55.

27 Zie voor een bloemlezing en enige verdere literatuur: R. Bentzinger (Hrsg.). Die Wahrheit muss ans Licht! Dialoge aus der Zeit der Reformation. Frankfurt a.M. 1983 (Röderberg Taschenbuch, 106).

[p. 29]

dag op een bevattelijke wijze in gespreksvorm werden behandeld. Dit sluit wonderwel aan bij de lees- en discussiecultuur van de beschreven bijeenkomsten (maar ook bij de cultuur van de rederijkersgezelschappen, die vaak met de conventikels geassocieerd waren²⁸). In Duitsland, waar de alfabetisering minder ver gevorderd was dan hier, zouden de gespreksgroepen zelfs de meest gangbare plaats voor de overdracht van de nieuwe ideeën geweest zijn. Ook daar kwamen de gesprekken op gang naar aanleiding van de meegebrachte lectuur. Scribner, die de verspreiding van reformatorische ideeën in Duitsland heeft onderzocht, stelt dan ook vast dat deze te vaak nauw verbonden wordt met de directe invloed van de drukkunst²⁹. In veel situaties is eerder sprake van een indirecte invloed van de drukkunst in wisselwerking met orale informatiecircuits.

De dialoogvorm heeft op den duur mischien wel terrein verloren, maar desalniettemin verkreeg hij een vaste plaats in het belangrijke genre van de catechismus³⁰. Nog voor de zeventiende eeuw geldt dat de catechismi doelbewust gericht waren ‘op een zeer mondelinge vorm van lezen’. Net als in de preek en in literaire werken als die van Jacob Cats is hierin sprake van interferentie tussen de orale en de schriftcultuur³¹.

Hoewel dus de verslagen van de conventikels zeer vaak iets vermelden over de boeken die er rondgingen - het Nieuwe Testament en diverse ‘nieuwe Evangely boecxkens’ - wordt de communicatieve betekenis daarvan geëvenaard door de draagwijdte van het gesproken woord. Het is zaak om bij het verdere onderzoek de typografie niet in een exclusief dualistisch model te beschouwen, een model dus waarin het boek de orale cultuur verdringt, maar eerder als één van de agentia in een veelzijdig communicatieproces³². Een praktisch probleem daarbij is natuurlijk dat van het gesproken woord in de zestiende eeuw naar verhouding zo weinig op schrift is vastgelegd: hier geldt de zegswijze ‘verba volant, scripta manent’. Voor de geschiedschrijving van de religie in overgangstijd blijft de drukpers dus nog steeds één van de rijkste informatiebronnen. Om die reden is het van groot belang het onderzoek naar de voortbrengselen daarvan te blijven voortzetten.

28 Decavele, De dageraad 298.

29 R.W. Scribner. Popular culture and popular movements in Reformation Germany. London etc. 1987, 49-69, met name 62.

30 Zie hierover Heijting, De catechismi. Dl. 1, 35-36.

31 H. Roodenburg. Onder censuur. De kerkelijke tucht in de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1700. Hilversum 1990, 41-42.

32 Evenzo Duke, ‘The Netherlands’, 151-152; vgl. De Jong, ‘Geletterd en ongeletterd’, 13: ‘Tenslotte: is het niet erg kunstmatig of geforceerd om de werkelijkheid te persen in een dualistisch model van “orale” en “schriftelijke” culturen? Kan men niet beter de aandacht richten op de vele combinaties van het gesproken en geschreven woord, ervan uitgaand dat diverse groepen binnen dezelfde samenleving in dit opzicht grote verschillen kunnen vertonen?’

Boekgeschiedenis en kerkgeschiedenis

De zestiende eeuw is de eeuw van humanisme, reformatie en contrareformatie, en het historisch onderzoek is daarom steeds in sterke mate gericht geweest op het in kaart brengen van deze stromingen. De verdeeldheid in verschillende kerkelijke en buitenkerkelijke stromingen heeft echter in ons land gedurende de negentiende en een groot deel van de twintigste eeuw vooral aanleiding gegeven tot geschiedschrijving voor de groepering waartoe men zelf behoorde. De geschiedschrijving was dus verzuild, dat wil zeggen ideologisch geladen³³. Men overschreed ongaarne de grens van de eigen groep, of ging zelfs uit van de intentie het goed recht daarvan te verdedigen. Er verschenen op deze manier talrijke waardevolle publikaties, maar dan vooral over de eigen instituties en de leidende figuren daarbinnen. De kerk als instituut stond meer centraal dan de individuele geloofsbeleving als factor van het maatschappelijk leven.

Sinds enige decennia wint een andere benadering veld, waarbij het terrein van onderzoek heel ruim wordt opgevat als de geschiedenis van de godsdienst en van de gods-

33 Dezelfde conclusie wordt getrokken met betrekking tot de mediëvistiek; zie de inleiding van Mertens, Boeken voor de eeuwigheid 28-31.

[p. 30]

dienstige mens. De Nederlandse kerkgeschiedenis door O.J. de Jong, waarvan de eerste uitgave in 1972 verscheen, is hiervan een voorbeeld³⁴. Deze opvatting stimuleert het onderzoek naar langere lijnen in de geschiedenis, waarbij het beter mogelijk is recht te doen aan zowel overgangsverschijnselen als constanten binnen een algemeen cultuurhistorisch kader.

Ook de boekhistorici kunnen met deze aanpak nog aanzienlijke winst boeken. In feite kozen zij in het algemeen net als de kerkhistorici voor een verzuilde opstelling, en wel door zich vergaand te beperken tot de uitwendige geschiedenis van het godsdienstige boek. Met de inhoud moesten de theologen zich maar bezighouden. Een uitgesproken vertegenwoordigster van deze tot op heden gangbare opstelling was onze grote bibliografe M.E. Kronenberg, die haar boekje over Verboden boeken en opstandige drukkers in de hervormingstijd aanving met de woorden: ‘Wie theologische beschouwingen over de Kerkhervorming verwacht, zal hier zijn gading niet vinden’³⁵. Zij dacht bij ‘theologische beschouwingen’ ook aan de kerkgeschiedenis. Het laat zich raden dat deze manier van werken al gauw leidt tot een opsommend, inventariserend eindprodukt waaraan het historisch verhaal ontbreekt³⁶; de boekgeschiedenis wordt gefragmentariseerd³⁷. De inventarisatie van de boekproduktie alsmede de ambachtelijke en - in mindere mate - de economische organisatie van het boekenbedrijf komen zo nog het best uit de verf. De sociaal-culturele en de intellectuele geschiedenis komen daarentegen vaak te weinig aan bod. Als gevolg hiervan is de positie van de auteur in het communicatiecircuit³⁸ onderbelicht, zoals ook de mogelijkheden voor receptie-onderzoek nauwelijks zijn benut. Over de lezer wordt vrijwel niet geschreven, en het eerder genoemde onderzoek naar de leescultuur in de zestiende eeuw is dan ook een nog volledig braakliggend terrein³⁹.

De boekgeschiedenis beoefend als een integrerend onderdeel van de cultuurgeschiedenis voert ons wanneer het gaat om het godsdienstig proza vanzelfsprekend vooral naar de kerkgeschiedenis. Een onderdeel hiervan dat in het bijzonder de aandacht verdient, is de reformatiegeschiedenis van ongeveer 1520 tot 1560, want het beeld dat wij hiervan hebben, is tijdens de laatste jaren ingrijpend geretoucheerd. Ik geef slechts enkele hoofdlijnen aan voorzover deze voor de boekhistoricus van belang zijn en verwijs voor het overige naar de aangehaalde literatuur.

Vorige generaties historici zagen in de Nederlandse reformatie graag een stroming die vooral door ideeën van eigen bodem werd gevoed⁴⁰. Zij wezen op parallellen met de spiritualiteit van de Moderne Devotie en benadrukten de invloed die de advocaat Cornelis Hoen in een zeer vroeg stadium op Zwingli zou hebben uitgeoefend met een geschrift over het avondmaal. Het paste goed in dit beeld dat verwante reformatorische ideeën aangetroffen werden in een ‘1520’ gedateerde bundel sermoenen van een zekere Niclaes Peeters. Vanwege de onkatholieke opvatting van het avondmaalssacrament duidde men deze eerste nieuwgezinden aan als ‘sacramentariërs’. Voor een iets latere periode noemde men ze ook wel ‘nationaal-gereformeerden’.

Zo ontstond het beeld van een eigen, Nederlandse variant van de reformatie die zich al vanaf de jaren '20 van de zestiende eeuw liet gelden als een samenhangende, benoembare stroming. Deze opvatting bleek echter niet houdbaar te zijn. Gedurende de

34 De meest recente uitgave is: O.J. de Jong. Nederlandse kerkgeschiedenis. Nijkerk 1986³.

35 Kronenberg, Verboden boeken, 7. Mevr. Kronenberg sloot haar studie over boekencensuur in de zestiende eeuw af met een beschouwing over de ‘stijgende lijn van verdraagzaamheid door de geschiedenis der menschheid’ (140-143).

36 Dit laatste geldt natuurlijk niet voor H. de la Fontaine Verwey, wiens kracht juist lag in het brengen van een levendig historisch verhaal. Zie vooral zijn Uit de wereld van het boek. Dl. 1. Humanisten, dwepers en rebellen in de zestiende eeuw. Amsterdam 1975. Hoe zijn benadering van godsdienstige stromingen was, valt af te lezen uit zijn zeer summiere en puur boekhistorische bespreking van de hervorming (20-22).

37 Vgl. Darnton ‘What is the history of books?’, 7: ‘In order to keep their task within manageable proportions, book historians generally cut into one segment of the communication circuit and analyze it according to the procedures of a single discipline - printing, for example, which they study by means of analytical bibliography. But the parts do not take on their full significance unless they are related to the whole, and some holistic view of the book as a means of communication seems necessary if book history is to avoid being fragmented into esoteric specializations, cut off from each other by arcane techniques and mutual misunderstanding.’

38 Zie voor een schematische weergave van het communicatiecircuit: Darnton, ‘What is the history of books?’, 6.

39 Wat voor resultaten met dit soort onderzoek bereikt kunnen worden, toont het prachtige boek van C. Ginzburg. The cheese and the worms. The cosmos of a sixteenth-century miller. London etc. 1980. Archivalia van de inquisitie, het boekenbezit en de leesgewoonten van een uiteindelijk ter dood gebrachte Italiaanse molenaar vormen het materiaal voor een reconstructie van diens intellectuele wereld.

40 Aldus bijvoorbeeld: J. Lindeboom. De confessioneele ontwikkeling van de reformatie in de Nederlanden. 's-Gravenhage 1946 (Kerkhistorische Studiën behoorende bij het Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, 3).

[p. 31]

laatste decennia ontwikkelden de kerkhistorici een nieuwe visie, die nu ook onderbouwd wordt door de resultaten van boekhistorisch onderzoek⁴¹. Er zijn geen aanwijzingen dat zich ooit ‘sacramentariërs’ of ‘nationaal-gereformeerden’ in het kader van een stroming hebben gemanifesteerd. De oudste stroming die in de Nederlanden van zich liet horen, is die van de dopersen. Hun aanwezigheid dateert van omstreeks 1530. In het algemeen echter had de vernieuwingsbeweging hier te lande tot ongeveer 1550 een onbestemd, diffuus karakter. Pas daarna wint de door Calvijn en anderen geïnspireerde gereformeerde richting veld, om na 1572 uit te groeien tot de kerk die de samenleving in het Noorden diepgaand zou beïnvloeden. De katholieken waren hiermee geenszins van het toneel verdwenen, maar in het openbaar konden zij zich niet meer laten gelden.

Alleen tegen deze kerkhistorische achtergrond kunnen wij een duidelijk beeld krijgen van wat zich tijdens deze bewogen eeuw afspeelde in het circuit van het godsdienstige boek. Andersom kunnen de kerkhistorici niet zonder boekhistorische inbreng. Hoezeer deze beide disciplines elkaar overlappen, zal hieronder nader blijken.

41 Zie van de kerkhistorische publikaties met name: C. Augustijn, ‘Sacramentariërs en dopers’, in: Doopsgezinde Bijdragen 15 (1989) 121-127; idem, ‘Godsdienst in de 16de eeuw’, in: Ketters en papen onder Filips II. Utrecht 1986, 26-40. Hierna geciteerd als Augustijn, ‘Godsdienst in de 16de eeuw’. De boekhistoricus P. Valkema Blouw publiceerde diverse artikelen waaruit belangrijke conclusies ten aanzien van de geschiedenis van de Nederlandse reformatie getrokken kunnen worden; zie hierna, noot 83 en 87.

Het boekenbedrijf, het geloof en de lezer

Hiermee komen wij tot onze derde vraag: hoe functioneerde het boekenbedrijf wanneer het ging om de godsdienstige lectuur in de volkstaal? Alweer zonder een volledig beeld te willen geven doe ik enkele stations aan van het door Darnton beschreven informatiecircuit, waarbinnen het boekenbedrijf een plaats heeft⁴².

Wie over de vijftiende- en zestiende-eeuwse lectuur in de volkstaal spreekt, komt al gauw voor de vraag te staan: is dat dan ook volkslectuur, dat wil zeggen populaire lectuur voor de maatschappelijk en intellectueel minder bedeelden? Dit is een vraagstelling die tegenwoordig weinig relevant wordt bevonden. Godsdienstige lectuur in de volkstaal wordt niet alleen aangetroffen bij mensen van eenvoudige komaf, maar ook bij vertegenwoordigers van de maatschappelijke bovenlaag. Er is voor deze boeken geen duidelijke scheiding tussen de leescultuur van de culturele elite en die van de minder geletterde meerderheid van de bevolking⁴³. Een andere vraag is: onderscheidt de auteur zich door milieu of afkomst? Vooralsnog meen ik ervan te moeten uitgaan dat de auteurs van religieuze teksten in de volkstaal in principe uit dezelfde groep voortkomen als de auteurs van de theologische werken in het Latijn. Ook ten aanzien van de zeventiende eeuw is een dergelijke conclusie getrokken⁴⁴. Natuurlijk waren er, vooral onder de dopersen, religieuze auteurs van eenvoudige komaf. Toch lijkt het mij nog wel een onderzoek waard of en in hoeverre de door hen geschreven teksten buiten een bestaande traditie voor de formulering van religieuze teksten in de volkstaal stonden. Waarschijnlijk vertoonden de teksttradities in het algemeen lange, doorlopende lijnen.

Zo'n doorlopende lijn zien wij bijvoorbeeld wanneer het gaat om teksten die uiting geven aan de individualisering van het geloof, waarover ik het eerder had in verband met de ontwikkeling van de leescultuur. In de vijftiende eeuw werd de Nederlandse markt overspoeld door teksten die inspeelden op deze individualisering, of, zoals ik het elders omschreven zag, op ‘het toenemend gevoel van zondigheid en van angst omtrent

42 Zie Darnton, ‘What is the history of books?’

43 Bödeker e.a., Le livre religieux, 22.

44 P.J. Verkruijsse, ‘De verspreiding van populaire literatuur’, in: M.A. Schenkeveld-van der Dussen (hoofdred.). Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen 1993, 296.

[p. 32]

eigen heil’⁴⁵. In de spiritualiteit van de vroege Nederlandse reformatie was deze beklemtoning van het persoonlijke één van de meest opvallende aspecten⁴⁶. Een onderzoek naar de uitgaven van de drukkers Crom en Mierdmans, die rond 1540 vrijwel als enigen vernieuwende lectuur op de Nederlandse markt brachten, wees uit dat daarin de individualiserende tendens nog steeds zeer krachtig aanwezig was. De evangelischgezinden hadden in die jaren een intense belangstelling voor een herziening van hun bestaan naar bijbelse normen⁴⁷. Een uitgever moet aandacht hebben voor dit soort factoren, want die bepalen de markt. In dit verband is het merkwaardig dat het altaarsacrament, dat bekend staat als hèt centrale aandachtspunt van de Nederlandse nieuwgezinden, in het fonds van Crom en Mierdmans een weinig prominente positie inneemt⁴⁸. Zouden deze goed ingevoerde drukkers nu juist hier een steek hebben laten vallen? Het zou kunnen zijn dat de sacramentskwestie meer iets is voor de wetenschappelijke literatuur in het Latijn dan voor de godsdienstige lectuur in de volkstaal. Zo'n vraagstelling is echter te zeer gefixeerd op de typografie als communicatiemiddel en gaat voorbij aan de orale ovelevering. Wie zich daarop richt, kan vaststellen dat uit het lekenpubliek in de late middeleeuwen dezelfde kritische geluiden over de sacramenten opklinken als uit het milieu van de vroege nieuwgezinden⁴⁹. Het nadere onderzoek dat hiernaar verricht moet worden, leent zich uitstekend om de mondelinge overlevering en die door de typografie helder tegen elkaar af te zetten.

Men gaat er vaak stilzwijgend van uit dat de verschillende confessies elk hun eigen boekenklimaat hebben. Dat echter de teksttradities wel degelijk de kloof tussen de confessies kunnen overspannen, is bij ons nooit in het algemeen aan de orde gesteld. Wel zijn er natuurlijk allerlei voorbeelden bekend van katholieke teksten die op de een of andere manier in een protestants kader hebben gefunctioneerd. Vooral in de zeventiende eeuw vond er een levendig grensverkeer plaats⁵⁰. Maar ook op een recent Duits-Frans congres over het religieuze boek werd de these van een confessioneel gedifferentieerd boekenklimaat aangevochten⁵¹.

Indien te onzent de religieuze teksttradities aan een onderzoek onderworpen zouden worden, zijn er twee verschijnselen die in elk geval mede de aandacht verdienen: de variatie in de overlevering van religieus proza, en de veelvuldig voorkomende tekstconglomeraten. Beide verschijnselen doen zich voor in het Middelnederlands geestelijk proza⁵², maar ze zijn evenmin weg te denken uit de reformatorische lectuur van de zestiende eeuw.

Tekstvariatie doet zich voor wanneer de praktijk van het godsdienstig leven om een aanpassing vraagt: de teksten worden aangepast aan hun ‘Sitz im Leben’. Van dit soort tekstvariatie is sprake in diverse rond 1540 uit het Duits vertaalde teksten van Lutherse auteurs. De vertalers lieten precies die zinsneden weg waarmee de Nederlandse nieuwgezinden moeite zouden hebben⁵³.

Tekstconglomeraten zijn in de middeleeuwse context een overbekend verschijnsel (men denke aan de vele verzamelhandschriften), maar ook in de zestiende eeuw komen ze veelvuldig voor. Zo gaf men graag gebeden- en devotieboekjes naar katholiek model uit, met daarin verwerkt anonieme teksten van onvervalst reformatorische herkomst⁵⁴.

45 Inleiding van Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid, 24.

46 Dit aspect wordt door verschillende kerkhistorici benadrukt, bijvoorbeeld door Augustijn, ‘Godsdienst in de 16de eeuw’, 37-38.

47 W. Heijting, ‘Segt oick inde selve boecken gelesen te hebben.’ Vroeg-reformatorische lektuur in het fonds van Mattheus Crom en Steven Mierdmans', in Engelse vertaling te verschijnen in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 74 (1994).

48 o.c., noot 92.

49 A. Duke. Reformation and revolt in the Low Countries. London etc. 1990, 23-26.

50 Zie de talrijke voorbeelden in: W.J. op 't Hof, ‘Rooms-katholieke doorwerking binnen de Nadere Reformatie. Een eerste algemene verkenning’, in: Documentatieblad Nadere Reformatie 15 (1991) 73-120.

51 Bödeker e.a., Le livre religieux, 23. De these van een confessioneel gedifferentieerd boekenklimaat veronderstelt een eveneens confessioneel gebonden vroomheidscultuur. Het is de vraag in welke mate daarvan in verschillende historische situaties sprake was.

52 Zie de inleiding van Mertens e.a., Boeken voor de eeuwigheid 31.

53 Heijting, De catechismi. Dl. 1, 27-28.

54 Een goed voorbeeld zijn de Precationes biblicae van Otto Brunfels, waarvan ook vertalingen en bewerkingen in het Frans, Duits, Engels en Nederlands het licht zagen. Zie: Heijting, De catechismi. Dl. 1, 123-124, A 4.1.

[p. 33]

In de opeenvolgende drukken hiervan bleef de samenstelling zelden onveranderd.

Na de auteur en de tekst vormen de drukker en de uitgever, die in de zestiende eeuw veelal in één persoon verenigd waren, het volgende station in het circuit van het gedrukte boek. Zonder twijfel is dit station het drukst bezochte. De studies waarin de individuele vertegenwoordigers van het boekenbedrijf centraal staan, overwegen echter; publikaties met een algemene of een thematische invalshoek zijn schaars. In dit opzicht vervult de dissertatie van Vermeulen over de motiveringen voor de produktie van Nederlandstalige gedrukte teksten tot 1540 een voortrekkersrol⁵⁵. We begrijpen nu bijvoorbeeld iets beter waarom de drukkers boeken met een geheel verschillende confessionele strekking toch min of meer gelijkluidend aanduidden als ‘devote’, ‘seer schoone’ of ‘profijtelijke’ boekskens⁵⁶. Zij speelden hiermee in op de verwachtingen die deze titels bij het publiek wekten.

Wij komen zo op het terrein van de economische motivering, die in het boekenbedrijf vanzelfsprekend nooit afwezig is. In concrete situaties kan deze drijfveer op gespannen voet komen te staan met de levensbeschouwelijke opstelling van een drukker. Het zou echter onjuist zijn te veronderstellen dat deze steeds een voorvechter was van het gedachtengoed dat hij met zijn uitgaven op religieus terrein hielp uitdragen. Het beeld van de drukker die bereid was met zijn leven te boeten voor de verspreiding van de godsdienstige ideeën waaraan hij trouw wilde blijven, strookt niet altijd met de werkelijkheid. De Delftse drukker Aelbrecht Hendricksz bijvoorbeeld haalde zijn inkomsten voor een aanzienlijk deel uit de verkoop van godsdienstige lectuur voor een gereformeerd publiek. Toch wilde hij niet deelnemen aan de avondmaalsviering, zo verklaarde hij in 1578, ‘overmidts dat hij vrij woude zijn om te drucken ende te vercopen wat boecken dat hem beliefde’⁵⁷. De vervolging door kerk en overheid van reformatorische drukkers heeft ondertussen veel aandacht getrokken. Over de drukkers die de bestaande kerk trouw bleven, is veel minder geschreven⁵⁸.

Om te kunnen bepalen hoe groot de economische betekenis van de religieuze lectuur in de volkstaal was, is het nodig te beschikken over een betrouwbare methode om de omvang van de boekproduktie te kunnen vaststellen. Een simpele telling gebaseerd op de aantallen uitgebrachte titels voldoet namelijk niet. De werkelijke output van een drukkerij wordt immers bepaald door het aantal vellen per editie, vermenigvuldigd met het getal van de oplaag. Alleen door toepassing van deze bibliometrische methode kunnen wij achterhalen hoe groot het aandeel van de religieuze lectuur in het fonds van een drukker was. Dat een telling van edities anders kan uitpakken dan een telling van vellen, blijkt uit een kwantitatieve analyse van het fonds van Gheraert Leeu, één van de grote vijftiende-eeuwse producenten van religieuze lectuur in de volkstaal⁵⁹. Dit genre, bestaande uit heiligenlevens, devote en mystieke werken, is met 34 procent het grootste van zijn fonds, op afstand gevolgd door de profane literatuur en de weinig talrijke maar gewoonlijk nogal lijvige liturgische werken (beide 15 procent)⁶⁰. Of de veronderstelling opgaat dat de profane literatuur tijdens het begin van de reformatie van de markt verdrongen zou zijn door het religieuze proza⁶¹, zal gecontroleerd moeten worden met behulp van de zojuist omschreven bibliometrische methode.

55 Y.G. Vermeulen. ‘Tot profijt en genoegen’. Motiveringen voor de produktie van Nederlandstalige gedrukte teksten 1477-1540. Groningen 1986. Diss. Univ. van Amsterdam.

56 De titel van dit artikel is een compilatie van deze titelelementen.

57 Zie over de levensbeschouwelijke opstelling van zestiende-eeuwse drukkers Heijting, De catechismi. Dl. 1, 75-78. Het citaat is te vinden op pagina 76.

58 Zie o.a.: F.J. Dubiez. Op de grens van humanisme en hervorming. De betekenis van de boekdrukkunst te Amsterdam in een bewogen tijd, 1506-1578. Ten geleide door H.F. Wijnman. Nieuwkoop 1962; L.P. Leuven, De boekhandel te Amsterdam door katholieken gedreven tijdens de Republiek. Epe 1951. Diss. Univ. van Amsterdam.

59 W. Heijting, ‘Succes becijferd. Een bibliometrische analyse van het fonds van Gheraert Leeu’, in: K. Goudriaan e.a. (red.). Een drukker zoekt publiek. Gheraert Leeu te Gouda 1477-1484. Delft 1993 (Oudheidkundige kring ‘Die Goude’, 23e verzameling bijdragen), 204-223. Hierna geciteerd als Goudriaan, Een drukker zoekt publiek.

60 De percentages zijn berekend uit de aantallen vellen, opgegeven in Goudriaan, Een drukker zoekt publiek, 217.

61 R.J. Resoort, ‘Prozaromans in druk van 1500-1800’, in: Leidschrift 5 (1989) nr. 3, 73.

[p. 34]

De distributie van religieuze lectuur verschilt slechts op onderdelen van die van de overige genres. Wanneer het ging om verboden lectuur speelde vermoedelijk de ambulante handel een relatief belangrijke rol. De handel door colportage, in marktkramen en langs de straat liet zich immers minder goed controleren dan de verkoop van boeken door de gevestigde drukkers en boekverkopers. Er zijn dan ook talrijke berichten over de verkoop van godsdienstige lectuur door reizende handelaren⁶². We weten echter niet welk publiek precies met deze handel werd bereikt, en er bestaat evenmin een overzicht van het soort literatuur dat vooral buiten de gevestigde handel om werd verspreid.

Aan het eind van het boekencircuit zit dan de lezer, om wie het allemaal begonnen is, maar over wie wij zo weinig weten. Dat er heel wat potentiële lezers waren, staat wel vast. Over de alfabetiseringsgraad wordt steeds gezegd dat deze in onze streken in de zestiende eeuw verder gevorderd was dan in de omringende gebieden. Vaak wordt daar echter niet aan toegevoegd dat men eerst leerde lezen, en dan pas schrijven. Berekeningen van de alfabetiseringsgraad gebaseerd op de aantallen bruidegoms en bruiden die hun naam konden schrijven, geven dus een negatief beeld van de leesvaardigheid.

Het is moeilijk om een evenwichtig beeld te krijgen van het bezit van religieuze boeken in de zestiende eeuw. De verbreiding van het boekenbezit onder particulieren is een verschijnsel uit de late middeleeuwen⁶³. Ook in de zestiende eeuw wordt bij personen uit verschillende lagen van de maatschappij boekenbezit geconstateerd. Steeds vormt de religieuze lectuur een groot, zo niet het grootste deel van de vermelde titels. Een systematisch onderzoek naar het boekenbezit in Amiens voor de periode van 1503 tot 1576 leidde tot de vaststelling dat het godsdienstige boekenbezit overwoog⁶⁴. Hetzelfde komt naar voren uit gegevens over de zeventiende en de achttiende eeuw. Piet Vissers onderzoek naar de inhoud van de Friese boekenkasten in die tijd leidde tot de vaststelling dat de stichtelijkheid daarin domineerde⁶⁵.

Het bezit van godsdienstige lectuur was, zoals te verwachten, niet gelijkelijk over de bevolking verdeeld. Hoewel een grotere welvaart niet vanzelf een groter boekenbezit met zich meebracht, was het boekenbezit in de onderste laag van de maatschappij praktisch nihil. Dit correspondeert met de uitkomst dat onder degenen die de conventikels van de nieuwgezinden bijwoonden geen boerenarbeiders, zwervers en bedelaars zijn aangetroffen⁶⁶. Een andere zinvolle onderverdeling van de bezitters van religieuze lectuur is die in mannen en vrouwen. De Nederlandse devotielectuur in het fonds van Gheraert Leeu - één van zijn belangrijkste specialismen - lijkt uitsluitend in het bezit van vrouwen te zijn geweest. Geen van de talrijke bezittersaantekeningen in de bewaard gebleven exemplaren verwijst naar een man⁶⁷. Later zal deze verhouding wel wat meer in balans gekomen zijn, maar onderzoek zal moeten uitwijzen of deze veronderstelling met de werkelijkheid overeenstemt.

Een volgend desideratum betreft het onderscheid tussen het boekenbezit bij de katholieken en dat bij de protestanten. Dat bij elk van de religies het boekenbezit eigen kenmerken vertoont, ligt voor de hand. Het zal dan ook mede interessant zijn te zien waar de overlappingen in het boekenbezit zitten, en waar de leesculturen overeenstemming vertonen, ook als de concrete boektitels verschillen. Er zijn in elk geval aanwijzingen dat het boekenbezit bij de katholieken niet strikt valt af te scheiden van dat van

62 Over de ambulante handel in boeken met betrekking tot volkslectuur: B. van Selm, ‘“Almanacken, lietjes, en somwijl wat wonder, wat nieus”. Volkslectuur in de Noordelijke Nederlanden (1480-1800): een onbekende grootheid’, in: Leidschrift 5 (1989) nr. 3, 33-68; met betrekking tot reformatorische boeken: Heijting, De catechismi. Dl. 1, 82.

63 P.F.J. Obbema en A. Derolez, ‘De produktie en verspreiding van het boek 1300-1500’, in: Algemene geschiedenis der Nederlanden. Dl. 4. Haarlem 1980, 352.

64 R. Chartier, ‘Stratégies éditoriales et lectures populaires, 1530-1660’, in: Histoire de l'édition française. Dl. 1. Paris 1982, 585-586.

65 P. Visser. Broeders in de geest. De doopsgezinde bijdragen van Dierick en Jan Philipsz. Schabaelje tot de Nederlandse stichtelijke literatuur in de zeventiende eeuw. Dl 1. Deventer 1988 (Deventer Studiën, 7), 357. Zie ook: F.A. van Lieburg, ‘Piëtistische lectuur in de zeventiende en achttiende eeuw’, in: Documentatieblad Nadere Reformatie 13 (1989) 73-87.

66 Duke, ‘The Netherlands’, 149. Zie over de sociale stratificatie van de nieuwgezinden ook: Decavele, De dageraad 524-528.

67 L. Hellinga-Querido, ‘De betekenis van Gheraert Leeu’, in: Goudriaan, Een drukker zoekt publiek, 21.

[p. 35]

de protestanten. Zo zijn er bij de 39 boeken die de leden van het Leuvense groep nieuwgezinden in 1543 in bezit hadden, diverse katholieke titels zoals de Medicijn der sielen, Een gheestelijc Rosecransken en het Boexken leerende die natuer van den hemelschen wijngaert⁶⁸. Aan het eind van de eeuw hadden de zeelieden die noodgedwongen een winter op Nova Zembla doorbrachten in hun ‘Behouden Huys’ niet alleen een zuiver gereformeerd (franstalig) boek van Jean Taffin bij zich, maar ook de Evangelien ende epistelen alzo men die doort gantsche jaer (...) hout, het wijd verbreide perikopenboek dat de belangrijkste bijbelteksten voor de Nederlandse katholieken toegankelijk maakte⁶⁹.

Het onderzoek naar het godsdienstige boekenbezit in de zestiende eeuw staat dus nog in de kinderschoenen. Afgezien van één enkele bundel studies over voornamelijk kloosterlijk boekenbezit in het Zuiden tot ca. 1550⁷⁰ beschikken wij alleen over verspreide gegevens. Het wachten is nu op de onderzoekers die bronnen als boedelinventarissen⁷¹ en ketterverhoren⁷² willen doornemen op zoek naar gegevens over het particuliere boekenbezit⁷³.

68 Van Uytven, ‘Protestanten te Leuven’, 12, nrs. 6, 10, 18.

69 Eigen (ongepubliceerd) onderzoek van de fragmenten aanwezig in het Rijksmuseum te Amsterdam, inv.nrs. NM 7739 en NM 7740.

70 Contributions à l'histoire des bibliothèques et de la lecture aux Pays-Bas avant 1600. Studies over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden vóór 1600. Bruxelles 1974 (Archives et Bibliothèques de Belgique, Numéro spécial 11).

71 Zie over de mogelijkheden en beperkingen van boedelbeschrijvingen als bronnen voor de reconstructie van het boekenbezit: B. van Selm, ‘Particuliere bibliotheken en boekbezit in de republiek’, in: idem, Inzichten en vergezichten. Zes beschouwingen over het onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel. Bew. en van noten voorz. door H. van Goinga en P. Hofijzer met een bibliografie van de auteur door P. Verkruijsse. Amsterdam 1992, 78-95, in het bijzonder 82-84.

72 In diverse publikaties over de nieuwgezinden is interessante informatie over het boekenbezit verborgen, bijvoorbeeld in: J. Decavele, ‘Vroege reformatorische bedrijvigheid in de grote Nederlandse steden: Claes van der Elst te Brussel, Antwerpen, Amsterdam en Leiden (1524-1528)’, in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 70 (1990) 13-29.

73 De historische literatuur bevat veel meer verwijzingen naar particulier boekenbezit dan men zou vermoeden bij raadpleging van de bibliografie van H.W. de Kooker & B. van Selm. Boekcultuur in de Lage Landen 1500-1800. Bibliografie van publikaties over particulier boekenbezit in Noord- en Zuid-Nederland, verschenen voor 1991. Met een voorw. van P.G. Hoftijzer. Utrecht 1993.

Devote en seer schoone boekskens: het aanbod

De pure inventarisatie van de boekproduktie, de beschrijving van de edities en de determinatie van het drukwerk behoren tot de intensiefst bewerkte terreinen van de boekgeschiedenis. Grote delen van onze boekproduktie uit het verleden zijn met een redelijke precisie in kaart gebracht, hoewel er altijd witte plekken zullen blijven. Met het godsdienstig proza is echter nog maar weinig gedaan. Het laatmiddeleeuws geestelijk proza omvat meer dan tachtig procent van de totale handschriftenproduktie, maar toch heeft het literairhistorisch onderzoek dit genre vrijwel onbestudeerd gelaten⁷⁴. Ook een vijftiende-eeuwse in druk verschenen bestseller als Dat liden ende die passie ons Heren Jhesu Cristi werd pas onlangs een afzonderlijke studie waardig geacht⁷⁵. In het algemeen bestudeerde men toch bij voorkeur de ‘grote’ literatoren en theologen.

Hoe omvangrijk de produktie van godsdienstig proza in de zestiende eeuw is geweest, valt nog niet te zeggen. De Bibliotheca catholica Neerlandica impressa 1500-1727 (BCNI)⁷⁶ vermeldt voor de zestiende eeuw 4785 titels, maar hierbij zijn de Latijnse werken inbegrepen. Een inventarisatie van de godsdienstige lectuur in de volkstaal verschenen tussen 1520 en 1540 levert veel lagere getallen op, namelijk 202 edities van katholieke teksten en 170 edities van reformatorische teksten⁷⁷.

Afgezien van de algemene bibliografieën die de zestiende eeuw bestrijken, bestaan er nauwelijks bibliografische overzichten speciaal op ons terrein. Ter aanvulling op de paar bibliografieën die ik eerder heb geciteerd⁷⁸ wil ik alleen nog de aandacht vestigen op de De Troeyers bio-bibliografie van de Nederlandse minderbroeders⁷⁹. Natuurlijk bestaan er diverse auteursbibliografieën en andere bouwstenen voor een bibliografie van het Nederlandstalig godsdienstig proza⁸⁰, maar het is hier niet de plaats deze allemaal te noemen.

Verschillende van de drukkers- en uitgeversbedrijven die veel godsdienstig proza op de markt brachten, zijn voorwerp van studie geweest. Veel van deze studies, hoe waardevol overigens ook, vertonen de kenmerken van een gefragmentariseerde boekgeschie

74 Th. Mertens, ‘De geestelijke literatuur tussen theologie en filologie’, in: F.P. van Oostrom e.a. Misselike tonghe. De Middelnederlandse letterkunde in interdisciplinair verband. Amsterdam 1991, 137.

75 J. van Moolenbroek, ‘“Dat liden ende die passie ons Heren Jhesu Cristi”: een bestseller uit het fonds van Gheraert Leen in vijftiende-eeuwse context’, in: Goudriaan, Een drukker zoekt publiek, 81-110.

76 Bibliotheca catholica Neerlandica impressa 1500-1727. Hagae Comitis 1954. (Meestal aangeduid als: BCNI, zo ook hierna).

77 Johnston, The eclectic reformation, 6.

78 Johnston, The eclectic reformation; De Bruin, De Statenbijbel; BCNI; Heijting, De catechismi. De eerste twee werken zijn niet expliciet opgezet als een bibliografisch naslagwerk, maar zijn wel van bibliografisch belang.

79 B. de Troeyer O.F.M. Bio-bibliografia Franciscana Neerlandica saeculi XVL. 2 dln. Nieuwkoop 1969-1970. Slechts een deel van de beschreven edities is Nederlandstalig.

80 Bijvoorbeeld: M. Keyser. Dirk Philips 1504-1568. A catalogue of his printed works in the University Library of Amsterdam. With a forew. by H. de la Fontaine Verwey and an introd. by S.L. Verheus. Amsterdam 1975; C.Ch.G. Visser. Luther's geschriften in de Nederlanden tot 1546. Assen 1969 (Van Gorcum's Theologische Bibliotheek, 43).

[p. 36]

denis, waarbij al gauw de sociaal-culturele aspecten van de geschiedenis vergeten worden. Dat het ook anders kan, bewijst de voorbeeldige monografie van Van den Oord over het Bossche boekbedrijf, dat een groot aantal religieuze prozawerken heeft voortgebracht⁸¹. Een andere belangrijke studie, waarin de boekgeschiedenis in een zeer algemeen historisch kader wordt geplaatst, is het boek van Pettegree over Emden en de Nederlandse opstand⁸². Omstreeks 1560 was Emden enige tijd het belangrijkste centrum voor de verbreiding van reformatorische lectuur.

Van groot belang zijn ook de talrijke publikaties van P. Valkema Blouw, die de kennis van de zestiende-eeuwse Nederlandse typografie over de gehele linie aanzienlijk heeft vergroot. Zijn werk, dat mede de determinatie en de datering van anoniem drukwerk door middel van typografische analyse omvat, werpt zowel voor de boek- als voor de kerkgeschiedenis veel vrucht af⁸³.

De zeventiende eeuw valt buiten ons kader, maar toch vermeld ik ook voor die periode nog enkele bibliografische repertoria. Van belang is vooral het magnum opus van ds. J. van der Haar, de Schatkamer van de gereformeerde theologie in Nederland⁸⁴. Dit moedige eenmanswerk omvat meer dan 8000 titels van werken die in de boekgeschiedenis nog steeds een marginale plaats innemen, hoewel onomstotelijk vaststaat dat het lezerspubliek van deze gereformeerde stichtelijke lectuur buitengewoon omvangrijk was. Tot dezelfde sfeer behoort de dissertatie van Op 't Hof over Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands⁸⁵. Het maakt jaloers dat de Nederlandse seiziémiste nog niet over dit soort werken kan beschikken.

81 C.J.A. van den Oord. Twee eeuwen Bosch' boekbedrijf 1450-1650. Een onderzoek naar de betekenis van Bossche boekdrukkers, uitgevers en librariërs voor het regionale socio-culturele leven. Tilburg 1984 (Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland, 62). Op ons terrein is ook van (boek)historisch belang het veel oudere standaardwerk van P.J. Meertens. Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw. Amsterdam 1943. Diss. Rijksuniv. Utrecht.

82 A. Pettegree. Emden and the Dutch revolt. Exile and the development of reformed protestantism. Oxford 1992.

83 De meeste van deze publikaties verschenen in Quaerendo, vanaf jaargang 14 (1984). Naarmate het werk van Valkenra Blouw vordert, neemt overigens de behoefte toe aan een typografische atlas waarin het materiaal per drukker wordt geïnventariseerd. De inhoud van deze atlas is reeds voorhanden in de vorm van de dossiers met reprodukties van het typografisch materiaal per drukker zoals aangelegd door de heer Valkema Blouw, die mij suggereerde dat de CD-ROM een geschikt medium voor publikatie hiervan zou kunnen zijn. Op deze wijze zou een complement tot stand komen van het volgens lettertype ingedeelde standaardwerk van H.D.L. Vervliet. Sixteenth-century printing types of the Low Countries. With a forew. by H. Carter. Amsterdam 1968. Een vergelijkbare atlas is voor de incunabelperiode: W. and L. Hellinga. The fifteenth-century printing types of the Low Countries. 2 dln. Amsterdam 1966. De gedachte atlas voor de zestiende eeuw zal ook andere onderzoekers stimuleren om de typografische determinatie van zestiende-eeuws drukwerk ter hand te nemen.

84 J. van der Haar. Schatkamer van de gereformeerde theologie in Nederland (c. 1600-c. 1800). Bibliografisch onderzoek. Veenendaal 1987.

85 W.J. op 't Hof. Engelsche piëtistische geschriften in het Nederlands, 1598-1622. Rotterdam 1987. (Stichting Studie der Nadere Reformatie, Monografieën gereformeerd piëtisme, 1). Diss. Rijksuniv. Utrecht.

Synthese

Het behoeft geen toelichting dat deze boekhistorische verkenningen rond het Nederlandstalig godsdienstig proza slechts een fractie van het terrein bestrijken. De teksten, hun auteurs en de drukkers kwamen nog te weinig in beeld. Hier was het vooral de bedoeling aan te geven waar de leemtes in onze kennis zitten, en ertoe bij te dragen dat deze met hernieuwd elan worden aangepakt.

De nieuwe koers zal moeten inhouden dat de geïsoleerde beoefening van de boekgeschiedenis en van de geschiedenis, inclusief de kerkgeschiedenis, moet worden opgegeven. De boekgeschiedenis zal elementen van de sociaal-culturele geschiedenis moeten incorporeren, en dat betekent bij ons onderwerp dat vanachter het godsdienstige boek de gelovige mens en zijn leescultuur tevoorschijn komen. De boekhistoricus die zich met het godsdienstige boek bezighoudt, mag er dan ook niet voor terugschrikken om met theologische begrippen om te gaan. Als híj het niet doet wanneer dat op zijn weg komt, doet wellicht niemand het, want de kennis van onze christelijke cultuur wordt wellicht even zeldzaam als de kennis van het Latijn. Omgekeerd zal de historicus bereid en in staat moeten zijn om de meest gangbare boekwetenschappelijke methoden toe te passen⁸⁶. Als hij dat eerder had gedaan, dan zou hij ook eerder geweten hebben dat de sermoenen van Niclaes Peeters niet in 1520 maar omstreeks 1543-1546 gedrukt zijn⁸⁷, en die wetenschap zou hem een andere kijk gegeven hebben op het verloop van de vroege Nederlandse reformatie⁸⁸.

86 De verwaarlozing door de historici van de analytische bibliografie hangt samen met de puur literairhistorische context waarin dit specialisme is ontwikkeld. Vgl. G.Th. Tanselle, ‘Introduction’, in: K.E. Carpenter (ed.). Books and society in history. Papers of the Association of College and Research Libraries Rare Books and Manuscripts Preconference 24-28 June, 1980 Boston, Massachusetts. New York etc. 1983, xxi. Zie ook de bijdrage van P.J. Verkruijsse in dit jaarboek.

87 Dit is één van de vele - goed gedocumenteerde - nieuwe dateringen in: P. Valkema Blouw, ‘The Van Oldenborch and Vanden Merberghe pseudonyms or Why Frans Fraet had to die’, in: Quaerendo 22 (1992) 165-190 en 245-272 (zie voor de toeschrijving en datering van de Sermonen van Niclaes Peeters met name 256-257 en 268).

88 Een parallel betoog over de relatie tussen de studie van de leescultuur en die van de politieke geschiedenis is te vinden bij Chartier, ‘De l'histoire du livre’, 188.