Jaarboek Letterkundig Museum 9
(2000)– [tijdschrift] Jaarboek Letterkundig Museum–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 11]
| |
Nop Maas
| |
[pagina 12]
| |
Maar het was niet alles rozengeur en maneschijn in Van Lenneps leven. Het geciteerde versje schreef Van Lennep vlak nadat het gewenste professoraat aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam hem onthouden was. Nu kan men natuurlijk zeggen dat iemand die van zoveel humor, zelfspot en relativeringsvermogen blijk geeft, niet bepaald geschikt geacht kan worden voor het professoraat. Maar er is meer aan de hand. Ook meer dan de jaloezie die Van Lenneps kleinzoon bij Van Lenneps bestrijders steeds te pas brengt in de biografie die hij in 1909 aan zijn grootvader wijdde.  Fles duinwater (1853) met de naam van Jacob van Lennep op het etiket. Als voorzitter van de Duinwater-Maatschappij had hij zich beijverd voor de aanleg van een waterleiding van de duinen bij Haarlem naar Amsterdam. (Rijksmuseum, Amsterdam.)
In dit verhaal klinken enkele tegenstemmen van tijdgenoten van Van Lennep. Dat maakt misschien niet zo'n feestelijke indruk, maar we krijgen zo wel een aardig inkijkje in de polemische cultuur van de vorige eeuw. Het geeft ons een indruk van de activiteiten van Van Lennep die bij zijn tijdgenoten opzien baarden. En verder kan men zich troosten met de overweging dat het niet de slechtste vruchten zijn waaraan de wespen knagen.
De belangrijkste bron waaraan ik mijn gegevens ontleen is het weekblad Asmodée dat vanaf 1854 Nederland onveilig maakte voor autoriteiten, leden van het koningshuis, oplichters, conservatieve politici en dergelijken. Asmodée was een schandaalblad, maar ook een strijdschrift. Zijn naam ontleent het weekblad aan die van een manke duivel, die door muren en daken heen kan kijken en voor wie dus niets verborgen blijft. De belangrijkste redacteuren waren achtereenvolgens Jan de Vries, A.H. van Gorcum en A.A.T. Visscher. Het waren personen met verschillende | |
[pagina 13]
| |
opvattingen, maar ze hadden met elkaar gemeen dat ze tegen het Oranjehuis en de heersende klasse waren en dat ze opkwamen voor de belangen van het volk. Het blad richtte zich tot de arbeidersklasse en de kleine burgerij en het werd gretig gelezen in kroegen en koffiehuizen.Ga naar eind3 De redacteuren van het blad moesten zich menigmaal voor de rechter verantwoorden. Wie de kolommen ervan doorneemt, merkt, dat het blad niet in zijn eerste herhaling gestikt is en attesteert ook alleraardigste inconsequenties. Niet zelden komt het voor dat iemand getuchtigd wordt voor gedragingen die de manke duivel zelf uitbundig tentoon spreidt. Van Lennep wordt door Asmodée bekritiseerd als vaderlander, als plagiator, als politicus en als schrijver. | |
De vaderlanderToen Asmodée in 1854 op het toneel verscheen, leverde Jacob van Lennep meteen kopij op. Hij publiceerde in die dagen in afleveringen het humoristische werkje Tafereelen uit de geschiedenis des vaderlands. Daarin werd in woord en beeld een loopje genomen met de vaderlandse geschiedenis. Normaal gesproken zou Asmodée waarschijnlijk gesympathiseerd hebben met een dergelijk werkje, maar nu het geschreven werd door een conservatief Tweede Kamerlid, lag de zaak anders. De her en der heersende verontwaardiging van humorloze droogstoppels werd flink opgestookt. Op 17 mei 1854 publiceert Asmodée de bijdrage ‘Een stomp in het oog’ (een allusie op Van Lenneps inleiding bij de Tafereelen, waarin deze het gebruik van plaatjes verdedigt met de stelling dat een stomp in het oog langer heugt dan een draai om de oren). Een voor de hand liggende tactiek om iemand af te breken is een contrast creëren tussen wat je van hem zou mogen verwachten en wat hij doet. Asmodée tooit Van Lennep daarom eerst met een aantal kwaliteiten (die voor deze gelegenheid boven iedere verdenking gesteld worden): Van Lennep heeft zich door zijn werk een letterkundige naam gemaakt, hij hoort bij de aanzienlijkste inwoners van Neerlands hoofd stad, hij heeft als volksvertegenwoordiger een plaats in 's lands vergaderzaal. Het doet zeer, huilt Asmodée met krokodillentranen, om zó | |
[pagina 14]
| |
iemand 'zich te zien verlagen tot de onwaardige taak, de geschiedenis zijns vaderlands in een bespottelijk daglicht te stellen': 'Wanneer er een ander zich zoo iets vermeten had, zoude men hem een onverlaat genoemd hebben, die zich niet ontziet aan te randen wat ieder weldenkenden heilig is; maar thans nu een van Lennep het doet, bewaart men het stilzwijgen, of men vindt het zelfs aardig, en die het niet aardig noemen, worden als vitters beschouwd.-' Als voorbeeld citeert Asmodée de manier waarop Van Lennep de invoering - in de achtste eeuw - van het christendom in Nederland belachelijk maakt. Het plaatje vertoont enkele diakens met een pak traktaatjes onder de arm. Van Lenneps versje luidt:
Geen Fries kon nog A van B onderscheiden
En was niet veel meer dan een blinde Heiden,
Toen Wilfried, Aelbert en anderen meer
De kennis hier brachten der Kristlijke leer.
Lees nu maar braaf traktaatjens
Dan zijn we goeie maatjens.
Aan de hand van andere voorbeelden worden Van Lenneps taal- en stijlkennis en zijn Oranjelicfde verdacht gemaakt. Het stuk eindigt met de toepassing van twee regels van Van Lennep op hemzelf en zijn medewerkers:
Maar 't vlaamsche gezegde heeft het waarlijk niet mis
d'een is vuyl boter en d'ander vuyl visch.
Toen Van Lennep in juni 1854 besloot de uitgave van de Tafereelen te staken, was het weer niet goed. De verontschuldigende verantwoording, waarin hij verklaarde dat absoluut geen beledigende bedoelingen voorzater, schreef Van Lennep volgens Asmodée alleen maar als een bedelbrief om tezijnertijd weer herkozen te worden als kamerlid. Men blijft in het vervolg bij diverse gelegenheden versjes in de trant | |
[pagina 15]
| |
 Diakens met een pak traktaatjes onder de arm. Illustratie uit Tafereelen uit de geschiedenis des vaderlands (1854) door Jacob van Lennep. (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.)
van Van Lenneps Tafereelen publiceren. Op 22 november 1854 bijvoorbeeld wordt het Weekblad van den Helder en Nieuwediep geciteerd, dat bij de heroprichting van het Koninklijk Instituut voorstelde op de eerste medaille als randschrift te zetten het versje:
Thorbecke op nuttig gebruik van 's lands centen gesteld,
Heeft het koninklijk Instituut ternedergeveld;
Maar lang leef de roijale minister van Reenen,
Die het met 's lands geld weer zet op de beenen...
Van Lennep zelf figureerde in een woordenlijst van Asmodée onder het lemma ‘amphibie’: ‘tweeslachtig wezen; hiermede kan men iemand vergelijken, als Mr. Ko van Lennep, die zich de koninklijke diners goed laat smaken, in de tweede kamer de hofkliek voorstaat en eindelijk door allerlei rijmpjes de prinsen uit het huis van Oranje in een bespottelijk daglicht poogt te stellen, om later te verklaren, dat het “zonder arg of list” | |
[pagina 16]
| |
geschied was. Eene actrice in mannenkleeren heeft er ook veel van weg.’Ga naar eind4 In de gefingeerde beschrijving van een oudejaarsavondpartijtje met politieke geestverwanten wordt Van Lennep het volgende versje op Willem I in de mond gelegd:
Toen Willem I te Scheveningen aan kwam landen,
Riep men hem uit tot souvereinen vorst der Nederlanden,
Maar toen men later kwam bij zijne zinnen,
Zag men, dat men zich bedrogen had en toen had Willem de duiten binnen
Nadat hij den boel behoorlijk in het riet had gestuurd,
Is hij getrouwd en heeft hij zijn piek geschuurd.Ga naar eind5
| |
De plagiatorBehalve als bezwadderaar van de vaderlandse geschiedenis wordt Van Lennep door Asmodée weggezet als plagiator. Nu was het aanwijzen van al dan niet vermeende plagiaten in het werk van Jacob van Lennep in de negentiende eeuw een populaire sport in intellectuele kringen. Het begon allemaal in het tijdschrift Braga. J.J.L. ten Kate, zelf ook niet vies van een navolginkje meer of minder, publiceerde in Braga van 1 januari 1843 het bekende versje ‘Als’:
Als in het dichtrenrijk de strafwet geldig was,
Die moord en diefstal loon naar werken doet ontfangen,
Wat aaklig tuchthuis wierd de Hollandsche Parnas:
Beets werd gegeeseld en Van Lennep werd gehangen.
In maart 1843 vestigde Ten Kate definitief Van Lenneps reputatie als plagiator in de vermakelijke bijdrage ‘Merkwaardig voorbeeld van litterarischen diefstal, door Robert Southey aan Mr. Jacob van Lennep gepleegd’. Daarin betoogt hij dat buitenlandse auteurs als Byron, Hugo, Scott en Heine de geschriften van Van Lennep geplunderd hebben. Het merkwaardige is, dat zij dat deden al jaren vóórdat Van Lennep zijn werk schreef en publiceerde. | |
[pagina 17]
| |
Beide Braga-bijdragen werden door Asmodée te pas en te onpas tegen Van Lennep in stelling gebracht. Het blad spreekt over ‘de werken die hij in het licht gegeven heeft, - geschreven valt moeijelijk te zeggen’.Ga naar eind6 Het plagiëren is ook besmettelijk. Als de Amsterdamsche Courant van Van Lenneps vriend A.J. de Bull zonder bronvermelding een hoofdartikel overneemt uit het Journal des Débats, wordt dat toegeschreven aan geestverwantschap tussen Van Lennep en de dichterlijke redactie van die krant.Ga naar eind7 De Pleegzoon wordt als een navolging van Scott en Ferdinand Huijck als een dito van Dickens gekleineerd.Ga naar eind8 Van Lenneps kleinzoon schrijft in zijn biografie dat Jacob van Lennep van jongsafaan een driftig lezer was, die een uitmuntend geheugen paarde aan de onbedwingbare lust om het gelezene na te bootsen.Ga naar eind9 Zelf koos Van Lennep in 1858 voor de vlucht naar voren door op een congres provocerend te verklaren: ‘Sedert byna veertig jaren heb ik voornamelijk geleefd van roof en diefstal’Ga naar eind10. Kwaadwilligen, zoals de manke duivel Asmodée, maakten zich meester van die bekentenis onder weglating van de nuancerende toevoeging, dat het het goed recht van een dichter is om zich het werk van anderen toe te eigenen, als hij er maar een eigen schepping van maakt. Asmodée wil niet weten van het verschil tussen navolging en plagiaat. In de door het weekblad uitgegeven almanak wordt Van Lennep opgevoerd in discussie met een collega over letterdieverij. Ik plagieer niet, maar volg na, zegt Van Lennep. Waarop zijn collega riposteert: Ja, jij volgt de dieven na.Ga naar eind11 Met genoegen debiteerde Asmodée de volgende anecdote: Jacob van Lennep heeft een zoon die vrij lang is. De altijd geestige vader zei een keer toen die jongen binnenkwam: ‘Mijne heeren, ik stel je, zoo niet het beste, zeker het langste mijner werken voor.’ Waarop de zoon, enigszins geraakt, maar niet ongeestig antwoordde: ‘Het is zoo, papa; doch betwist men u daarvan het autheurschap even als van de andere?’Ga naar eind12 Asmodée is overigens niet het enige blad dat wees op Van Lenneps vrije omgang met andermans literaire goed. Zo meldt De Banier bijvoorbeeld dat Van Lennep passages uit Ferdinand Huijck ontleende aan de Hollandsche Spectator van Justus van EffenGa naar eind13; en nog in 1890 dacht het Humoristisch Album te kunnen scoren met het volgende grafschrift op Van Lennep: | |
[pagina 18]
| |
Had Walter Scott zijn historische romans niet geschreven,
De mijnen waren waarschijnlijk ook altijd in de pen gebleven.Ga naar eind14
Van Lennep werd trouwens zelf ook bestolen. De Vondel-uitgave die Johannes van Vloten in 1863 bezorgde vertoonde kennelijk erg veel overeenkomst met die van Van Lennep.Ga naar eind15 | |
De paskwillenschrijverDe politieke strijd in de negentiende eeuw werd niet altijd op de meest fijnzinnige wijze gestreden. Menig schotschrift permitteerde zich onder dekking van de anonimiteit dubieuze insinuaties ten opzichte van tegenstanders. Het heeft er alle schijn van dat ook Van Lennep zelf zich daaraan heeft schuldig gemaakt. In mei 1854 verschenen enkele afleveringen van De Klok, een tijdschriftje waarin diverse liberale politici in een kwaad daglicht werden gesteld. Hoewel het definitieve bewijs van zijn auteurschap, geloof ik, nooit geleverd is, werd algemeen aangenomen dat Van Lennep de auteur of één van de auteurs van De Klok was. Onder andere werd in het blad gesuggereerd dat het liberale kamerlid W.R. van Hoëvell zich in zijn studententijd zelf niet bepaald zo zedelijk gedragen had als deze politicus van de in Delft op te leiden Indische ambtenaren eiste. Op 14 juni 1854 ontmaskerde Asmodée Van Lennep als een van de auteurs van De Klok. Met een heuse jij-bak drukte het blad een bijdrage af onder de kop ‘Een goed verstaander heeft maar een half woord noodig’, beginnend met:
De klok...Bom, bam!.
Mr. J. van Lennep!...
RINGELING!
Leijdschegracht bij de Heerengracht
Stoomboot te Rotterdam.
| |
[pagina 19]
| |
Dat sloeg op een affaire uit 1834. Van Lennep was toen tien jaar gehuwd en vader van zes kinderen (van wie één overleden) en ging toen bijna De Schoolmeester achterna naar Engeland. Hij was verliefd geraakt op zijn buurmeisje Doortje Ringeling en was met haar heimelijk op de vlucht naar het buitenland. In Rotterdam wist de familie het stel te achterhalen. Waarschijnlijk is deze affaire een belangrijke factor geweest in het afwijzen van Van Lennep als hoogleraar. 
Jacob van Lennep, 1866 (NIWI, Amsterdam.)
Jacob van Lennep, 1866 (NIWI, Amsterdam.)
| |
De politicusZonder twijfel de belangrijkste reden waarom Asmodée zo gebeten was op Van Lennep was zijn optreden in de Tweede Kamer. Bij de verkiezingen van 1853 werd Van Lennep - ook tot zijn eigen verbazing namens het district Steenwijk afgevaardigd. Aangezien hij het conservatieve gedachtengoed vertegenwoordigde, hoorde hij voor Asmodée in | |
[pagina 20]
| |
het kamp van de vijand. Op 18 oktober 1854 gispte het weekblad Van Lenneps tussenkomst in de Kamer waarin hij stelde dat gezanten een goede kok moesten hebben, het schone geslacht voor zich moesten innemen, mooie dochters moesten hebben en goud moesten kunnen uitgeven om de belangen van het land voor te staan. Asmodée vraagt vraagt meteen maar om een standbeeld voor Kootje van Lennep. Enkele weken laterGa naar eind16 kwam Asmodée naar aanleiding van de begrotingsdebatten nog eens terug op de zaak. Volgens Van Lennep moest de staat eerst vragen wat nodig was voor zijn eer en waardigheid en zich daarna pas afvragen hoe de uitgaven gedekt moesten worden. Van Lennep, aldus Asmodée, zou een slechte huishoudster zijn. Volgens het weekblad probeerde Van Lennep de diplomatie zo aan zich te verplichten dat ze bij geen diner zouden verzuimen hem uit te nodigen: ‘[Van Lennep] is huiverig om aan eenige afschaffing van belasting zijne stem te geven; doch geenszints om aan de diplomatieke diners meer luister bij te zetten en ettelijke duizende guldens meer voor buitenlandsche zaken toe te staan, ja zelfs die verhooging te provoceeren...[...] O gij grooten en magtigen der aarde! Waarom kent gij den toestand niet van onze zo arme bevolking? - Neen, gijlieden weet niet hoe zuur, hoe bitter zuur dikwerf, het eerlijke penningsken verdiend wordt, dat door den nijveren ambachtsman door den vlijtigen arbeider, door de arme weduwe, naar het kantoor wordt gebragt van 's rijks ontvanger!’ Gesuggereerd werd ook dat Van Lennep als kamerlid uit baatzucht het conservatieve ministerie van Hall ondersteunde. Hij heeft zijn zoon het baantje van rijksadvocaat bezorgdGa naar eind17, maar daar blijft het niet bij. Op 20 december 1854 schetst Asmodée het volgende scenario: ‘Amsterdam is hoofdeloos en vriend Ko is gehuwd met eene juffrouw Roëll...Zekere heer Roëll is dit postje toegedacht en vriend Ko kan dit bewijs van welwillendheid niet onaangenaam zijn...Maar ook voor hem zelven moet iets gedaan worden want hij heeft in 1848 bij zeker faillissement...Ga naar eind18 veel geld verloren, waarom men hem dan ook in alle mogelijke ondernemingen gewikkeld ziet, ten einde zijn vermogen te herstellen...De komieke historieschrijver moet niet afkeerig zijn van eene | |
[pagina 21]
| |
ministeriëele portefeuille...Men zou er daarom op bedacht zijn den heer Pahud, als gouverneur generaal naar Oost-Indiën te zenden, - vriend Rochussen, die van Vlissingen naar Oost-Indiën gevaren is om met den Land-mail te retourneeren en dus nog al tamelijk iets van de marine afweten moet, met de portefeuille van dat departement te belasten en amice Ko zijnen intrek te doen nemen in het mat-glazen-huis van koloniën...’ Dat is allemaal niet doorgegaan, maar als dat wèl het geval was geweest, dan had Multatuli niet Rochussen, maar Van Lennep als minister van koloniën getroffen en wie weet of we dan ooit de Max Havelaar onder ogen gekregen hadden. In hetzelfde stuk van Asmodée wordt gesuggereerd dat de ministerraad dan erg gezellig zou worden, omdat Van Hall, Van Lennep en Rochussen de behandeling van ernstige zaken konden vervrolijken met ‘geestige kwinkslagen van den koddigen historieschrijver of in de herinnering aan de vriendschappelijke feestpartijtjes bij deze of gene flamme van dien tijd...en o, die herinnering is zoo rijk!...’ Even later valt uiteraard weer de naam Ringeling.
Op 27 december 1854 ging Asmodée er eens rustig voor zitten. Hij had een patroon ontdekt in de werkzaamheid van Van Lennep, namelijk dat hij voortdurend van zich wilde doen spreken. Zo ging het met zijn letterkundige activiteiten; zo werkt hij ook in de politiek. Bij de begrotingsdebatten was bijna iedereen van mening dat de begroting te hoog was. Zo niet Van Lennep. Om de aandacht op zich te vestigen riep die dat de begrotingssom juist te laag was gesteld: ‘De Kamer vond deze woorden van Ko zoo komiek dat zij lachtte... Dit was Ko op eene grove manier in zijn fatsoen getast, en in zijne verontwaardiging ontdekt hij aan de kamer eene gave te bezitten, die hij tot hiertoe geheim gehouden had. De gaaf der profetie!!! Ja, Ko is niets meer of minder dan een profeet, het gekst van de historie is echter, dat niemand gelooft aan zijne profetie, maar hem uitlacht...Ko zegt het zelf en vergelijkt zich bij Cassandra, - een jonge | |
[pagina 22]
| |
dame die van Apollo de gaaf der profetie ontvangen had, maar met het onzalig voorbehoud, dat niemand haar ooit gelooven zou... Na deze vergelijking zij het Asmodée vergun[d] Mr. J. van Lennep voortaan Ko Cassandra te noemen. Ko Cassandra verklaart zich tegen de afschaffing van de belasting op het gemaal en op de brandstoffen. Volgens zijn oordeel zouden er de levensmiddelen toch niet goedkooper om worden, en waarom ook goedkooper levensmiddelen? Ko Cassandra ziet als profeet een oorlog tegemoet, en luister nu eens wat Cassandra No. 2 zegt. De soldaten hoeven om te vechten volstrekt niet sterk en goed doorvoed te zijn. Neen, het vet moet ze niet in den weg zitten, hoe magerder hoe beter; wilt gij er een bewijs van? En nu komt Ko Cassandra met zijne historische kennis weder voor den dag en zegt: waren het krachtvolle wel doorvoedde lieden, waren het niet levende geraamten, die de Spanjaarden van voor de wallen van Haarlem en Leijden afstietten?!! Dus vechten, volgens Ko Cassandra, levende geraamten het best, en is een leger van levende geraamten het zekerst de overwinning te behalen... Hij heeft gelijk...Het vette der aarde behoort aan de rijken der aarde. De armen kunnen het doen met de beenderen, die de grooten afgekluifd hebben, opdat zij geen hinder krijgen van het vet... Asmodée dweept met die levende geraamten...Dikke, vette ambassadeurs en dood magere soldaten!!! - Men moet er een Ko Cassandra voor wezen om zulke dikke en magere denkbeelden te vormen... Als eens die toestand, zoo wenschelijk voorgesteld door den man, die heet het volk te vertegenwoordigen, zal ingetreden zijn, dan, ô gelukkig Nederland, dan rigt een standbeeld op voor Ko Cassandra van Lennep en maak gebruik van dit opschrift:
Om ons vaderland goed te representeeren,
Moeten de ambassadeurs heel veel geld verteren;
Maar soldaten vechten en kunnen het best weêrstand biên,
Wanneer ze zoo mager zijn, dat men door hen heen kan zien...
| |
[pagina 23]
| |
Dit heeft Ko van Lennep in de kamer klaar en duidelijk bewezen.
Verhongere dus het volk dan heeft men van geen vijand iets te vreezen.’
Zoals steeds borduurde Asmodée langdurig voort op Van Lenneps gewraakte uitspraken. De opmerking over de magere soldaten wordt gepresenteerd als een eye-opener in de vaderlandse geschiedenis. Zo blijkt nu dat de Leidse burgemeester Van der Werf, toen hij tijdens de belegering door de Spanjaarden zijn eigen lichaam ter consumptie aan zijn burgers aanbood, geen ander oogmerk had dan de benarde mensen eens goed aan het lachen te maken. Als dapperste Leidenaar moet Van der Werf de magerste der mageren geweest zijn. Dat hij zijn vlees aanbood was een grapje. Volgens Asmodée bracht Van Lennep niets zinnigs tot stand in de Kamer. Hij beet zich wel vast in de kwestie van de staatsloterij, maar hij kon zelf niets bedenken. Vandaar dat hij - typisch Van Lennepiaans - het plan van iemand anders tot het zijne te maken. Maar ja, zijn opzet viel in het water: ‘Ergo heeft Mr. van Lennep thans nog niets verrigt om zich het lidmaatschap der kamer waardig te maken...En het zal ook wel bij dat niets blijven, want reeds in Junij a.s. is zijne beurt van aftreding en de kiezers van Steenwijk zullen wel niet dol genoeg zijn om eenen man te herkiezen, die drie jaren lang zulk een allerbespottelijkst figuur in de kamer heeft gemaakt...Men heeft toch in die kamer geen narren noodig...’Ga naar eind19 Bij gelegenheid van de eventuele herverkiezing van Van Lennep gaf Asmodée op 18 juni 1856 een heschrijving van zijn staatkundige loopbaan, gesteld in bijbelse taal en geïllustreerd in de stijl van de Tafereelen uit de geschiedenis des vaderlands. Die loopbaan komt kort samengevat hierop neer: Toen Van Lennep de tijding van zijn verkiezing kreeg, ging hij op weg naar Steenwijk om de kiezers te bedanken. In Hasselt nam hij zijn intrek in de herberg De Schoone Herderin. Vandaar liet hij zich in een rijtuig naar Steenwijk voeren. De Steenwijkers waren blij met zijn komst. Hoewel het midden in de week was, zetten ze allemaal een schone slaapmuts op. Vervolgens toog Van Lennep naar de hofstad. In de Kamer zon hij op een middel om zich staande te houden | |
[pagina 24]
| |
Karikatuur van Jacob van Lennep geplaatst in Asmodée van 18 juni 1856. (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.)
en besloot toen zich op te stellen als de komiek van de volksvertegenwoordiging. De Steenwijkers echter trokken steeds langere gezichten, terwijl men in de Kamer lachte. Temeer omdat Van Lennep zich verzette tegen de door hen gewenste afschaffing van de accijns op het gemaal en op de brandstoffen. Toen Van Lennep tenslotte nog een lofzang hield op het tot de verbeelding sprekende drankgebruik van de roemrijke voorvaderen, werd hij tot de harlekijn van de Kamer. Voor de herverkiezing begaf Van Lennep zich weer naar Steenwijk. Maar de ontvangst was lauw. De Steenwijkers kozen een ander en een vertegenwoordiger van Asmodée gaf Van Lennep een stomp in de ogen en een draai om de oren. Van Lennep zelf kon wel om zijn mislukte herverkiezing lachen. In de door hem geredigeerde almanak Holland rijmde hij erover: | |
[pagina 25]
| |
De kiespijn heerscht weêr, die als dol
De zwakke hoofden brengt op hol;
Terwijl het dagbladschrijversgild
Zijn inkt en pijlen dapper spilt.
De groote dag, de dag der keur
Is eindlijk daar; de Redakteur
Van Holland, mijn intiemste vriend
Krijgt zijn congé - 't was wel verdiendGa naar eind20
| |
De toneelschrijverNiet alleen de politicus, maar ook de letterkundige van Lennep werd door Asmodée onder handen genomen. Van het toneelwerk van Van Lennep moet het blad niets hebben. Het bevat tal van sneren op Het Dorp aan de Grenzen, het stuk dat zijn ontstaan te danken had aan wat Asmodée ‘de tiendaagsche rusie’ met België noemt. Het is een stuk, luidt de samenvatting van de manke duivel, waarin Van Lennep, ‘om den heldenmoed der schutters eens regt te doen uitkomen een twintigtal goed gewapende schutters, op een stuk of zes bijna niet gewapende Belgen eene schitterende overwinning doet behalen’Ga naar eind21 Toen het stuk begin 1855 weer eens opgevoerd werd door onderofficieren te Meppel donderde Asmodée dat het een prul was, dat alleen maar opgang maakte toen de natie met blindheid geslagen was en aan de leiband van Willem I liep, een koning die het ongeluk van land en volk is geweest. Het is stuitend dat dit stuk wordt opgevoerd nu de betrekkingen tussen Nederland en België goed zijn, want het is niets anders ‘dan een zamenweefsel van haat, hoon en smaad tegen de Belgen, die daarin steeds eervergetene plunderaars, snoode muiters en oproermakers genoemd worden...’ Op 12 september 1860 maakte Asmodée zich vrolijk omdat uitgerekend Van Lennep zich had laten benoemen tot ridder in de Leopoldsorde en dus een lintje had aangepakt van de hoofdman van de zogenaamde muiters. Drie weken later putte Asmodée zich uit in een lofzang op de Belgen die volkomen gelijk hadden de stijfhoofdige Willem I te verjagen. De geschiedenis heeft de opstand volkomen gerechtvaardigd. In | |
[pagina 26]
| |
ruil voor dat lintje schreef Van Lennep nu een gedicht op de bandieten en bierbuiken die hij vroeger uitschold. | |
De pornograafOok de dichter Van Lennep kon niet altijd Asmodée's hoge goedkeuring wegdragen. Op 5 november 1856 berichtte het blad over een leesbeurt die Van Lennep op 27 september in Alkmaar vervulde in de rederijkerskamer Bilderdijk. Hij las daar zijn gedicht ‘De dochteren van Pretus’: ‘In plaats van te lagchen, waren al de toehoorders ten zeerste verontwaardigd over de schaamteloosheid, waarmede Ko van Lennep een der onzedelijkste, vuilste pruldichten, welke ooit vervaardigd zijn, durfde voordragen, in tegenwoordigheid zelfs van verscheidene dames, die hij door zijne onkiesche rijmelarij menigen schaamteblos op de wangen joeg...Kootje van Lennep schijnt nu ook nog een tweeden Boddaert te willen worden...’ Ter toelichting moge dienen dat Pieter Boddaert gedurende de hele negentiende eeuw gold als hèt voorbeeld van een lichtzinnige dichter, zowel wat zijn leven als wat zijn geschriften aangaat. Nu, zo erg was dit gedicht van Van Lennep niet. Het werd in de almanak Aurora opgenomen en herdrukt in deel VII van de Poëtische Werken.Ga naar eind22 Het gaat over een stel ijdele koningsdochters die door toedoen van de godin Juno betoverd worden en naakt het paleis uit stormen om zich in de wei als koeien te gedragen. De dienaressen en de dochteren van den lande volgen het voorbeeld van de prinsessen. Het verwijt van Boddaertschap is overigens wat merkwaardig. In de kolommen van Asmodée werd met een herdruk van Boddaerts proza en poëzie druk geadverteerd. De redacteur en de uitgever van Asmodée waren dezelfde persoon die de herdruk van Boddaert op de markt bracht.
In 1859 of 1860 bereikte Asmodée een voorlopig hoogtepunt in de Van Lennep-bestrijding. De uitgever van het blad liet een bundeltje erotische gedichten verschijnen: Offeranden op het altaar van Amor en Venus, door Ko Cassandra.Ga naar eind23 In het weekblad werd week in week uit voor het werkje geadverteerd. Het is natuurlijk mogelijk dat het auteurschap van | |
[pagina 27]
| |
Van Lennep een mystificatie is, maar het is waarschijnlijker dat de versjes wel degelijk door Van Lennep vervaardigd zijn en dat ze - bijvoorbeeld door toedoen van onvoorzichtige vrienden - in handen gevallen zijn van onbevoegden. Om een indruk te geven van deze poëzie citeer ik twee strofen uit de ‘Voorzang aan alle schoonen’:
Blijven ook uw' poez'le dijtjes,
Even mollig, even zacht!
't Is zoo prettig voor de bijtjes,
Die ge in 't heiligdom verwacht!
Wordt steeds teerder! wordt steeds schooner!
Wordt steeds liever dóór en dóór!
Spiegelt elken aardbewooner,
Al den glans der houri's voor!
Neem' uw teeder wierookvaatje,
Steeds in schoon, als 't roosje, toe!
Komt een bijtjen in zijn gaatje,
't Sluit zich dan, als 't roosje, toe...
't Bijtje huist dan in een woning,
Als gevoerd met hermelijn;
En het eet en drinkt haar honing,
En het schenkt er witte wijn!
Een ander versje heet ‘Het vinkje’:
‘Mijn Lise, 'k heb een vinkje;
Ei plaats het in uw kooi!...
Daarin slechts wil het fluiten,
Maar 't slaat dan, ô zoo mooi!’
En lagchend gaf het meisje,
Fiat op deze beê,
En 't vinkje sloeg zoo lustig,
Als ooit een vinkje deê!...
| |
[pagina 28]
| |
Daar riep de maagd: ‘Uw vinkje
Heeft wel een teêr bestaan,
Wijl het, na luttel slagen,
Reeds moet aan 't spuwen gaan!’
Men zoekt in de recenserende dagbladen en maandwerken uiteraard tevergeefs naar besprekingen van deze verzen.  Advertentie voor Offeranden op het Altaar van Amor en Venus door Ko Cassandra, geplaatst in Asmodée van 30 mei 1860. (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.)
| |
[pagina 29]
| |
Klaasje ZevensterToen Van Lenneps politieke rol was uitgespeeld, was er voor Asmodée niet zo veel reden meer om hem te bestrijden. In het begin van de jaren zestig liet het blad zich zelfs tweemaal zeer positief over Van Lennep uit. Eerst in 1862 in het geschil tussen Multatuli en Van Lennep over het kopijrecht van Max Havelaar. Hoewel geneigd om het voor de zwakkere partij op te nemen, moet Asmodée toch concluderen dat het gelijk geheel aan de kant van Van Lennep is. Van Lennep komt uit de discussie tevoorschijn als een edelmoedig en voortreffelijk mens.Ga naar eind24 Een jaar later oogstte Van Lennep zo mogelijk nog meer adhesie in de kwestie over de herdenking van Neerlands herstelling in 1813. Toen Den Haag het nationale gedenkteken aan zich wilde trekken (men kan het nog steeds bewonderen op het Plein 1813), betoogde Van Lennep dat Amsterdam en niet Den Haag aanspraak kon maken op het monument, omdat de hoofdstad het kernpunt van de omwenteling van 1813 was geweest. Van Lennep stapte op uit de vergadering. Hij vertolkte precies de opinie van Asmodée, schreef het vrolijke weekblad. Van Lenneps optreden herinnerde hem aan ‘den ouden Coo’, alsof die ‘oude Coo’ niet voortdurend beschimpt was. Ineens was Van Lennep ‘een man van eer en karakter, - die zijne meening, zonder aanziens des persoons, durft uitspreken en kenbaar te maken aan geheel de natie’. Lang duurde deze positieve houding ten opzichte van Van Lennep niet. In 1865 deed een oude vijand van Van Lennep zijn intrede in de redactie van het blad: A.A.T. Visscher, de zoon van een Nederlandse hoogleraar, die zich naar zijn geboorteplaats ‘A. van Brussel’ noemde. Van Lennep had Visscher een dozijn keren voor de raad van discipline gehad, toen Visscher nog advokaat wasGa naar eind25. Deze Visscher, die we verder Van Brussel zullen noemen, zou zich onder andere manifesteren in het rumoer rond Van Lenneps geruchtmakendste roman, De lotgevallen van Klaasje Zevenster die in 1865 begon te verschijnen. In 1866 brak een rel uit toen in het derde deel van de roman de titelheldin in een bordeel verzeild raakte en daar bijna verkracht werd door een wellustige baron. Misschien was het allemaal wat minder een probleem geweest zonder Van Lenneps verleden. Maar men had de indruk | |
[pagina 30]
| |
 Brochure door A. van Brussel. (Koninklijke Bibliotheek. Den Haag.)
dat de beschrijvingen te veel hun realistische gehalte ontleenden aan eigen ervaringen van de auteur. Misschien was het ook allemaal minder een probleem geweest als Van Lennep aan het begin van de roman niet expliciet verklaard had dat er niets in zou voorkomen dat het gevoel van meisjes en vrouwen zou beledigen. Pauwels Foreestier, het alter ego van J.A. Alberdingk Thijm, schreef: ‘Indien er voor Klaasje Zevenster maar twee namen waren: een zedelijk boek of een onzedelijk boek - dan zoû ik geen oogenblik aarzelen het den eersten titel waard te keuren; evenmin er aesthetische verdiensten in te huldigen [...]: ik veroordeel alleen de meening, dat het boek geschikt zoû wezen voor de klassen en leeftijden, waar romans voor geschreven worden, voor de jonge meisjes, die het NB. op het goede pad zoû moeten houden.’Ga naar eind26 | |
[pagina 31]
| |
Een van de felste bestrijders van de roman wordt A. van Brussel. Op 8 maart 1866 heeft de redacteur van Asmodée het derde deel nog niet gelezen, maar hij rapporteert alvast dat de Nieuwe Utrechtsche Courant klaagt dat Van Lennep zich in de eerste hoofdstukken daarvan wat te veel bloot heeft gegeven aan de kritiek van ‘vaders, die hunne dochters het rood niet op de wangen willen jagen.’ Asmodée zou niet verbaasd zijn als die kritiek terecht was, want: ‘Lubriciteit en grijze haren gaan bij sommige lieden hand in hand.’ Op 19 april 1866 schrijft Asmodée dat Van Lennep ziekte voorwendde om niet aan een diner aan het hof te verschijnen, omdat hij niet durfde. ‘De “groote romancier” heeft den moed niet gehad om onder de oogen der koningin te komen, na de ergernis welke ook ten hove is opgewekt door zekere scènes in Klaasje Zevenster, een roman welke men de onbeschaamdheid had aan H.M. toetezenden en waarin tooneelen geschilderd worden uit bordeelen en redenz-vous, gelijk Paul de Kock of Sue die niet op het papier zouden durven, wat zeg ik, willen brengen. Men sprak in der tijd over de indignatie, welke ten hove opwekte een stuk van Busken HuetGa naar eind27, welnu ik kan u verzekeren, dat die indignatie niets was in vergelijking met de verontwaardiging over dit geschrijf van mr. van Lennep. En ziedaar waarom de dichter niet ten hove verscheen, ziedaar waarom de dichter ziek is.’ Op diezelfde 19de april adverteerde Asmodée dat 23 april Van Brussels brochure Een bestraffend woord aan Mr. J. van Lennep over ‘Klaasje Zevenster’ verzonden zou worden. Enkele fragmenten daaruit: ‘Van Lennep, wiens geschriften ieder echtgenoot en vader tot heden vrij aan zijn vrouw of dochteren kon in handen geven [kennelijk was Van Brussel “De dochteren van Pretus” en de Offeranden van Ko Cassandra vergeten], van Lennep heeft een boek gepubliceerd dat elk man van eer en karakter, elk man van gevoel en betamelijkheid moet ten vure doemen, als hij 't op de tafel vindt van zijn kind of de vrouw zijner keuze. Van Lennep heeft een boek geschreven verderfelijker dan de zedelooste roman, welke ons immer ter hand kwam...Honderdmaal gevaarlijker dan alle geschriften van Pigault le Brun te samen. Dubbel | |
[pagina 32]
| |
gevaarlijk, omdat men op den naam des schrijvers afgaande niet aarzelt er de eerste deelen van in handen te geven aan allen, welke natuurlijk ook het derde deel verlangen - en dat derde deel het is een leerschool voor de laagste onzedelijkheid, een handleiding tot de kennis van het bordeel-wezen en de dierlijkste impudiciteit...’ (p. 6-7) Van Brussel siddert bij de gedachte dat hij zijn vrouw of dochter dit boek zou hebben aangeboden. Hij houdt namelijk van zijn dochter en haar laten kennisnemen van dit boek zou een zedelijke moord zijn. Vervolgens gaat Van Brussel uitgebreid in op het onoorspronkelijke van veel van Van Lenneps werk. Maar tot zijn lof kon men toch zeggen dat hij nooit iets onzedelijks uitgegeven had. Wat weer niet wilde zeggen dat Van Lennep een man van strenge moraliteit was. In bedekte bewoordingen herinnert Van Brussel eraan dat de affaire Ringeling Van Lennep het hoogleraarschap aan het Athenaeum gekost had. Weliswaar schreef Van Lennep in de jaren dertig samen met Adriaan van der Hoop een bundel lubrieke verzen, maar die had hij nooit willen uitgeven (misschien was deze bundel de bron voor de Offeranden op het altaar van Amor en Venus). Nu, aan het eind van zijn carrière maakt hij zich in Klaasje Zevenster schuldig aan bordeeltaal en vuige liederlijkheid. Een onervaren jongeling en een zestienjarig meisje die dit boek uitlezen, ‘zullen gedemoraliseerd zijn tot in 't merg van hun gebeente.’ En men zou een auteur met de positie van Van Lennep niet terecht mogen wijzen? ‘Neen, ik vat van Lennep bij het oor, sleep hem zonder omwegen voor het voetlicht en geef hem dan een schop op die plaats, waar de rug een andere benaming krijgt, als een rechtmatige straf voor de schandelijke daad die hij verrichtte, terwijl ik allen die de hand uitslaan naar dit verderfelijk boek waarschuwend toeroep: hier liggen voet-angels en klemmen!’ (p. 13) Van Lenneps literaire roem is een strovuur; zijn boeken worden niet gelezen. In een laatste poging om effect te maken, zoekt hij het nu in het schilderen van lubrieke scènes. Het gerekte en langdradige zit nu eenmaal in Van Lenneps natuur, evenals het lubrieke, dat men op zijn gelaat, in de plooien van zijn gezicht kan lezen. De jeugd en bepaalde ouderen zijn dol op zedeloze geschriften. Als boekverkopersspeculatie is Klaasje dus een geslaagd boek. Maat het geld dat Van Lennep ermee | |
[pagina 33]
| |
verdient is zoiets als de opbrengst van een hoerenkast. Trouwens, ook in Klaasje Zevenster toont Van Lennep zich weer de plagiator die hij altijd geweest is. Men vindt diverse scènes terug bij Paul de Kock, zij het dat De Kock zich terecht beledigd zou achten als hij met Van Lennep vergeleken zou worden. Van Brussel besluit zijn Bestraffend woord met een strafdicht, waarin hij Van Lennep een groothandelaar in slijk noemt, die zijn muze in het hoerenpak kleedde en die de lezer naar het bordeel drijft.
Op 31 mei 1866 becommentarieerde Asmodée het gegeven dat de eerste druk van 1000 exemplaren van Klaasje was uitverkocht. Dit bewijst dat hij wie het om geld te doen is niet beter speculeren kan dan op de liederlijkheid van de mensen: ‘Mooie triumf voor een schrijver als Van Lennep, die met al zijn tobben op dat terrein toch de vlag moet strijken voor wijlen Piet Boddaert, zedeloozer gedachtenis, van wiens verachtelijken bundel meer dan zestien oplagen werden verkocht.’ Ook Van Brussel had geen klagen: in drie weken tijd werden 1600 exemplaren van zijn brochure verkocht. Enkele maanden later waren er 3000 verkocht en was een nieuwe druk opgelegd.Ga naar eind28 Op het verwijt dat Asmodée stelselmatig probeerde Van Lennep ‘in minachting te brengen bij de natie’, reageerde het blad op 16 augustus 1866 met een ontkenning: ‘wij bestrijden mr. van Lennep niet stelselmatig, wij bestrijden hem slechts als hij de zedelijkheid in 't aangezicht slaat, de kunst schoffeert, of zich bespottelijk maakt op politiek terrein; en zelfs daarbij handelen wij met gematigdheid.’ Velen namen het overigens voor Van Lennep op. Van Lenneps kleinzoon citeert in zijn biografie met name getuigenissen van dankbare dames. De populariteit van de roman moet zeer groot zijn geweest. Er ontstond een hele industrie rond het boek. Er werden diverse vervolgen op de roman geschreven, er werden drie toneelbewerkingen gemaakt. Afgaande op karikaturen in De Hollandsche Illustratie ontwikkelden de dansmeesters een ‘pas de Nicolette’, verkochten de koekverkopers ‘Klaasjesmoppen’, was er een ‘dorstige Pleiadelikeur’ beschikbaar, kon men zich een ‘Zevensterkapsel’ laten aanmeten en bestond er een | |
[pagina 34]
| |
‘Klaasje Zevenster-wals’.Ga naar eind29 Het Humoristisch Album voegde daaraan nog toe de ‘Klaasjezevenstersigaren’ en de ‘Klaasjezevensterantiruma-tiekewatten’.Ga naar eind30 Voor in de familiekring was er het Klaasje Zevenster ganzenbord. Sommige van deze dingen zijn misschien verzonnen, maar het tekent wel de sfeer van een hype. Asmodée bleef intussen morren. In de aflevering van 27 september 1866 was hij ontevreden omdat de uitgevers van Klaasje in de krant hadden laten zetten dat ze David Bles opdracht gegeven hadden een tafereel uit het boek te schilderen, om dat aan de gevierde auteur cadeau te doen. Asmodée vindt het onbeleefd om een geschenk zo aan te kondigen en heeft de stellige indruk dat het erom te doen is nog eens de aandacht op de roman te vestigen. Hij herinnert eraan dat Piet Boddaert indertijd ook een schilderij cadeau kreeg van een uitgever van zijn vuile liederen. 
Het Nieuw Gezelschaps-spel Klaasje Zevenster. Uitgegeven door Hk. Vleck, Amsterdam. (Gemeentearchief Amsterdam.)
| |
[pagina 35]
| |
PostuumNadat Asmodée op 13 augustus 1868 Van Lennep al kinds verklaard had, kon hij op 3 september het overlijden van zijn oude vijand aankondigen. Volgens Van Lenneps kleinzoon roemde bij Van Lenneps overlijden iedereen, zonder onderscheid, zijn voortreffelijke eigenschappen van hoofd en hart.Ga naar eind31 Maar dan heeft hij toch buiten de manke duivel gerekend. Zijn necrologie luidde: ‘Ik zal geen woord spreken over Mr. J. van Lennep, bij gelegenheid van zijn sterven. Bij een oprechte waardeering zijner veelvuldige talenten, behoorde ik nimmer tot zijn onbepaalde bewonderaars, of geloofde ik dat hij op zoo'n hoog voetstuk paste, als waarop camaraderie hem stelde. Maar om die meening behoorlijk toe te lichten, acht ik thands niet het geschikte oogenblik. Aan den voet van een pas gesloten graf vindt men zelden een onbevangen gehoor. Later zal ik wel gelegenheid hebben, om op dat onderwerp terug te komen en van Lennep te schetsen zoo als hij was, niet zoo als de vriendschap hem voorstelde, want ook voor hem moet gelden: de mortuis nil nisi vere. Van de dooden slechts waarheid!’ Een half jaar laterGa naar eind32 vond Van Brussel het een teken van gezond verstand dat de natie zich niet door vrienden van Van Lennep had laten opwinden om een groot mounument voor hem op te richten. Hij noemt Van Lennep een rijk man, ‘wiens talent men voor genie verkoopen wilde’. Van Brussel geeft een interessant antwoord op de vraag waarom hij zo onverzoenlijk blijft tegenover van Lennep: ‘Van Lennep heeft mij eenmaal onverdiend, schandelijk en karakterloos gegriefd. Wat hij zich tegenover mij vermeette was lafhartig van zijn standpunt, - nog erger, 't was meer dan oneerlijk. Van Lennep wist, dat ik de middelen in handen had, om hem zedelijk te vermoorden, doch daar hij de overtuiging bekomen had, dat ik mij in spijt der schoonste aanbiedingen, deze wapenen niet uit de hand wilde laten nemen, trachtte hij mij weerloos te maken, vóór hij, van Lennep zelf, in aller schatting was vermoord en met eerlijke wapenen vermoord. Ziedaar mijn positie tegenover Co van Lennep, die ik van zijn piedestal zal rukken, met bewijsstukken in de hand. Maar ik heb eerbied voor zijn betrekkingen of liever medelijden met lie- | |
[pagina 36]
| |
den aan zijne handelingen onschuldig, en daarom zullen eerst in mijn Gedenkschriften de feiten worden meêgedeeld, die ik tegen Co van Lennep heb aan te voeren. Die Gedenkschriften, waaraan ik rusteloos arbeid en welke den sluier zullen opheffen over vele gebeurtenissen, wensch ik echter nog niet uit-te-geven. Tandem bona causa triumphat.’ De gedenkschriften van A. van Brussel zijn nooit in druk verschenen. We blijven daarom zitten met de vraag of er in inderdaad een geheim in Van Lenneps leven was en van welke aard dat was. De affaire-Ringeling kan het niet geweest zijn, want die was bekend en daar werd in Asmodée aan gerefereerd. Het zal ook niet te maken hebben met de disreputabele dame Fie Fiedeldeij, want ook haar naam wordt enkele malen door Asmodée in zijn kolommen opgevoerd. Of was het toch bluf van Van Brussel? Wat is er eigenlijk gebeurd met zijn papieren, toen van Brussel zich in 1881 in zijn geboorteplaats een kogel door het hoofd joeg?Ga naar eind33 Het idee, dat ergens op een Brusselse zolder nog het manuscript van zijn rusteloos neegeschreven memoires zou liggen, is zeer opwindend. Het laatste woord dat Van Brussel bij mijn weten over Van Lennep publiceerde dateert van 19 december 1872, toen hij zich verzette tegen het voornemen om in Amsterdam een straat te vernoemen naar Van Lennep: ‘Wat heeft van Lennep gedaan, om zijn naam aldus te verheerlijken? Vreemde letterkundigen geplunderd en de kroon op al zijn arbeid gezet door Klaasje Zevenster, een roman, waaruit het vuilst cynisme spreekt; dubbel verachtelijk, omdat dat cynisme vloeit uit den mond van een grijsaard. Neen, over van Lennep zullen onze kinderen niet meer spreken, tenzij om hem de hulde te brengen, welke eens aan Pigault le Brun, of Piet Bodddaert te beurt vielen.’ In dat laatste heeft Van Brussel zich in ieder geval vergist. De kritiek van Asmodée heeft de reputatie van Van Lennep niet klein gekregen. Jacob van Lennep was een bijzonder veelzijdig en dus ook omstreden man, die schreef, die van innemende humor en zelfspot blijk gaf, die Vondel uitgaf, de brievenbus propageerde, de duinwaterleiding mogelijk maakte, standbeelden oprichtte en die, zoals zijn kleinzoon meedeelde, op hoge leeftijd nog in staat was zijn hoed met de voet van het hoofd te lichten.Ga naar eind34 Volgens dezelfde zegsman werd in huize Van Lennep slecht | |
[pagina 37]
| |
gegeten, werd er een bijzonder zure wijn geschonken, rookte de dichter inferieure sigaren en ging hij schier in lompen gekleed.Ga naar eind35 Van Lennep was dus een echte Nederlandse schrijver. |
|