Jaarboek Letterkundig Museum 7

[p. 145]

Aanvulling op...

[p. 147]

W.R.H. Koops
Het ontbrekende portret van Hendrik de Vries ontdekt

In de nieuwe semi-permanente tentoonstelling van het Letterkundig Museum hangt een nagenoeg levensgroot portret ten halven lijve van de dichter Hendrik de Vries, geschilderd door de Groningse schilder Johan Dijkstra.

Eerder maakte het portret deel uit van de Hendrik de Vries-tentoonstelling ‘Stuntvlucht: vrille, feuille morte, salto's’, die in het najaar van 1996 in het museum was ingericht ter gelegenheid van zijn honderdste geboortedag.

Reeds jaren was ik bezig met een inventarisatie van alle portretten van de dichter, vervaardigd door beeldende kunstenaars. Daarbij bleek mij dat al deze kunstenaars - zij het in geheel verschillende perioden - lid waren van de in 1918 opgerichte Groninger kunstkring De Ploeg, waarvan De Vries zelf ook deel uitmaakte. Het oudst bekende dateert van 1925 en het meest recente van 1977. Alle nog bestaande portretten waren in de tentoonstelling te zien. Ter begeleiding van de tentoonstelling publiceerde ik de catalogus Hendrik de Vries geportrerteerd door leden van ‘De Ploeg’, waarvan de tekst ook verscheen in het vijfde Jaarboek Letterkundig Museum (p. 1-24); in het daarop volgende jaar gaf ik in het zesde Jaarboek een eerste aanvulling op mijn inventarisatie (p. 162-164).

In de door mij samengestelde catalogus van de portretten van De Vries werden ook de perikelen beschreven rond het portret dat zijn oude vriend Johan Dijkstra in 1959 heeft vervaardigd. Het is een schilderij van grote af-

[p. 148]

Portret van Hendrik de Vries door Johan Dijkstra, 1960. (Collectie Letterkundig Museum, Den Haag; bruikleen Stichting Johan Dijkstra, Groningen.)

metingen (114 × 77,5 cm), dat Hendrik de Vries staande weergeeft. Het portret werd gemaakt in de achterkamer van De Vries' 't Woeste Hoekje in Haren, met de tuin als achtergrond. Terwijl Dijkstra nog aan het werk was, bleek al dat het portret niet de instemming kon verwerven van Hendrik de Vries en nog minder van diens vrouw, die tijdens het schilderen telkens commentaar leverde. Dit hinderde Johan Dijkstra dermate, dat hij zijn werk staakte en het portret mee naar huis nam. ‘Maar ik dacht, straks thuis doe ik het nog eens opnieuw, helemaal lekker vrij en op mijn manier...’, schreef

[p. 149]

hij later aan De Vries. Omdat er een grote opdracht tussendoor kwam, duurde het bijna een jaar voor hij er weer aan kon beginnen. ‘Toen was 't opnieuw herfst en vond ik voor 't eerst weer die oude studie. Ik heb een meer dan levensgroot doek geprepareerd en daar ging het nu eindelijk los - in volkomen vrijheid. Mijn leed was vergeten en ik zag het voor mijn geestesoog verschijnen, het “portret”.’ En hij vervolgde: ‘Meer dan levensgroot moest natuurlijk het “portret” worden want de dichter is voor mij meer dan “lifesize”.’

Kort nadat het schilderij voltooid was, zond Dijkstra het in voor de jaarlijkse Kersttentoonstelling van De Ploeg in ‘Pictura’, waar Hendrik de Vries en zijn vrouw het - geheel onvoorbereid - tot hun grote ontzetting voor het eerst zagen. Een heftige ruzie was het gevolg, voor het verloop waarvan ik weer naar mijn eerdere publicatie over de portretten van De Vries verwijs.

Waar was nu het oorspronkelijke schilderij gebleven? Toen Johan Dijkstra in 1978 overleed, was het niet in diens nalatenschap aanwezig. Hoe ver was hij gevorderd toen hij besloot het penseel er bij neer te gooien? In de briefwisseling met Hendrik de Vries spreekt hij over een studie. Het leek een onoplosbaar raadsel, tot het schilderij plotseling te voorschijn kwam.

De conservator moderne kunst van het Groninger Museum, Han Steenbruggen, die zich momenteel bezig houdt met het traceren van verspreide, onbekende werken van leden van De Ploeg, was geattendeerd op een groot landschap van Johan Dijkstra in het bezit van de oud-rijksarchivaris in Groningen, Dr. W.J. Formsma, die hij op 28 mei 1998 bezocht. Het bleek te gaan om een weliswaar goed, maar niet opzienbarend schilderij. Op de achterzijde van het schilderij bleek pakpapier gespannen, keurig ingeklemd in de lijst. Na verwijdering kwam een ander schilderij te voorschijn, een portret van Hendrik de Vries, in letterlijke zin een ontdekking.

Ik werd onmiddellijk gewaarschuwd en stelde vast dat het hier ging om het in 1959 door het echtpaar De Vries afgewezen portret. Het is een voltooid schilderij dat helemaal is afgewerkt - zijn koninklijke onderscheiding steekt in het knoopsgat - en zeker geen studie. Het is ook een goed portret, naar mijn mening zeker niet minder dan het portret van ‘de dichter’ dat Johan Dijkstra in het najaar van 1960 schilderde.

Was het nog een studie toen het afgewezen werd en maakte Dijkstra het

[p. 150]

Portret van Hendrik de Vries door Johon Dijkstra, 1959, olieverf op doek, 114 × 77,5 cm. (Collectie Dr. W.J.) Formsma, Groningen; foto: W.R.H. Koops.)

[p. 151]

later af, of was het schilderij, zoals ik vermoed, inderdaad al nagenoeg of geheel voltooid? Dat is vermoedelijk niet meer te achterhalen. Dijkstra heeft het schilderij begrijpelijkerwijze niet gesigneerd, maar het gaat ongetwijfeld om een interessante vondst: het vult de lacune en het is een belangrijk portret. Dijkstra heeft kennelijk na verloop van tijd besloten de achterzijde ook nog eens te gebruiken, zoals hij in het begin, toen hij krap bij kas was, regelmatig en later maar zelden meer deed.

In de zomer van 1996 was ik bezig met de voorbereiding van de verschillende manifestaties rond de honderdste geboortedag van Hendrik de Vries, die in oktober van dat jaar zouden plaatsvinden en tevens doende het boekje over de portretten van Hendrik de Vries te schrijven. In die tijd bezocht ik ook de heer Formsma om hetzelfde schilderij van Dijkstra - een Drents landschap - te bekijken met het oog op de grote Johan Dijkstra-tentoonstelling die in december 1996 ter gelegenheid van zijn honderdste geboortedag in het Groninger Museum zou worden gehouden. De ironie wil, dat ik het werk bekeek en fotografeerde, zonder er weet van te hebben dat het ontbrekende portret van Hendrik de Vries waarnaar ik op zoek was, zich aan de achterkant bevond.

Formsma, die ik al heel lang goed ken - toen 93 jaar en nagenoeg blind - vertelde mij bij die gelegenheid hoe hij aan dit landschap, waaraan hij zeer is gehecht, was gekomen. Toen hij in 1968 met pensioen ging, mocht hij als geschenk zelf een schilderij van Dijkstra uitkiezen in diens atelier, maar hij vond daar eigenlijk niets dat hem helemaal beviel. In de woonkamer zag hij echter wel een mooi schilderij en daar viel zijn keuze op. Maar ook mevrouw Dijkstra was erg op dit werk gesteld en het was daarom niet te koop. Formsma bezit een stille, vriendelijke vasthoudendeheid en bleef bij zijn voorkeur. Daarom belde Johan Dijkstra hem kort daarna op en zei, dat hij het schilderij wel mocht lenen om het enige tijd in zijn woning op te hangen. En zoals zo vaak, tenslotte werd Formsma toch de gelukkige eigenaar. Voor de kunstenaar was toen echter wel een probleem ontstaan, omdat op de achterzijde immers het portret van Hendrik de Vries was geschilderd. Daar kwam nog bij dat Johan Dijkstra zowel met Formsma als De Vries bevriend was en dat die beiden elkaar ook goed kenden. Ik stel mij voor dat Dijkstra besloot het geweigerde schilderij dan maar onzichtbaar te maken en

[p. 152]

er pakpapier overheen te spannen.

En zo kon het gebeuren dat Hendrik de Vries dertig jaar lang bij Formsma op bezoek is geweest, op een afstand van een of twee meter van de gastheer, maar met zijn gezicht tegen de wand en achter pakpapier.

De verrassende ontdekking leidde tot veel publiciteit van pers en televisie. De nieuwe eigenaar - nieuw, want hij wist immers niet dat hij het portret al jaren bezat - is sinds de ontdekking heel gelukkig met zijn aanwinst, al kan hij het nu zelf helaas niet meer zien.

De opzet van het schilderij is dezelfde als van het latere: de houding, de entourage en achtergrond, evenals de kleurstelling met paars, bruin, groen, geel en rood. Het is meer uitgewerkt en een verschil is ook dat hij op het tweede een open boekje met schrijfstift in de hand houdt en hier een gesloten boek. Hoewel de kleur rood te fel is, zou het een exemplaar van Toovertuin (1946), zijn belangrijkste en liefste bundel, of van Spaansche volksliederen (1931) kunnen zijn. Het eerste is rechtstreeks een portret, een afbeelding, het tweede is meer een verbeelding.

Op de afgebeelde foto, die ik direct heb gemaakt, zit het schilderij nog achterstevoren in de lijst en zijn de restjes pakpapier nog te zien. Ik heb de eigenaar voorgesteld het zodanig in te lijsten dat voortaan beide zijden beurtelings getoond kunnen worden, waarbij zich nog het probleem voordoet dat het landschap in de breedte geschilderd is en het portret in de hoogte. In de zomer van 1998 hing de nieuwe vondst in een tentoonstelling van werken van leden van De Ploeg uit particulier bezit in het Groninger Museum, waar het een opvallende plaats innam. Hendrik de Vries en zijn vrouw keurden het schilderij af, de vele bezoekers van de tentoonstelling dachten er anders over.