Jaarboek De Fonteine. Jaargang 2003-2004

[p. 113]

Alle die schoone himnen in Vlaemschen dichte
Rederijkersvertalingen van Latijnse kerkliederen in de strijd tegen de valssche leere
door
Youri Desplenter

Luttele jaren nadat Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de slotkapel te Wittenberg nagelde, stierven in 1523 twee Antwerpse volgelingen van zijn leer op een Brusselse brandstapel.⁽¹⁾ Deze terechtstelling en de vele die erop volgden, konden evenwel niet verhinderen dat het reformatorisch gedachtegoed eerst en vooral in het zuiden van de Nederlanden meer en meer aanhangers won en de katholieke Kerk er bijgevolg gelovigen verloor. Het werd haar clerici in de loop van de zestiende eeuw dan ook stilaan duidelijk dat nog andere wegen moesten worden bewandeld om de kudde voltallig te houden.

Een turbulente halve eeuw na de terechtstelling van de Antwerpenaren verzocht de Gentse drukker Ghileyn Manilius eind november 1572 de secreten Raedt sConincx om een boekje te mogen drukken van de Ieperse dominicaan Karel Wincke († 1582/83).⁽²⁾ In de bede kortte Manilius de titel om begrijpelijke redenen enigszins in tot Himni, quorum usus est in Ecclesiastico Dei cultu etc. positi in Latino idiomate et Teutonico.⁽³⁾ Hoewel in de Latijnse titel vermeld

(1) Hendrik Voes en Jan van Esschen staan dan ook bekend als de eerste martelaren van de Reformatie in de Nederlanden. Luther schreef een lied te hunner nagedachtenis (editie in Wackernagel 1864-1877, III, nr. 1).

(2) Himni, p. Ai^v. Het boek verscheen in de loop van 1573. Summiere biografische gegevens over Karel Wincke (Winckius) zijn te vinden in de Biographie des Hommes Remarquables de la Flandre Occidentale (verder afgekort als BHR), II, p. 299-300 en Axters 1933, p. 159.

(3) Op de titelpagina luidt hij voluit Himni, quorum usus est in ecclesiastico Dei cultu, una cum aliquot praeclaris canticis, prosis & orationibus, positi in Latino idiomate atque etiam Teutonico, utroque textu sibi mutuo respondente (verder kort als de Himni aangeduid). In deze titel en in de citaten elders in dit artikel is ter wille van een vlotte leesbaarheid de spelling enigszins aangepast. Zo werden de afkortingen opgelost en hebben we voor de schrijfwijze van i/j, u/v/w en de leestekens de huidige normen gevolgd.

[p. 114]

staat dat de hymnen ook in de volkstaal werden overgezet, is dit werkje echter volledig aan het oog van twintigste-eeuwse literatuur-historici ontsnapt.⁽⁴⁾ Daar kan onder meer de geringschattende beoordeling van Jan Frans Willems in zijn Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de zuydelyke provintien der Nederlanden (1819-1824) toe bijgedragen hebben. Hij omschreef het boek namelijk als volgt:

Omtrent deézen tyd gaf Karel Wynck van Iperen, Prioor van de
Predikheeren, zyne geestelyke Himni in het licht, een rymwerk dat
aen de zelfde lamheyd en taelgebreken krank gaet. Wy zullen het
met stilzwygen voorbygaen [...].⁽⁵⁾

(4) We vonden een korte vermelding wel terug in het overzicht dat Axters maakte van de dominicaanse vroomheid (zie n. 3) en ook in de Bibliotheca Catholica. Neerlandica Impressa 1500-1727 (verder afgekort als BCNI) werd het opgenomen (nr. 3417). Daarvoor diende het de samenstellers van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) reeds als een bron van een aantal woorden.

(5) Willems 1819-1824, I, p. 284.

[p. 115]

Alleen al de aanblik van deze ‘minderwaardige’ bundel moet Willems uitermate slecht zijn bevallen, want hij is er blijkbaar zelfs niet toe gekomen om ook maar de inleidende stukken te lezen.⁽⁶⁾ Daarin zou het hem immers zijn opgevallen dat niet Karel Wincke, maar een Poperingse Rhetorysien, genaamd Ghileyn de Coninck, de dichter van dienst was geweest. Zoals Wincke in zijn Latijnse voorwoord aangeeft, heeft hij zelf wel de hymnen, sequensen en andere liturgische teksten vertaald (‘ex idiomate Latino transtuli in nostrum teutonicum’ (p. Aiii; door mij onderstreept, YD)), hoogstwaarschijnlijk in proza. De dominicaan vermeldt immers verderop in zijn Nederlandse inleiding dat hij De Coninck heeft ‘te wercke ghestelt’ om die prozavertalingen ‘in lievelijcke Rhetorijcke’ (p. Biii) om te schrijven. Willems is overigens niet de enige geweest die een en ander omtrent de precieze aard van de samenwerking tussen deze beiden verkeerd heeft geïnterpreteerd.⁽⁷⁾

(6) Over de onvolmaaktheid van J.F. Willems' programmatische literatuurgeschiedenis, zie De Smedt 1984, p. 106-111. Wij gebruikten voor dit arrikel het boekje (155 × 95 mm) dat in de Gentse Universiteitsbibliotheek onder het nummer G 288 wordt bewaard (zie ook Machiels 1979, ‘W’ nr. 154). Het enige andere exemplaar dat we konden lokaliseren, berust in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel (zie BT, I, nr. 4902).

(7) Zo veegt A. Vander Meersch Willems en diegenen die hem navolgden de mantel uit, omdat ze niet doorhebben dat niet Wincke, maar De Coninck de dichter is (zie Vander Meersch 1873). Op zijn beurt neemt hij echter foute informatie van wellicht Vanderhaeghen over, die srelde dat Wincke de ‘[...] auteur de ce recueil d'hymnes en langue latine [...]’ (Vanderhaeghen 1858, dl. 1, nr. 251) is en dat de dominicaan door De Coninck een vertaling heeft laten maken ‘en vers flamands’ (id.). Mogelijk heeft Vanderhaeghen zich voor die bewering dan weer gebaseerd op Willems, die enkele jaren na zijn blunder een rechtzetting daaromtrent in een ander artikel inlaste (zie Willems 1839, p. 444-445 n. 1). Willems herstelde daarin wel zijn fout dat Wincke een dichter was, maar verving ze door een andere onjuistheid, met name door de bewering dat Ghileyn de Coninck de hymnen en sequensen had vertaald. Machiels ten slotte gooide de gegevens dan weer op een andere manier overhoop als hij schreef dat ‘[...] Ghileyn de Coninck uit Poperinge [...] tevens de vertaler is van de Himni of de opdracht daartoe gaf’ (Machiels 1994, p. 254). Wél correct zijn de gegevens in BHR, II, p. 299-300, maar in het derde deel van dat werk worde De Coninck merkwaardig genoeg opnieuw als vertaler genoemd (zie BHR, III, p. 147).

Hymnen- en psalmvertalingen in Gent

Het is niet onbelangrijk om op te merken waar J.F. Willems met de omschrijving ‘de zelfde lamheyd en taelgebreken’ aan refereerde. Net voor hij met het werkje van de Ieperse dominicaan korte metten maakte, had Willems namelijk in slechts een paar zinnen het werk

[p. 116]

van de Gentenaar Lucas d'Heere de grond ingeboord. ‘Als Dichter’, zo oordeelde hij, ‘bezit hy alle de gebreken van zynen tyd’.⁽⁸⁾ Schijnbaar objectief deelde Willems over d'Heere na een citaat uit Den hof en boomgaerd der poësien (1565) verder nog mee dat deze schilder-dichter ‘[...] een eersten [was] die de maet der fransche verzen, in het Vlaemsch, navolgden [sic]’.⁽⁹⁾ Mogelijk dankt d'Heere zijn slechte recensie dan ook aan zijn gerichtheid op het Frans, een manier van dichten die Willems in zijn geëngageerde geschiedenis van de Nederlandstalige literatuur in het Zuiden maar weinig kon appreciëren.⁽¹⁰⁾ In hetzelfde bedje was volgens Willems dus ook Karel Wincke, of beter Ghileyn de Coninck, ziek.

Voor we ons evenwel concentreren op de poëtische technieken die De Coninck op de prozavertalingen losliet, kunnen we wijzen op andere en feitelijker verbanden tussen zijn werk en dat van d'Heere. Ook de laatste had zich namelijk aan berijmde volkstalige overzettingen van liturgische lofzangen gewaagd: negen jaar voor de bundel van Wincke en De Coninck had Ghileyn Manilius al de Psalmen Davids van d'Heere op zijn drukpers gelegd.⁽¹¹⁾ D'Heeres berijmde psalmvertalingen verschenen dus bij dezelfde drukker als de geversificeerde hymnenoverzettingen van de beide West-Vlamingen, wat op het eerste gezicht een normale gang van zaken lijkt. Dat is echter niet het geval. De ene liturgische tekst kon in tijden van religieuze disputen immers zo maar niet met de andere worden gelijkgesteld en daarenboven speelde de manier waarop die Latijnse lofzangen werden vertaald een meer dan belangrijke rol. Hoewel d'Heere zich voor zijn overzettingen voor een groot deel op de Franse versies van de calvinist Clément Marot baseerde, zorgde zijn inleiding en mogelijk ook de goedkeuring van de katholieke Kerk (3 oktober 1564) gedurende de eerste helft van de twintigste eeuw voor grote verwarring onder literatuurwetenschappers.⁽¹²⁾ Lenselink zette echter een punt achter de discussie en kwam tot het besluit dat de overzettingen getuigen van een ‘[...] sterk naar het calvinisme neigende reforma-

(8) Willems 1819-1824, I, p. 284.

(9) Id. Inleidende informatie over Lucas d'Heere is te vinden in Waterschoot 1993 en de daar opgegeven literatuur.

(10) Zuiverheid van taal was in elk geval één van de beoordelingscriteria van Willems (zie De Smedt 1984, p. 83 en 86).

(11) Over de psaltervertaling van Lucas d'Heere, zie Lenselink 1959, p. 433-470.

(12) Over de discussies omtrent de strekking van d'Heeres psalmvertalingen, zie Lenselink 1959, p. 433-434.

[p. 117]

torische gezindheid.’⁽¹³⁾ Een soortgelijk getwijfel is voor de hymnenvertalingen van Wincke en De Coninck geheel overbodig. Met een dominicaan die nog een tijdlang prior van het Ieperse klooster is geweest als coauteur en de inleidingen waarop we verder nog zullen ingaan, is het meer dan duidelijk dat de Himni een rechtgeaard katholiek boekje is.⁽¹⁴⁾ Bij Gislenus Manilius, die op dat moment vlakbij het Gentse stadhuis zijn atelier had (‘sub albae Columbae’), zagen met andere woorden religieuze teksten van verschillende strekkingen het licht.⁽¹⁵⁾

(13) Lenselink 1959, p. 468.

(14) Wincke schreef dan wel een overzicht van de godsdiensttroebelen in West-Vlaanderen tussen 1563 en 1575 (Geusianismus Flandriae Occidentalis; uitgegeven in 1841 door F. Van De Putte (Recueil de chroniques, chartes et autres documents concernant l'histoire et les antiquités de la Flandre-Occidentale, tweede reeks)), maar hij vluchtte voor de hervormingsgezinden naar Frankrijk waar hij in 1582 of 1583 stierf (zie BHR, II, p. 300 en Axters 1933, p. 159).

(15) Zonder er verder op in te gaan, besluit Machiels zijn informatie over deze drukker als volgt: ‘Met reden kan ook vermoed worden dat Gislenus Manilius in deze beroerde periode talrijke verboden werken heeft gedrukt’ (Machiels 1994, p. 226). Manilius woonde in de Witte Duif op het huidige Gouden Leeuwplein (Id., p. 225).

[p. 118]

Inhoud van de Himni

In de openingsrubriek die aan de eerste vertaling voorafgaat, wordt de inhoud van de bundel als volgt aangekondigd:

Hier beghinnen die schoone Himnen, gheestelicke Liedekins, Prosen, etc.
met de welcke op de heylighe Zondaghen, ende Feestelicke daghen al
t'jaer deure de Heylighe Kercke God almachtich aenbidt ende danct,
ende zijn Heylighen aenroupt ende looft (p. 2)

Wincke heeft inderdaad vertalingen vervaardigd van zowel hymnen, lofzangen uit het officie (koorgebed), als van sequensen (‘Prosen’), liederen uit de mis. De Latijnse versies van deze gezangen haalde hij respectievelijk uit het brevier en het missaal, boeken die in drie afdelingen waren ingedeeld. Daarin waren met name de teksten voor het tijdeigen (temporale), het eigen der heiligen (sanctorale) en het gemeenschappelijke der heiligen (commune sanctorum) opgenomen.⁽¹⁶⁾ De lofzangen die in de Himni van een volkstalige versie werden voorzien, zijn uit die verschillende afdelingen afkomstig (‘God’ en ‘zijn Heylighen’). Voor de ordening van het geheel heeft Wincke zich eveneens op die onderdelen van de liturgische boeken gebaseerd. De liederen van het tijdeigen en het eigen der heiligen zijn namelijk voor het grootste deel door elkaar, maar allemaal samen wel volgens de chronologie van het liturgische jaar gerangschikt (p. 1-174).⁽¹⁷⁾ Dit eerste en grootste stuk begint dan ook met de hymne voor de eerste zondag van de advent (Conditor alme siderum / Aeterna lux) en eindigt met de sequens voor Allerzielen (Dies irae, dies illa). Daarna zijn de lofzangen voor het gemeenschappelijke der heiligen opgenomen (p. 175-194) en die zijn dan weer hiërarchisch geordend (apostelen, martelaren, belijders - heiligen die voor het geloof hebben geleden, maar de marteldood niet zijn gestorven -, en maagden). In het eerste deel zijn zoals gezegd niet alle lofzangen in chro-

(16) Sommige gedeelten van het officie en de mis kwamen bij elke viering terug, maar andere wisselden al naargelang van de gelegenheid en de tijd van het jaar. Deze onderdelen zijn dan in het temporale, sanctorale of commune sanctorum terug te vinden. Voor een inleiding tot de (middeleeuwse) liturgische boeken kan men onder meet terecht bij Korteweg 1983 en Harper 2001, vooral p. 61-63.

(17) In de liturgische boeken opent het gedeelte van het temporale met de eerste adventszondag, terwijl het sanctorale met het dichtst daarbij gelegen belangrijke heiligenfeest begint (zie Korteweg 1983, p. 14).

[p. 119]

nologische volgorde gezet, want tussen de teksten voor het feest van de Epifanie (6 januari) en die voor de vasten werden nog de hymnen voor de canonieke uren geplaatst (p. 35-48).⁽¹⁸⁾ In de kerk kwamen deze liederen in die vieringen aan bod waarin geen andere hymnen uit het temporale, sanctorale of commune sanctorum voorrang hadden. Op die manier telt de bundel van Wincke en De Coninck zo'n 85 hymnen en sequensen en dat in zowel een Latijnse als in een volkstalige versie.

Naast deze officie- en misgezangen staan er volgens de openingsrubriek ook ‘gheestelicke Liedekins’ in de bundel. Bedoeld is daarmee eigenlijk alleen het Te Deum laudamus (p. 27-32), een liturgisch prozalied met een heel andere ontstaansgeschiedenis en functie dan de hymnen en sequensen.⁽¹⁹⁾ Tussen al deze lofzangen bevinden er zich ten slotte ook nog kleinere gebeden (oratien, antiphonen, collecten en bedinghen), teksten waarop we in wat volgt niet verder zullen ingaan.⁽²⁰⁾

Zoals we reeds vermeldden, zijn de hymnen en sequensen in twee versies afgedrukt: de Latijnse op de versozijde van het ene blad en de Nederlandse op de rectozijde van het volgende blad. Bij elk lied staat vermeld wanneer het in de kerk werd gezongen. In de enkele gevallen dat Wincke over de informatie beschikte, heeft hij ook nog aangegeven door wie het lied werd geschreven en wie deze persoon precies was. Die informatie stemt evenwel niet altijd overeen met wat men daarover tegenwoordig in de hymnologie aanneemt.⁽²¹⁾ Zo valt bij de eerste hymne, Conditor alme siderum / Aeterna lux, de volgende toelichting te lezen:

Die himne vanden eersten Zondach vanden Advent, ghemaect by den alder heylichsten ende gheleertsten Bisschop Sinte Ambrosius, autheur van vele schoone himnen. Hy leefde int jaer ons Heeren 380. (p. 2)

(18) De acht canonieke uren waarop het officie of koorgebed plaatsvond staan bekend als de metten, lauden, priem, terts, sext, none, vesper en completen (zie Harper 2001, p. 45-46).

(19) Zie inleidend op dit lied Szövérffy 1964-1965, dl. 1, p. 75, Hiley 1993, p. 156, Häussling 1995, kol. 361 en de daar opgegeven literatuur.

(20) Van deze kleine teksten zijn eveneens een Latijnse en een Nederlandse versie opgenomen. De laatste is echter niet berijmd.

(21) Het standaardoverzicht van de hymnendichtkunst blijft nog steeds Szövérffy 1964-1965 en de herziene samenvattingen van die studie (Szövérffy 1985 en Szövérffy 1989).

[p. 120]

Het is waar dat men voor het ontstaan van de hymnologie in de negentiende eeuw Ambrosius veel lofzangen toedichtte, maar dat aantal is nadien sterk teruggelopen. In elk geval kan de voormalige Milanese bisschop niet de auteur zijn van Conditor alme siderum / Aeterna lux.⁽²²⁾

Na de inleidende rubriek volgt dan de vertaling van de op de tegenoverliggende bladzijde afgedrukte Latijnse lofzang. Op de Nederlandse versies gaan we verderop dieper in, want ook over de Latijnse teksten valt relevante informatie mee te delen. Als we ervan uitgaan dat deze bundel in een contrareformatorisch kader moet worden gesitueerd, dan zouden we kunnen verwachten dat Wincke de Latijnse teksten uit het Breviarium Romanum en het Missale Romanum heeft gehaald. Deze beide liturgische boeken werden namelijk op het Concilie van Trente (1545-1563), de kerkvergadering waaruit de Contrareformatie grote kracht putte, grondig herzien. Ze verschenen respectievelijk in 1568 en 1570 en dankzij Christoffel Plantijn waren ze reeds een jaar na hun approbatie in de Nederlanden beschikbaar.⁽²³⁾ Toch heeft Wincke in het geval van de sequensen niet het Missale Romanum als enige bron voor de Latijnse teksten benut. Dat valt vrij gemakkelijk af te leiden uit die mishymnen die hij in zijn bundel heeft opgenomen en vertaald. Dat soort liederen was bij de puristen onder de hoge geestelijken namelijk al geruime tijd in ongenade gevallen.⁽²⁴⁾ Van de bij benadering 4500 verschillende mishymnen die alle middeleeuwse liturgische boeken samen moeten hebben geteld, bleven er in het nieuwe Missale

(22) Slechts van vier hymnen is zeker dat ze van de hand van Ambrosius zijn, omdat ze door tijdgenoten of in vroege bronnen aan de kerkvader worden toegeschreven (zie Fontaine 1992, p. 97-98). Het is trouwens uiterst jammer dat men voor de samenstelling van het RNL de informatie die omtrent het aureurschap van Latijnse hymnen in handschriften en drukken te vinden was niet aan de bevindingen van de hymnologie heeft getoetst en aangepast. Nu staat Ambrosius († 397) bijvoorbeeld als ‘oorspronkelijke auteur’ van de pinksterhymne Veni creator spiritus vermeld (T4132; alleen op de CD-Rom), terwijl dat lied in het Karolingische tijdperk werd gedicht (zie onder meer Lausberg 1979, passim). Ook Gregorius de Grote († 604) staar er als ‘oorspronkelijke auteur’ van veel hymnen geboekstaafd (onder meer T0306, T0537 en T6063), maar er is geen enkel bewijs dat deze paus ook maar één lofzang heeft gedicht (zie Szövérffy 1964-1965, dl. 1, p. 142).

(23) Zie BT, dl. 1, nr. 411 (brevier) en BT, dl. 3, nr. 8755 (missaal).

(24) Reeds vanaf het begin van de vijftiende eeuw weerklonk er protest tegen de vele nieuwe sequensen die in de misboeken werden opgenomen (zie bijvoorbeeld Franz 1963, p. 513 en verder Szövérffy 1964-1965, dl. 2, p. 433).

[p. 121]

Romanum nog slechts vier over.⁽²⁵⁾ Enkel Victimae paschali laudes (Pasen), Veni sancte spiritus (Pinksteren), Lauda Sion salvatorem (Sacramentsdag) en Dies irae, dies illa (Allerzielen) werden waardig bevonden om nog in de mis gezongen te worden.⁽²⁶⁾ Deze liederen zijn inderdaad ook in de Himni opgenomen,⁽²⁷⁾ maar Wincke vond dat aanbod wellicht toch wat te beperkt. Hij moet ook voor een aantal andere hoogfeesten de tekst en vertaling van een mishymne hebben willen aanbieden. De dominicaan voegde er daarom nog de sequensen Laetabundus / Exsultet fidelis chorus (p. 21-26; Kerstmis; AH 54, p. 5), Omnes gentes plaudite (p. 103-108; Hemelvaart; AH 54, p. 232), Sancti spiritus / assit nobis gratia (p. 115-120; Pinksteren; AH 53, p. 119), Profitentes unitatem (p. 123-126; Drievuldigheid; AH 54, p. 249), Supernae matris gaudia (p. 163-168; Allerheiligen; AH 55, p. 45) en Clare sanctorum / senatus (p. 177-180; apostelen; AH 53, p. 367) aan toe. Hoogstwaarschijnlijk vond hij ten minste een aantal daarvan in het missaal van zijn eigen orde.⁽²⁸⁾ De usus van Rome werd via de nieuwe uitgaven van het Breviarium Romanum en Missale Romanum dan wel voor het eerst aan alle kerken opgelegd, maar op die regel waren een aantal uitzonderingen voorzien.⁽²⁹⁾ Bisdommen en orden die riten van meer dan tweehonderd jaar oud hadden, mochten die verder blijven volgen. De dominicanen hoefden door die gunstmaatregel hun oude misboeken nog niet meteen te vervangen en Winckes initiatief was daardoor dus zeker niet in strijd met de pauselijke verordeningen.

Van de meeste hymnen en sequensen die in deze bundel zijn vertaald, kan in vijftiende-eeuwse handschriften een Middelnederlandse overzetting worden gevonden.⁽³⁰⁾ Bijna zonder uitzondering zijn die

(25) Zie De Goede 1965, p. XLVII.

(26) Pas in 1727 werd aan die vier nog Stabat mater dolorosa toegevoegd (zie Szövérffy 1964-1965, dl. 2, p. 444).

(27) Respectievelijk op p. 97-100, 119-122, 133-140 en 169-174 in de Himni.

(28) Omnes gentes plaudite en Profitentes unitatem blijken overwegend in dominicaanse liturgische boeken te zijn overgeleverd (zie respectievelijk AH 54, p. 232-234 en AH 54, p. 249-251).

(29) Zie Harper 2001, p. 156.

(30) Mijn onderzoek naar de Middelnederlandse vertalingen van Latijnse hymnen en sequensen dat ik in het kader van een doctoraatsproject aan de Universiteit Gent onder leiding van prof. J. Reynaert (Nederlandse literatuur) kon uitvoeren, zal bij het verschijnen van dit artikel met een proefschrift zijn afgesloten.

[p. 122]

middeleeuwse vertalingen echter in proza gesteld en dat maakt de Himni dan ook tot het oudste in het Nederlands berijmde hymnarium (annex prosarium) dat ons bekend is.⁽³¹⁾ Met name voor de in het Nederlands vertaalde versies van het Dies irae, teksten die in de jaren zestig van de vorige eeuw door pater Maximilianus werden verzameld, uitgegeven en bestudeerd en later door anderen werden aangevuld,⁽³²⁾ betekent dit een vondst die nauwelijks nog door een andere kan worden voorafgegaan. Deze onderzoeker stelde namelijk dat het Dies irae in onze contreien pas na het verschijnen van het Missale Romanum algemene bekendheid kreeg. Zijn bemerking wordt in elk geval bevestigd door de vaststelling dat er uit de periode voor 1570 slechts twee verschillende Middelnederlandse overzettingen van het lied zijn overgeleverd.⁽³³⁾ Dat de oudste berijmde vertaling die Maximilianus kende daarenboven pas uit 1595 dateert, lijkt daar eveneens op te wijzen. Die overzetting verscheen in het gebedenboek Verscheyden Litanien van de jezuïet Thomas Sailly.⁽³⁴⁾ De volkstalige versie van Wincke en De Coninck, O Dien dach der gramschap, o dien wreeden dach / Zal die weerelt ontbinden met den viere, kwam meteen na de introductie van het Missale Romanum in de Nederlanden tot stand en is daarmee tot nader order dus de oudste geversifieerde overzetting van het Dies irae die uit ons taalgebied is overgeleverd.⁽³⁵⁾

(31) Enig onderzoek hieromtrent gebeurde bij de voorbereiding van een lezing op de studiedag die de vakgroep Nederlandse Literatuur (UGent) in samenwerking met het Ruusbroecgenootschap (USA) op vrijdag 27 september 2002 organiseerde (Een scoen ghebet. Middelnederlandse devotionele literatuur: overlevering en functies). De Himni is evenwel niet het oudste gedrukte volkstalige hymnarium. Die eer komt toe aan Den Psalter Davids na dalder correcxte copie overghesedt. Met die Hymnen ende Ghebeden, so vanden tijt als van die Feestdagen des jaers, nu nieuwelicx tot profijt van alle menschen binnen Mechelen overghesedt, een boekje dat in 1566 door Jan van Waesberghe (Antwerpen) wetd gedrukt en de prozavertalingen van 67 hymnen bevat (zie BT, dl. 1, nr. 491).

(32) Zie Maximilianus 1964, Andriessen 1965 en Dambte 1965.

(33) Becommentarieerde edities van deze teksten zijn respectievelijk te vinden in Julius 1961 en Desplenter 2002.

(34) Zie RNL, D376 voor meer gegevens over deze bundel.

(35) Met behulp van het RNL konden we achterhalen dat er in de periode tussen het ontstaan van de vertaling van Wincke en De Coninck enerzijds en die van Sailly anderzijds nog een overzetting van het Dies Irae werd vervaardigd. In tegenstelling tot de meeste andere uit de zestiende en zeventiende eeuw stamt die uit het noorden van de Nederlanden en is die opgeschreven in de zogenaamde ‘Utrechtse liedbundel van 1582’ (hs. Utrecht, UB, 1338; zie RNL, H249). Dit contrareformatorische boekje bevat 188 vertaalde hymnen en lofzangen die volgens de chronologie van het liturgische jaar zijn geordend. Mogelijk werden ze allemaal door ene Jacob Verdell gemaakt. Voor het feest van Allerzielen is de vertaling Den dach des gramscaps, dien dach ras / sal maken den werelt tot asch (zie RNL, T0879) opgenomen, een tekst die op de melodie van Dies irae, dies illa gezongen kon worden. Een aantal liederen uit deze bundel is overigens terug te vinden in het boekje Een lieflicke oeffeninghe op die weldaden Gods, het lijden Christi enz. dat in 1590 in Leuven werd gedrukt (zie RNL, D248). Dat geldt evenwel niet voor de vertaling van het Dies irae.

[p. 123]

Om die reden hebben we in bijlage een editie van deze tekst opgenomen.

Vertalingen in de strijd tegen de valssche leere

Hoewel we vaststelden dat Wincke de Romeinse usus niet volledig volgde, kunnen we zijn boekje probleemloos als contrareformatorisch beschouwen. De aard van het initiatief blijkt namelijk uit een aantal aspecten van de Himni en niet in het minst uit de stof van de bundel zelf. Ook Wincke voelde het controversiële van de inhoud aan en hij bracht het onderwerp dan ook enigszins voorzichtig, maar toch zelfbewust aan:

Al staen oock deze Himnen ofte Lofsanghen niet gheschreven inden text vanden Bybele, niemant nochtans en moetse te min achten, anghesien datse overcommen [overeenstemmen] met de Heylighe schriftuere ende duer den selfsten heylighen Gheest ghedicteert en ghemaect sijn deur wien alle schrifturen der Propheten, Evangelisten ofte Apostelen beschreven sijn (p. Bii^r).

Dit is slechts het begin van een apologie van de hymnen en sequensen (p. Bii^r-v). Hun niet-bijbelse herkomst maakte namelijk dat deze liederen door bepaalde hervormers als problematisch werden ervaren.⁽³⁶⁾ Dat was vooral het geval voor de geestelijke leiders van het calvinisme, de hervormingsgezinde stroming die in de Nederlanden uiteindelijk de sterkste was en waar de klemtoon op het zingen van berijmde psaltervertalingen werd gelegd. Niet-bijbelse lofzangen werden tot op het einde van de achttiende eeuw uit de calvinistische kerken geweerd.⁽³⁷⁾ Het was dus niet overbodig dat

(36) Anderen dachten er trouwens niet altijd zo over. Luther vertaalde bijvoorbeeld zelf verscheidene Latijnse hymnen en nam ze in zijn zangboeken op (voor een editie, zie Wackernagel 1864-1877, III, nrs. 16-17, 19-21, 42 en 50).

(37) Zie Luth 1994-1999. Nochtans was er bijvoorbeeld al vanaf 1612 met het boekje Hymni ofte Loff-Sangen op de Christelijcke Feest-Dagen een poging ondernomen om ook andere liederen, waaronder vertalingen van Latijnse hymnen, in de hervormde liturgie in te voeren (zie Luth 1986, dl. 1, p. 111-116). Deze druk verscheen in 1615, maar werd nooit een officieel liedboek.

[p. 124]

Wincke de waarde van de brevier- en mishymnen probeerde aan te geven en uitlegde waarom die liederen volgens hem deel uitmaakten van het christelijke erfgoed:

Boven andere bedinghen ofte Lofsanghen die de Heylighe kercke useert, sijn hier zonderlinghe overghestelt de schoone Himnen, Prosen ende Collecten; om dat die ghemeenelick inhouden ende begrypen tslot ende tprincipale bediet der heyligher hoochtyden (p. Bi^v).

Dat de hymnen en sequensen niet uit de bijbel komen, mag volgens hem geen bezwaar zijn. Hij vergelijkt de mannen die die gezangen hebben vervaardigd met David. Net zoals deze eeuwen na Mozes de psalmen noteerde, werden de hymnendichters vele jaren na de apostelen toch nog door de Heilige Geest geïnspireerd. Bovendien bevond de Kerk deze liederen eeuwenlang goed genoeg om in de liturgie gezongen te worden.

In dezelfde trant, maar uitgebreider, zijn Winckes Latijnse inleidingen geschreven. In zijn Epistola dedicatoria (p. Aii^r-Avii^r) weidt hij omstandig uit over het ontstaan en het belang van het (getijden)gebed en gaat hij in op het hoe en waarom van zijn vertalingen. Daarna volgt nog een uiteenzetting over de oorsprong en de aard van de hymnendichtkunst. Een en ander wordt in Winckes Nederlandstalige bericht aan de lezer kort herhaald (p. Bi^v-Biii^r).

Ook Ghileyn de Coninck richt zich tot de gebruiker van de bundel (p. Biii^v-Biiii^r) en heeft daarbij de inleidingen van Wincke als volgt samengevat en berijmd:

Willen wy namaels hebben met God vrede
Deze materie moeten wy voor goet aenspannen
Ghelijck dat de Kercke oyt haer ghebot dede
Als houdt den afvallighen hier zynen spot mede
Zegghende: Ten is gheen schrift dat wil ic verbannen.
Schaemt u der injurie ghy boose tyrannen
Den vyant u ingheeft zulcke quade dinghen.
Verwerpt ghy die oude heylighe mannen
Die oyt tot den Heylighen Gheest te rade ghinghen

[p. 125]

 

Ghy zult u ziele met groote schade dwinghen

 

Ist dat ghy noch langhe in s' Ketters scholen gaet.

 

Maer wilt ghy u zelven tot Gods ghenade bringhen

 

Houdt ende ghelooft zoo by de Kercke bevolen staet. (p. Biii^v)

De Conincks voorwoord laat er geen twijfel over bestaan dat de Himni bedoeld is voor de getrouwen van d'oude Kercke. Die worden dan ook ‘als edel vercoren graen’ aangesproken. In bewoordingen waarin weinig ruimte voor nuances werd gelaten, maakt De Coninck daarentegen snel duidelijk hoe hij over ‘den afvallighen’ denkt:

Den Kettere ons Kercke gheen eerbaerheit biet
Want Satan is zijn medeghezelle.
Ja, hy slacht den nachtuyl die de claerheit vliet
Maer wy laten hem varen hy en spaert de waerheit niet
Zijn inspiratie comt uut die doncker helle. (p. Biii^v)

Het is overigens niet duidelijk of deze Ghileyn de Coninck ook lid was van een Poperingse of Ieperse rederijkerskamer.⁽³⁸⁾ In elk geval was het in deze periode niet ongebruikelijk dat rederijkers de inhoud van hun poëzie door de godsdiensttroebelen lieten bepalen.⁽³⁹⁾ Dat geestelijken daarenboven rederijkers voor hun kar spanden, zou kort na het verschijnen van de Himni trouwens opnieuw gebeuren bij de Antwerpse Loterijbundeltjes (1574-1575), gedichtenverzamelingen die ten voordele van de voltooiing van de plaatselijke St.-Jacobskerk werden verkocht.⁽⁴⁰⁾ Uniek is evenwel de berijming door een rederijker van vertaalde Latijnse lofzangen zoals die in de Himni afgedrukt staan.

(38) Voor een overzicht van de Ieperse en Poperingse rederijkerskamers, zie Van Elslander 1968, respectievelijk p. 44-45 en 53.

(39) Zie inleidend Van Elslander 1953, p. 166-186.

(40) Zie Van Elslander 1953, p. 220-221.

Functie van de berijmde vertalingen

In tegenstelling tot de vijftiende-eeuwse manuscripten, waarin honderden verschillende hymnen- en sequensenoverzettingen (in

[p. 126]

proza) werden genoteerd,⁽⁴¹⁾ worden we bij deze zestiende-eeuwse gedrukte vertalingen wel over de functie geïnformeerd. Zowel in zijn Latijnse als in zijn Nederlandse voorwoord deelt Wincke mee waarom een vertaling aan deze Latijnse teksten werd toegevoegd en hoe die diende te worden gebruikt. De reden waarom hij Nederlandse versies van de hymnen en sequensen aan de lezer wil aanbieden, omschrijft hij als volgt:

Wilt u voughen om met de Heylighe Kercke te lesene dese schoone himnen, ende sijt niet cleenmoedich al verstaet ghy inden dienst Gods bysondere al de woorden niet, verstaet ghy deur de himnen, lofsanghen, prosen, collecten, ende der ghelijcke den sin (p. Bii^v).

Wincke zag het terecht als een grote tegemoetkoming aan de katholieke lezer dat deze met de Himni over een gedeelte van de liturgische teksten in zijn moedertaal zou kunnen beschikken. De taal van de rooms-katholieke liturgie bleef immers tot aan het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) het Latijn. De dominicaan haastte zich evenwel om eraan toe te voegen dat hij met Jesaja meende dat het beter is dat men het hart dicht bij God heeft dan dat men alles verstaat en niet naar de inhoud van de woorden leeft (Jes. 29, 13). Op die manier verklaarde Wincke zich toch akkoord met de officiële koers van de katholieke Kerk. Dat hij zijn overzettingen door een rederijker van rijm had laten voorzien, had volgens hem als doel ‘[...] dat deur de soeticheyt ende lievelicheyt der woorden de goethertighe menschen te meer gheroert souden wesen met dese himnen ende gheestelicke liedekins hemlien te occuperene’ (p. Biii^r). Omtrent de functie adviseert Wincke de gelovigen dat ze het best de Nederlandse tekst kunnen meevolgen terwijl de geestelijken de Latijnse liederen zingen of lezen.⁽⁴²⁾ Met dat oogmerk werden de Latijnse en de Nederlandse versie immers naast elkaar afgedrukt. Hij geeft met andere woorden duidelijk te kennen dat het in tegenstelling tot de gereformeerde berijmde psalmvertalingen nooit de bedoeling is geweest dat zijn geversificeerde hymnenoverzettingen daadwerkelijk in de kerk zouden worden gezongen.

(41) Zie noot 31.

(42) ‘[...] ut pii audientes quod Ecclesia Latinè cantat vel legit, legentes Teutonicam paginam, cum Ecclesia decantare, psallere, Deumque laudare in cordibus suis possint’ (p. Av^v).

[p. 127]

Over het geïntendeerde publiek van de bundel moeten we vaag blijven. Anders dan de Middelnederlandse prozavertalingen van de hymnen en sequensen, die in de eerste plaats voor (semi-)religieuze vrouwen werden vervaardigd, lijkt dit boek voor alle gelovigen (de goethertighe menschen) bedoeld te zijn geweest. Dat zouden we ook kunnen afleiden uit een bezittersnotitie in het exemplaar dat in de Gentse Universiteitsbibliotheek wordt bewaard. Zestien jaar na de druk was dat namelijk in handen van een man (Petrus Simonis).⁽⁴³⁾ Er zijn evenwel te weinig exemplaren overgeleverd om daaruit vaststaande besluiten te trekken.⁽⁴⁴⁾ De Himni is hoogstwaarschijnlijk geen bestseller geweest en het is niet denkbeeldig dat precies de beperkte gebruiksmogelijkheden ertoe geleid hebben dat dit boek ook geen navolging heeft gekregen.

(43) Deze bezitter, mogelijk een geestelijke, liet op het achterste schutblad zijn naam (Petrus Simonis est nomen meum) en het tijdstip achter waarop hij over het boek beschikte.

(44) Over de verdere geschiedenis van de twee ons bekende exemplaren is weinig bekend. Het Gentse exemplaar maakte in 1858 deel uit van de bibliotheek van Ph. Blommaert (zie Vanderhaeghen 1858, dl. 1, nr. 251). Van het Brusselse exemplaar is het onduidelijk of het het boek is dat tot de veiling van de bibliotheek van de Gentse professor C.P. Serrure in 1872 tot diens bezit behoorde (zie Catalogus Serrure, II, nr. 1971). Serrure verwierf zijn exemplaar overigens op de veiling van de bibliotheek van Richard Heber in 1835 (zie Caralogus Heber, nr. 661).

Analyse van de berijmde vertalingen

De door Wincke vooropgestelde functie maakte het niet noodzakelijk dat het strofeschema van de vertalingen aan dat van de originele hymnen en sequensen beantwoordde. De volkstalige versies dienden immers niet te worden gezongen op de melodieën van de Latijnse liederen. Dat betekende dat De Coninck, die naar we veronderstellen de prozavertalingen van Wincke heeft berijmd, in prosodisch opzicht vrij zijn gang kon gaan.⁽⁴⁵⁾ Toch heeft hij, wat bij dit

(45) Volgens de BCNI kwam de Himni ooit aan bod in Rust Roest, ‘[...] een weekblad voor landbouwers, waarin H. Roes vanaf November 1916 schreef over oude liederenboekjes’ (BCNI, achteraan toegevoegde lijst van afkortingen). Meer gegevens over dit blad of de plaats waarin de Himni besproken werd, konden de samenstellers van de BCNI niet geven. In de Himni ontbreken evenwel muzieknoten en de vertalingen bestaan over het algemeen ook uit meer verzen dan de Latijnse originelen. Het is dus praktisch uitgesloten dat de berijmde vertalingen van De Coninck als liederen bedoeld waren.

[p. 128]

soort gebruikspoëzie enigszins te voorspellen was, van de gelegenheid geen gebruik gemaakt om met allerlei strofe- en rijmschema's te experimenteren. Door wat het aantal verzen per strofe betreft in quasi elke vertaling van de Latijnse brontekst af te wijken, maakte hij het trouwens ook daadwerkelijk onmogelijk om de vertalingen op de melodie van de Latijnse liederen te zingen. Het merendeel van de Latijnse hymnen die Wincke in zijn bundel opnam, is volgens de zogenaamde ‘ambrosiaanse hymnenvorm’ opgebouwd.⁽⁴⁶⁾ Aan de berijmde overzettingen van deze liederen voegde De Coninck in praktisch alle gevallen een extra vers - of eigenlijk een halfvers - toe en gebruikte hij voor de op die manier ontstane vijfverzige strofe onveranderlijk het schema ABABB. Als proeve van De Conincks kunde en terzelfder tijd als illustratie van zijn manier van werken bij het grootste deel van de teksten, laten we hier de vertaling van Verbum supernum prodiens / A patre (AH 51, p. 48) volgen, de adventshymne voor de metten.

Verbum supernum prodiens,	Dat costelick hooghe woort vercoren
A Patre olim exiens,	Vander eeuwicheit commende vol jolijts
Qui natus orbi subvenis,	Vanden goeden Vadere nu zijnde gheboren
Cursu declivi temporis	De weerelt bystaet met vele profijts
	Int vallen des tijts.
Illumina nunc pectora	Verlicht onse herten en wiltse ontsteken
Tuoque amore concrema	Met uwe liefde dat bloyende rijs
Audito ut praeconio	Op dat alle vuylicheyt van ons zy gheweken
Sint pulsa tandem lubrica.	Naer dien wy ghehoort hebben met goet bewijs
	Dynen grooten prijs.
Iudexque cum post aderis	Op dat als ghy commen zult Juge eerweerdich
Rimari facta pectoris	Om t' onderzoucken alle wercken bedreven

(46) Een belangrijk deel, naar schatting tienduizend (zie Crocker 1977, p. 372), van de overgeleverde hymnen is geschreven in de zogenaamde ‘ambrosiaanse hymnenvorm’. In haar zuiverste vorm bestaat zo'n ambrosiaanse hymne uit acht strofen van vier verzen, waarbij voor her metrum de jambische dimeter werd gekozen. Inhoudelijk is er na de eerste vier strofen meestal een scheiding waar te nemen, waarbij het laatste vers van de vierde of het eerste vers van de vijfde strofe een wending inhoudt of het centrale thema van het gedicht weergeeft (zie onder meer Szövérffy 1989, p. 35). Ongeveer zestig van de 85 lofzangen in de Himni zijn volgens dat schema opgebouwd.

[p. 129]

Reddens vicem pro abditis	Alle bedecte zaken verghelden rechtveerdich
Iustisque regnum pro bonis.	En de goede dat eeuwich Rijcke te gheven
	Voor heurlier deuchdelijck leven.
Non demum artemur malis	En laet ons danne niet wezen benaut
Pro qualitate criminis	Met straffe naer den heesch van onse zonden
Sed cum beatis compotes	Maer met die Heylighen gracelick bedaut
Simus perennes coelibes. (p. 3)	Inden zalighen staet wesen bevonden
	En van als ontbonden, (p. 4)

Slechts één keer toont De Coninck zijn ware aard van Rhetorysien, meer bepaald als hij de overzetting van Prudentius' kersthymne Corde natus ex parentis (AH 50, p. 25) in de vorm van een refrein giet (p. 17-20). Die werkwijze getuigt echter niet van een bijster grote originaliteit. Het Latijnse lied bestaat in zijn liturgische versie namelijk uit strofen waarin het eindvers saeculorum saeculis telkens wordt herhaald.⁽⁴⁷⁾ Het lag dan ook voor de hand dat De Coninck dit zou aanwenden om er een typisch rederijkersgedicht met de stock Ten eeuwighen tyden en het rijmschema ABABBCBCC van te maken. De eerste van de zes strofen luidt als volgt:

Corde natus ex parentis	Hy die is uut therte des Vaders gheboren
Ante mundi exordium,	Als God vercoren, voor zweerelts beghinnen.
Alpha & O cognominatus	Alpha et O is hy ghenaemt alvoren,
Ipse fons & clausula	Zijn diepe trezoren vervullen alle zinnen.
Omnium quae sunt, fuerunt,	Hy is die fonteyne ende een slot vul minnen
Quaeque post futura sunt	Van alle zaken jent int besnyden
Saeculorum saeculis. (p. 17)	Die waren ende zijn in elcx bekinnen
	Ende die oock gheschien zullen zonder ontglyden
	Ten eeuwighen tyden. (p. 18)

Het refrein was wellicht een genre dat De Coninck redelijk goed beheerste, want deze vertaling steekt rijmtechnisch duidelijk boven de rest uit. Merkwaardig genoeg bleef het bij dit ene voorbeeld.

(47) De hymne Corde natus ex parentis die in de officieboeken is opgenomen, is een bijgewerkt uittreksel uit Prudentius' Liber Cathemerinon, nr. IX (zie de uitgave van de volledige versie in Prudentius, Getijden, Baarn 1994, p. 92-99).

[p. 130]

De verzen die De Coninck aan elke strofe van bijna alle hymnen toevoegt, maken dat hij zich hier en daar inhoudelijk van de brontekst verwijdert. In sommige gevallen, zoals in Verbum supernum prodiens / A patre, resulteert dat in weinigzeggende toevoegingen die duidelijk enkel en alleen voor het rijm werden uitgekozen (vol jolijts / vele profijts). We zouden dan ook kunnen vermoeden dat de merkwaardige keuze om overal een (half)vers aan te kleven te maken heeft met de moeilijkheid om een prozavertaling van rijm te voorzien en tegelijk de inhoud zo goed mogelijk trouw te blijven. Dit wordt in ieder geval bevestigd door de overzettingen van hymnen en sequensen die niet volgens het ambrosiaanse model werden geschreven en waar De Coninck eveneens meer verzen nodig heeft gehad dan het Latijnse origineel.⁽⁴⁸⁾ Met zijn uitgedijde strofen heeft De Coninck zichzelf wellicht wat ‘ademruimte’ willen bezorgen. We moeten de dichter echter nageven dat hij er op een aantal plaatsen wél in geslaagd is om de uitgebreide strofen op een inhoudelijk verantwoorde manier te vullen. Een goed voorbeeld daarvan is de eerste strofe van de in bijlage opgenomen overzetting van Dies irae, dies illa. Het laatste vers, Wee u ghy zondich volck van booser maniere, is niet in de Latijnse tekst terug te vinden. Nochtans past de zinsnede uitstekend bij de inhoud van het eerste deel van het Dies irae, waarin de nadruk wordt gelegd op het afschrikwekkende moment van de Dag des Oordeels als den stranghen Juge zijn onderzoek zal instellen. Zou deze toegevoegde vingerwijzing daarenboven voor ‘den afvallighen’ bedoeld kunnen zijn? Over het algemeen blijft de vertaling van deze sequens voor Allerzielen, zeker in vergelijking met latere voorbeelden,⁽⁴⁹⁾ toch heel dicht bij het Latijnse origineel. Deze vaststelling geldt ook voor de andere Nederlandse versies in de Himni. Zonder twijfel hangt dit opnieuw samen met de functie van de vertalingen, maar mogelijk heeft de dominicaan Wincke er bovendien op

(48) In slechts één geval reduceerde hij een strofe van zes verzen naar één van vier verzen (bij Tibi Christe splendor patris (p. 159-162; aartsengel Michaël; AH 50, p. 207). In die gevallen waar een strofe in de vertaling vier verzen heeft, gebruikte De Coninck onveranderlijk gekruist rijm. Voor strofen met zes verzen volgde hij het schema ABAABB. Slechts drie vertalingen tellen geen vier, vijf of zes verzen in hun strofen. Het gaat om die van de sequens Veni sancte spiritus / Et emitte (H. Geest; AH 54, p. 234; twee verzen per strofe met eindtijm (p. 177-180)), de hierboven besproken hymne Corde natus ex parentis (Ketstmis; AH 50, p. 25) en de sequens Clare sanctorum / senatus (Apostelen; AH 53, p. 367; volledig onregelmatig strofe- en rijmschema)

(49) Zie de beknopte analyses in Maximilianus 1964, p. 9-10.

[p. 131]

toegezien dat De Coninck van zijn dichterlijke vrijheid geen al te groot gebruik zou maken.

Besluit

In veel opzichten is de in dit artikel besproken druk uit 1573 een curieuze verschijning. Het kleine boekje herbergt namelijk een Latijns hymnarium en prosarium dat door een Ieperse dominicaan, Karel Wincke, werd samengesteld. De teksten worden geflankeerd door een berijmde Nederlandse versie die door de samenwerking van twee mensen tot stand kwam. Wincke vervaardigde zelf een prozavertaling van de Latijnse liederen en de Poperingse rederijker Ghileyn de Coninck voorzag deze overzettingen van rijm. Vervolgens werd hun werk onder de pers van de Gentse drukker Ghileyn Manilius gelegd. Op die manier zag geen grote poëzie het licht, maar wel een merkwaardig compromis tussen het gedachtegoed van de hervormers, die in het boekje nochtans niet van kritiek worden gespaard, en de lijnen die op het Concilie van Trente werden uitgestippeld. Met zijn werkje bleef Wincke Rome immers trouw, maar terzelfder tijd gunde hij de gewone gelovigen een blik in de tot dan toe grotendeels gesloten wereld van de Latijnse liturgie. Dat de vertalingen berijmd werden, had overigens niet tot doel dat de leken de volkstalige teksten konden zingen, maar dat ze de inhoud beter tot zich zouden nemen. Op die manier kreeg ook ons taalgebied uiteindelijk zijn eerste geversificeerde en in de volkstaal overgezette hymnarium.

Bijlage

Prosa die commemorationis Animarum	De prose inde misse, alsmen hout ghedinckenisse voor de overleden
1. Dies irae, dies illa	O Dien dach der gramschap, o dien wreeden dach
Solvet saeclum in favilla	Zal die weerelt ontbinden met den viere
Teste David cum Sibilla.	Alzoo David en Sibilla doen ghewach
	Wee u ghy zondich volck van booser maniere.
2. Quantus tremor est futurus,	Och wat een afgrysen, och wat een rauwe
Quando iudex est venturus	Verwachtijnghe van dat eeuwich vervloucken

[p. 132]

Cuncta stricte discussurus!	Als den stranghen Juge alle zaken nauwe
	Tot inden diepsten afgront zal ondersoucken.
3. Tuba mirum sparget sonum	Die trompille zal clincken met een vremt gheluut
Per sepulchra regionum,	Ontrent de graven van een yeghelick persoon
Coget omnes ante thronum.	En bedwijnghen alle menschen te commen uut
	Om naect en bevreest te stane voor den throon.
4. Mors stupebit et natura,	De doot zal verschricken ende afgrysen
Quum resurget creatura	Die nature zal schudden ende beven
Iudicanti responsura.	Als de creature zal verrysen
	Om Christus den Juge antwoorde te gheven.
5. Liber scriptus proferetur,	Den geschreven bouc die ghetuycht t'verbolghen
In quo totum continetur,	Die wert voort ghebrocht en open ghedaen
Unde mundus iudicetur.	Waer uut de weerelt met haer naervolghen
	Haer verdommelijck oordeel zal ontfaen.
6. Iudex ergo quum sedebit,	Als den hooghen Juge zal zitten verheven
Quicquid latet, apparebit,	Al dat verborghen is wert dan ontloken.
Nil inultum remanebit.	Wee u ghy zondaers die booselick leven
	Daer en zal niet blyven onghewroken.
7. Quid sum miser tune dicturus	Och ick allendich mensche vul alder misdaet
Quem patronum rogaturus,	Dit in mynen gheest bitter en regalich smert
Dum vix iustus sit securus?	Wie zal ic nemen voor mijn Advocaet
	Ghemerct dat den rechtverdighen nauwe zalich wert?
8. Rex tremendae maiestatis,	O Coninck van afgryselicker macht
Qui salvandos salvas gratis,	Die de zalighe uut gratiën reyne
Salva me, fans pietatis.	Wilt zalich maken deur uwe cracht
	Maect my oock zalich, o goedertiere fonteyne.
9. Recordare, Iesu pie,	O goedertieren Heere wilt ghedincken
Quod sum causa tuae viae,	Dat ick cause ben van uwen wech zeer coen.
Ne me perdas illa die.	O Heere wilt my u ghenade schincken
	Ende op dien dach my niet te nieten doen.
10. Quaerens me sedisti lassus,	My zouckende ghy hebt u moede ghezeten
Redemisti crucem passus;	My an t'cruyce verlost en diere gecocht

[p. 133]

Tantus labor non sit cassus.	En wilt zulcken aerbeyt niet vergheten
	Noch laten te vergheefs wesen an my vulbrocht.
11. Iuste iudex ultionis,	O Juge vander rechtveerdighe wrake
Donum fac remissionis	Wy bidden, ons doch verghevenisse doet
Ante diem rationis.	Voor dien dach als elck in zijne zake
	Van als clare rekenijnghe gheven moet.
12. Ingemisco tamquam reus,	Ick versuchte als de misdadighe zondaren,
Culpa rubet vultus meus;	Mijn anschijn is root en dat om de zonde.
Supplicanti parce, Deus.	O God wilt hem ghenadelick sparen
	Die u anroupt met ootmoedighen gronde.
13. Qui Mariam absolvisti	Die an Magdalena gratie oorboorde
Et latronem exaudisti,	Haer absolverende met vierighe nope,
Mihi quoque spem dedisti;	Die den Moordenare int laetste verhoorde
	Ghy hebt my oock ghegheven zalighe hope.
14. Preces meae non sunt dignae,	Mijn bedinghen zijn van cleenen verstande
Sed tu bone fac benigne,	En van cleender weerde, maer, o goet Heere,
Ne perenni cremer igne.	Doet ghenade dat ick niet en brande
	In dat eeuwich vier vul van verzeere.
15. Inter oves locum praesta	Gheeft my plaetse onder die schaepkins blyde
Et ab haedis me sequestra	Ende wilt my scheeden van die bucken.
Statuens in parte dextra;	Och stelt my an dyne rechter zyde
	Op dat ick bewaert zy van t'eeuwich bedrucken.
16. Confutatis maledictis	Als ghy die vermalendyde zult
Poenis acribus addictis	Veroordeelen tot die eeuwighe pyne
Voca me cum benedictis.	Roupt my dan uut ghenaden ende niet uut schuit
	Om met die uutvercoren zalich te zyne.
17. Oro supplex et acclinis,	O ghenadich Heere, zoete van roken
Cor contritum quasi cinis,	Ick bidde u ootmoedich, mijn crancheyt bekendt.
Gere curam mei finis.	Want als asschen zoo is mijn herte ghebroken
	Draecht toch zorghe voor mynen uutersten hende.
18. Lachrymosa dies illa,	Den mensche misdadich zal ghevonnest wesen
Qua resurget ex favilla	O goeden God wilt ons dan sparen al

[p. 134]

Iudicandus homo reus;	Dien dach wert om te beweenen tot desen
Huic ergo parce, Deus.	Als den mensche opstaen en hem openbaren zal.
Pie Iesu Domine,	O guedertieren Heere Jesu van goeden luste
Dona eis requiem.	Verleent hemlieden al tzamen die eeuwighe ruste.

Gebruikte afkortingen en bibliografie

AH: G. Dreves, C. Blume, H. Banniscer (ed.), Analecta hymnica Medii Aevi, 55 dl., Leipzig 1886-1922 (herdrukt in 1961)

BCNI: Bibliotheca Catholica Neerlandica Impressa 1500-1727, 's-Gravenhage 1954

BHR: Biographie des Hommes Remarquables de la Flandre Occidentale, 4 dl., Brugge 1843-1849

BT: E. Cockx-Indestege, G. Glorieux, B. op de Beeck, Belgica Typographica 1541-1600., 4 dl., Nieuwkoop 1968-1994

Catalogus Heber: Catalogue d'une belle collection de livres et manuscrits, ayant fait partie de la bibliothèque de feu M. Richard Heber, Gent 1835

Catalogus Serrure: Catalogue de la Bibliothèque de M.C.P. Serrure, 2 dl., Brussel 1873

OGE: Ons Geestelijk Erf

RNL: Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600, Gent/Amsterdam 2001

WNT: Woordenboek der Nederlandsche Taal, Rotterdam 1995 [CD-Rom]

Andriessen 1965: J. Andriessen, ‘Nog een oude vertaling van het Dies Irae’, in: OGE 39 (1965), p. 196-200.

Axters 1933: S. Axters, ‘Bijdragen tot een bibliographie van de Nederlands dominikaansche vroomheid. III’, in: OGE 7 (1933), p. 117-165.

Crocker 1977: R.L. Crocker, The Early Medieval Sequence, Berkeley/Los Angeles/London 1977.

Dambre 1965: O. Dambre, ‘Nog een Nederlandse vertaling van het Dies Irae uit de 17^e eeuw’, in: OGE 45 (1971), p. 61-63.

Desplenter 2002: Y. Desplenter, ‘Die dach die daer is een dach der toernicheit’. Een tweede Middelnederlandse vertaling van het Dies irae’, in: OGE 76 (2002), p. 177-185.

Van Elslander 1953: A. van Elslander, Het refrein in de Nederlanden

[p. 135]

tot 1600, Gent 1953 (Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Reeks VI, nr. 71).

Van Elslander 1968: A. van Elslander, ‘Lijst van Nederlandse rederijkerskamers uit de XVe en XVIe eeuw’, in: Jaarboek De Fonteine 18 (1968), p. 29-60.

Fontaine 1992: J. Fontaine, ‘Introduction. I-IV’, in: Ambroise de Milan. Hymnes, Parijs 1992, p. 11-102.

Franz 1963: A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen volkslebens, Darmstadt 1963 (onveranderde fotomechanische nadruk van de editie Freiburg im Breisgau 1902).

De Goede 1965: N. De Goede, The Utrecht Prosarium. Liber sequentiarum ecclesiae capitularis sanctae Mariae ultraiectensis saeculi XIII. Codex ultraiectensis, universitatis bibliotheca 417, Amsterdam 1965 (Monumenta Musica Neerlandica VI).

Häussling 1995: Häussling 1996: A.A. Häussling, ‘Hymnus. II. Liturgisch’, in: Lexikon für Theologie und Kirche, dl. 3, Freiburg/Basel/Rom/Wien 1995, kol. 361-366.

Harper 2001: J. Harper, The Forms and Orders of Western Liturgy from the tenth to the eighteenth Century, Oxford 2001 (herdruk van 1991).

Hiley 1993: D. Hiley, Western Plainchant. A Handbook, Oxford 1993.

Julius 1961: Julius, ‘Het Dies Irae in Middelnederlandse vertaling’, in: OGE 35 (1961), p. 65-68.

Korteweg 1983: A.S. Korteweg, Liturgische handschriften uit de Koninklijke Bibliotheek. Middeleeuwse manuscripten voor religieus gebruik, 's-Gravenhage 1983.

Lausberg 1979: H. Lausberg, Der Hymnus ‘Veni creator Spiritus’, Opladen 1979 (Abhandlungen det rheinisch-westfälischen Akademie der Wissenschaften 64).

Lenselink 1959: S.J. Lenselink, De Nederlandse psalmberijmingen van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk, Assen 1959.

Luth 1986:J. Luth, ‘Daer wert om 't seerste uytgekreten’. Bijdragen tot een geschiedenis van de gemeentezang in het Nederlandse Gereformeerde protestantisme ±1550-±1852, 2dl., Kampen 1986.

Luth 1994-1999: J. Luth, ‘Kirchenlied. 9. Niederlande’, in: L. Finscher (ed.), Die Musik in Geschichte und Gegenwart: allgemeine Enzyklopädie der Musik, 21 delen, Kassel/Basel/London/New York/Prag/Stuttgart/Weimar 1994-1999^2, dl. 5, kol. 94-95.

[p. 136]

Machiels 1979: J. Machiels, Catalogus van de boeken gedrukt voor 1600 aanwezig op de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Gent, 2 dl., Gent 1979.

Machiels 1994: J. Machiels, De boekdrukkunst te Gent tot 1560, Gent 1994.

Maximilianus 1964: Maximilianus, ‘De Nederlandse vertalingen van het Dies Irae in de 17^e en 18^e eeuw’, in: OGE 38 (1964), p. 5-22, 145-205.

Vander Meersch 1873: A. Vander Meersch, ‘De Coninck (Ghislain)’, in: Biographie Nationale, dl. IV, Brussel 1873, kol. 893.

De Smedt 1984: M. De Smedt, De literair-historische activiteit van Jan Frans Willems (1793-1846) en Ferdinand Augustijn Snellaert (1809-1872), Gent 1984.

Szövérffy 1964-1965: J. Szövérffy, Die Annalen der lateinischen Hymnendichtung. Ein Handbuch, 2 dl., Berlin 1964-1965.

Szövérffy 1985: J. Szövérffy, A concise History of Medieval Latin Hymnody. Religious Lyrics between Antiquity and Humanism, Leiden 1985 (Medieval Classics: Text and Studies 19).

Szövérffy 1989: J. Szövérffy, Latin Hymns, Turnhout 1989 (Typologie des sources du Moyen Âge occidental, fase. 55).

Vanderhaeghen 1858: F. Vanderhaeghen, Bibliographie Gantoise. Recherches sur la vie et les travaux des imprimeurs de Gand (1483-1850), dl. I, Gent 1858.

Verheyden 1949: A.L.E. Verheyden, De Hervorming in de Zuidelijke Nederlanden in de XVI^e eeuw, Brussel 1949.

Wackernagel 1864-1877: Ph. Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied von der ältesten Zeit bis zu Anfang des XVII. Jahrhunderts, 5 dl., Leipzig 1864-1877.

Waterschoot 1993: W. Waterschoot, ‘1 juli 1565: Lucas d'Heere draagt “Den hof en boomgaerd der poësien” op aan de hoogbaljuw van Gent - De vroege renaissance in Vlaanderen’, in: Nederlandse Literatuur, een geschiedenis, Groningen 1993, p. 152-158.

Willems 1819-1824: J.F. Willems, Verhandeling over de Nederduytsche Tael- en Letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke Provintien der Nederlanden, 2dl., Antwerpen 1819-1824.

Willems 1839: J.F. Willems, Belgisch Museum voor de Nederduitsche Tael- en Letterkunde en de Geschiedenis des Vaderlands, dl. III, Gent 1839.