Jaarboek De Fonteine. Jaargang 2001-2002

[p. 9]

Twee koningskinderen
Het spel van zinne Leander ende Hero: een netwerk van invloeden door Willem Van Bentum

Prologhe^(*)

Het waren twee koninghs kindren,
Sy hadden malkander soo lief.

Colijn van Rijssele begint de Spiegel der Minnen op een bijzonder aardige en originele manier. Hij wekt even de schijn dat het publiek de mogelijkheid gegeven wordt om mee te denken over het onderwerp van het stuk dat men te zien krijgt. In de proloog wordt namelijk de schrijver zelf ten tonele gevoerd in de gedaante van Jonstighe sin en Natuerlijck ghevoelen.⁽¹⁾ Jonstighe sin is verliefd op een ‘amoreuse figuere’. Hij is van plan een spel te ensceneren om indruk op zijn geliefde te maken. Natuerlijck ghevoelen stelt een aantal bekende liefdesverhalen voor: Pyramus en Thisbe, Hero en Leander en Narcissus en Echo, maar Jonstighe sin vindt geen van deze onderwerpen geschikt. De stof van Narcissus en Echo is bijvoorbeeld al eerder behandeld⁽²⁾ en de geschiedenis van Hero en Leander vindt hij ‘ondoenlijck ende veel te lanck / Om jonstighe herten te verjolijsene’.⁽³⁾ Uiteindelijk valt de keus op een eigentijds liefdes-

(*) Dit artikel is tot stand gekomen als scriptie. Ik zou graag professor W.P. Gerritsen willen bedanken voor zijn inspirerende begeleiding.

(1) Zie Van Gijsen 1989, p. 164-165 en 1991, p. 320 over proloogspelers als personificatie van de auteur.

(2) ‘Want Narcissus en mocht geen vrouwen zien. / Ende oock soo is die materie al ghedaan’ (Spiegel der Minnen v. 75-76). Het is heel goed mogelijk dat hier verwezen wordt naar het oudere Narcissus ende Echo. In dit toneelstuk wordt ook over Narcissus gezegd: ‘Hy en mach gheen vrouwen sien’ (v. 1825).

(3) Spiegel der Minnen v. 68-69. Blijkbaar vindt Colijn van Rijssele dat een toneelstuk met dit onderwerp niet op te voeren is. Een belangrijke rol speelt immers het heen en weer zwemmen van Leander over de Hellespont. Hoe moet dat uitgebeeld worden? Bovendien is het stuk langdradig. In het verhaal komen maar twee personen voor.

[p. 10]

drama, ‘die seer amoreuse historie van Dierick den hollandere ende Katherina Sheermertens’. Het publiek is waarschijnlijk wel tevreden geweest over deze keuze. Het heeft een ogenblik de illusie gehad dat het mee kon denken over het onderwerp van het stuk. Geen verre personen uit de mythologie spelen dit keer de hoofdrol, maar mensen zoals zij zelf zijn.

De stof van Hero en Leander zou volgens Colijn dus onspeelbaar zijn. Enkele generaties later durft een dichter het wel aan om het gegeven van Hero en Leander uit te werken tot een toneelspel. Deze dichter kende het werk van Colijn van Rijssele heel goed.⁽⁴⁾ Wilde hij soms de bewonderde meester naar de kroon steken? Dit toneelwerk werd pas in 1621 gepubliceerd als Het vierde boek, vanden Handel der Amoureusheyt: Inhoudende [!] vier schoone Spelen van Zinnen van Leander ende Hero. Het anonieme toneelstuk is nogal problematisch;⁽⁵⁾ het is alleen bekend van deze éne druk. Bovendien is de gedrukte versie het resultaat van een bewerking. In dit werkstuk staat Leander ende Hero centraal. Ik zal trachten meer inzicht te geven in de bijzondere plaats die dit enigszins ondergewaardeerde toneelwerk inneemt.⁽⁶⁾ Daarbij komt ter sprake welke bronnen de schrijver heeft gebruikt, welke invloeden het werk heeft ondergaan, wat er met het toneelstuk verder is gebeurd en welke invloed het zelf heeft uitgeoefend.

(4) Zie het hoofdstuk ‘De Spiegel der Minnen en Leander ende Hero’.

(5) Over de datering verschilt men van mening. In 1941 schreef Van Eeghem dat het toneelstuk in 1552-1553 geschreven was door Van Ghistele. Later schreef hij het stuk toe aan Colijn van Rijssele en dateerde hij het 1485 (Van Eeghem 1963, p. 127; zie hierover Vinck-Van Caeckenberghe 1969, p. 156-159). Van Gijsen 1989, p. 93 en 1991, p. 431 dateert het toneelstuk betrekkelijk vroeg gezien de rol die de sinnekens in dit spel spelen; Vinck-Van Caekenberghe 1996, p. 163-164 is aarzelend over een toeschrijving aan Van Ghistele: er zijn overeenkomsten, in de wachterliederen bijvoorbeeld, maar er zijn ook verschillen in stijl en versvorm; het stuk maakt volgens haar een archaïsche indruk. Hummelen 1958, p. 112 rekent Leander ende Hero tot de oudere spelen met romantischklassiek gegeven, waartoe ook Aeneas ende Dido, Mars ende Venus, Pyramus ende Thisbe, Piramus en Thisbe, Jupiter en Yo en de Spiegel der Minnen horen.

(6) ‘Leander ende Hero is niet minder onhandig dan Aeneas ende Dido...Het bevat het ellendigste gerijmel van de hele bundel.’ Aldus De Bock 1958, p. 143.

[p. 11]

Ovidius en Musaeus

Sy konden by malkander niet komen,
Het water was veel te diep.

In de Middeleeuwen was het verhaal van Hero en Leander in het westen van Europa welbekend. Er bestaan verschillende volkstalige bewerkingen.⁽⁷⁾ Deze bekendheid is te danken aan Ovidius.⁽⁸⁾ In zijn tijd was het thema al zeer geliefd; dat blijkt uit de vele zinspelingen bij andere klassieke schrijvers.⁽⁹⁾ Die verwijzingen zijn echter maar kort, vaak worden niet eens de namen genoemd. Ovidius heeft de liefde van Hero en Leander uitvoeriger behandeld. Hij deed dat in een originele vorm: die van de liefdesbrief. Omdat Leander vanwege het stormachtige weer niet zelf kan komen, schrijft hij een brief. Wanneer Hero deze brief beantwoordt, is Leander al verdronken.⁽¹⁰⁾ Deze brieven geven een momentopname van de verhouding van de geliefden vlak voor hun dood. Hoe zij elkaar ontmoet hebben en waarom Hero alleen in een toren woont, blijft onverklaard. Dat hoefde ook niet: Ovidius schreef voor een publiek dat het verhaal kende.⁽¹¹⁾ Het is het verhaal van een geheime liefde. Elke nacht zwemt Leander de Hellespont over met als baken een licht dat Hero op haar toren aangestoken heeft. Uit allerlei toespelingen, vol dramatische ironie, kan men de afloop afleiden, voor het geval men die niet zou weten.

Naast een Latijnse traditie was er een Griekse, die in het westen in de Middeleeuwen geheel onbekend was.⁽¹²⁾ Deze gaat terug op het

(7) Murdoch 1977, p. 232 noemt enige Duits- en Nederlandstalige bewerkingen uit de late Middeleeuwen. Een Franse versie is volgens hem niet overgeleverd, maar zou wel bestaan hebben (p. 232). Er bestaan evenwel min of meer uitvoerige, zeer invloedrijke versies van het thema in de Ovide Moralisé, de Ovide Moralisé en prose en L'epistre Othea van Christine de Pisan.

(8) Zie over de invloed van Ovidius' Heroides in de Middeleeuwen: Highet 1967, p. 98-99 en 102; over de receptie van de Heroides in Nederland in de 15^de en 16^de eeuw: Van Duinkerken 1958, p. 187-190.

(9) Deze verwijzingen en de literaire teksten uit de oudheid zijn verzameld door Färber 1961 samen met een aantal Griekse en Latijnse teksten uit de Middeleeuwen.

(10) Ovidius, Heroides 18 en 19.

(11) Het verhaal was in de Middeleeuwen behalve uit Ovidius' Heroides bekend uit de schoolinleiding op Ovidius, de Accessus ad Ovidium, uit de laat-antieke Mythologiae van Fulgentius en van andere schrijvers over de mythologie, de zogenaamde Vaticaanse mythografen. In deze werken wordt het verhaal kort en krachtig en meestal voorzien van allegotische en moralistische toevoegingen gepresenteerd.

(12) Murdoch 1977, p. 239-240 meent sporen van de Musaeusttaditie te ontdekken in Dirc Potters Der minnen loep. Zijn voorbeelden zijn niet erg overruigend. Hero noemt zich bij Potter Adonis. Omdat in de Griekse tak van de traditie het paar elkaar ontmoet op het feest van Adonis, zou er een verband moeten zijn. Het is net zo goed mogelijk dat Potter de naam Hero voor een vrouw weinig geschikt vond en daarom Adonis noemde. Adonis betekent immers ook iets als ‘heer’. Verder ziet Murdoch in de woorden ‘Want twas een ghemeen repas, / Vandaen mit schepen over te varen: / Tvolck plach daet mit groten scharen / Te vergaderen op dat zant / Ende voeren over in Zesten lant’ (II 146-151) opnieuw een zinspeling op het feest van Adonis. Daarvoor komt volgens Musaeus het volk in groten getale bijeen (v. 42-46). Bij Potter echter worden deze regels gebruikt om te benadrukken dat het voor Leander geen enkele moeite was om per schip naar Sestos te gaan; maar hij wil zijn liefde geheim houden en daarom gaat hij zwemmen. In de derde plaats zouden de woorden ‘Die waghen sloeghen hem inden mont / Ende hij verdranck in corter stont’ (II 195-196) geïnspireerd kunnen zijn door Musaeus v. 327-328. Het verdrinken wordt immers niet vermeld bij Ovidius. Hier valt tegenin te brengen dat er in de manier waarop Leander verdrinkt niets bijzonders is te vinden. Bovendien heeft Potter het gegeven van het verdrinken kunnen halen uit de vele verwijzingen in de brieven zelf en uit de samenvattingen van de mythografen.

[p. 12]

gedicht Hero en Leander van Musaeus, een dichter uit de tweede helft van de vijfde eeuw na Chr. Dit epyllion heeft in Griekstalige gebieden veel invloed gehad.⁽¹³⁾ Musaeus heeft Ovidius' versie niet gekend.⁽¹⁴⁾ Er zijn dan ook een paar belangrijke punten van verschil met de westerse traditie. Hero is bij Musaeus een priesteres van Afrodite.⁽¹⁵⁾ Zij streeft een ingetogen leven na, eenzaam in een burcht bij Sestos.⁽¹⁶⁾ Heel veel aandacht krijgt de eerste ontmoeting in de tempel van Afrodite op het Adonisfeest. Het gedicht telt maar 343 verzen. Het proces van verliefd worden neemt daarvan 189 in beslag. Als het winter wordt, kan Leander niet overzwemmen vanwege het stormachtige weer. Toch steekt Hero de fakkel aan. Als zijn lijk aanspoelt, stort Hero zich van de toren. Zo zijn de beide geliefden in de dood verenigd. De enige metgezellin van Hero in haar eenzame burcht is een oude dienares; bij Ovidius is zij haar voedster. In de beide tradities spelen overigens de ouders nauwelijks een rol.

In 1494⁽¹⁷⁾ verscheen bij Aldus Manutius in Venetië de Griekse tekst van Musaeus tegelijk met een Latijnse vertaling in proza.⁽¹⁸⁾ Door deze

(13) Zie over de invloed van Musaeus op de Byzantijnse literatuur: Kost 1971, p. 70-73.

(14) Zie Kost 1971, p. 21-23. Beide werken gaan terug op een bron uit de Hellenistische tijd.

(15) Marlowe noemt Hero ‘Venus’ nun' (Hero and Leander I, 45). Ook Shakespeare kende Hero als een non. As you like it IV, 1: ‘Leander, he would have lived many a fair year, though Heto had turned nun, if it had not been for a hot midsummer-night; for, good youth, he went but forth to wash him in the Hellespont, and, being taken with the cramp, was drowned; and the foolish chroniclers of that age found it was -Hero of Sestos.’

(16) Hero is dus een priesteres van Afrodite die de liefde heeft afgezworen. Dit is een enigszins paradoxale situatie. Als zij een priesteres van Artemis was geweest...

(17) Zie voor de datering van deze eerste editie: Kost 1971, p. 577 noot 142.

(18) Deze vertaling is zo letterlijk mogelijk. Zelfs de woordvolgorde van het Griekse voorbeeld is gehandhaafd. Zie Braden 1978, p. 86-90 over deze vertaling van de Aldina, de editie van Aldus Manutius.

[p. 13]

publicatie werd het verhaal een van de meest populaire van de zestiende eeuw.⁽¹⁹⁾ Dat kwam eigenlijk door een misverstand. Men verwarde namelijk Musaeus met de gelijknamige, mythische tijdgenoot van Orpheus. Musaeus zou dus zelfs een voorganger van Homerus geweest zijn en zijn gedicht ouder dan de Ilias.⁽²⁰⁾ In de zestiende eeuw verschenen vele drukken van het Griekse gedicht, vaak voorzien van de Latijnse vertaling van Manutius' editie.⁽²¹⁾ Ook kwamen er weldra allerlei bewerkingen in de verschillende volkstalen op de markt.⁽²²⁾ Eén daarvan is het spel van zinne Leander ende Hero.⁽²³⁾ De auteur kende de versie van Ovidius, maar ook die van Musaeus.⁽²⁴⁾ Dat blijkt uit het feit dat het liefdespaar elkaar ontmoet in de tempel van Venus tijdens een religieus feest. Net als bij Musaeus neemt deze ontmoeting veel ruimte in beslag. De kern, het verliefd worden door het oogcontact dat de twee maken, wordt gedetailleerd door de toneelschrijver onder woorden gebracht.⁽²⁵⁾

Tot nu toe was niet bekend via welke weg de dichter van Leander ende Hero toegang had tot het werk van Musaeus.⁽²⁶⁾ In het volgende

(19) Braden 1978, p. 55.

(20) De titel van Chapmans vertaling van 1616 luide dan ook; The divine poem of Musaeus. First of all bookes. Zie Braden 1978, p. 81. Isaac Casaubon had in 1583 het misverstand al rechtgezet in zijn Notae ad Diogenis Laertii Libros, maar het duurde enige tijd, voordat de waarheid algemeen bekend werd. Het was toen afgelopen met de populariteit van Musaeus.

(21) Een opsomming is te vinden bij Kost 1971, p. 592-593. Bij Plantijn in Antwerpen verschenen edities in 1567 en 1575. Deze laatste druk werd voorzien van een nieuwe Latijnse vertaling, dit keer in hexameters, van de hand van Andreas Papius. Zie Braden 1978, p. 263-264 over de Latijnse, metrische vertalingen van de 16^de eeuw.

(22) Zie Kost 1971, p. 72-85 over het ‘Nachleben’ van Musaeus na de editio princeps.

(23) Van Eeghem 1963, p. 115-125 geeft een uitvoerige analyse van dit spel.

(24) Van Eeghem 1963, p. 114-115 en Vinck-Van Caekenberghe 1996, p. 163-164 hebben hier reeds op gewezen.

(25) Het is een briljante poging om liefde op het eerste gezicht onder woorden te brengen. De dichter neemt de tijd om dit proces zo precies mogelijk te beschrijven. Hij heeft alleen al voor de tijd die verstrijkt van het tijdstip dat Hero en Leander elkaar zien voor het altaar van Venus tot het moment waarop Leander moed heeft gevat om haar aan te spreken, 286 verzen nodig. In de tussentijd lopen ze langs elkaar heen en werpen elkaar onder aanmoediging van de sinnekens verlegen blikken toe. Het hele toneelstuk bevat 2836 verzen volgens de telling van Van Eeghem 1963, p. 125.

(26) Mevrouw Vinck-Van Caekenberghe (p. 164 noot 1) concludeert dat de dichter blijkbaar een Latijnse vertaling heeft gekend. Het woord ‘lucerna’ uit de eerste regel van die vertaling zou hem geïnspireerd hebben tot het gebed van Hero's vader aan Lucina. In het origineel wordt inderdaad de nadruk gelegd op ‘licht’ en lichtsymboliek; in het toneelstuk is dat echter niet het geval. Wat Lucina betreft: Hero's vader roept haar dankbaar aan als geboortegodin. Hij heeft immers net een dochter gekregen. Even later bidt hij tot haar broer, Apollo. De inspiratiebron zou hier heel goed een vertaling of bewerking kunnen zijn van Vergilius' Bucolica, 4, 8/10: ‘Tu modo nascenti puero ... / Casta, fave, Lucina: tuus jam regnat Apollo: begunstig toch de geboorte van de jongen, kuise Lucina; uw (broer) Apollo regeert al.’

[p. 14]

hoofdstuk zal ik laten zien dat de dichter Musaeus kende uit de vertaling van niemand minder dan Clément Marot.

Musaeus en Marot

De moeder gingh na de kercke,
De dochter gingh haren gangh.

Marot heeft met zijn werk een onuitwisbare invloed in de Nederlanden gehad. Zijn psalmberijming is immers eeuwenlang, in de bewerking van Petrus Dathenus, hier gezongen. Ook heeft hij aan de wieg gestaan van de prille Nederlandse renaissancepoëzie door zijn invloed op Lucas d'Heere.⁽²⁷⁾

Voordat in oktober 1541 te Lyon bij Gryphius Marots L'histoire de Leander et de Hero verscheen, was het werk reeds populair. Er waren toen tot de grote ergernis van de schrijver al drie piratenedities verschenen.⁽²⁸⁾ Marot vertaalde de tekst uit het Latijn.⁽²⁹⁾ Het is een knap werk: hij heeft de prozaïsche Latijnse tekst omgezet in elegante, Franse verzen,⁽³⁰⁾ terwijl hij tegelijkertijd heel dicht bij de oorspronkelijke woorden is gebleven. Soms was hij evenwel gedwongen iets weg te laten, soms heeft hij iets toegevoegd ter verduidelijking of ter verdieping, of vanwege het rijm. Een paar van die toevoegingen zijn

(27) Zie Waterschoot 1969, p. XIX.

(28) Zie Mayer 1980, p. 230.

(29) Hij maakte ongetwijfeld gebruik van de vertaling van de Aldina. Dat zou men kunnen concluderen uit de overeenkomsten tussen Marots vertaling en de letterlijke vertaling van de Aldina. ‘Bien heureux est celluy qui te planta’ (v. 251) gaat duidelijk terug op het Latijnse ‘Beatus qui te plantavit: gelukkig die u verwekte’ (p. 297). Een tweede voorbeeld dat Marot de letterlijke Latijnse vertaling van de Manutius-uitgave volgt: ‘Seste jadis fut ville frequentée; / Vis à vis d'elle Abide estoit plantée / Et entre deux flottoit l'eaue de la mer’ (Marot v. 31-33). Deze versregels houden nauwkeurig de volgorde aan van de Manutius-vertaling: ‘Sestos erat er Abydus e regione, prope mare / Vicinae sunt urbes: Sestos was er en Abydus vlak daarbij, dicht bij de zee waren het nabuursteden’ en niet de volgorde van de vertaling van Delamare: ‘Oppositae stabant prope Pontum, Sestos, Abydos, / Vicinae inter se non longis tractibus urbes: tegenover elkaar stonden bij de Pontus, Sestos en Abydos, steden die niet zo ver van elkaar af lagen’ (Zie Braden 1978, p. 263: van deze vertaling waren er edities in 1514, 1526 en 1538. De twee Latijnse citaten zijn geciteerd naar Braden 1978, p. 126). Verder kende Marot hoogstwaarschijnlijk de Italiaanse vertaling van Bernardo Tasso (zie Braden 1978, p. 108-110).

(30) Zie Braden 1978, p. 108 en 113 over de voortreffelijkheid van de vertaling.

[p. 15]

ook te vinden in Leander ende Hero. Zo woont bij Marot Hero ‘En une tour dessus la mer assise / Où ses parens bien jeune l'avoyent myse’ (vers 61-62). In de Latijnse vertaling staat alleen: ‘Turrim a parentibus⁽³¹⁾ apud vicinum habitabat mare: zij bewoonde een voorvaderlijke toren vlak bij de zee.’ Er is hier dus geen sprake van dat Hero al jong naar de toren werd gestuurd. In het origineel wordt juist benadrukt dat het teruggetrokken leven een keuze is die Hero zelf gemaakt heeft. Dit ene woord ‘jeune’ gaf de auteur van Leander ende Hero op zijn beurt weer de inspiratie voor het hele eerste tafereel. De vader van de pas geboren Hero wordt ten tonele gevoerd. Hij vraagt Apollo naar de toekomst van zijn dochter en hij hoort dat zij zal sterven, indien zij verliefd wordt. Op grond van deze voorspelling stuurt hij haar ter plekke naar een eenzame toren samen met haar voedster.

Ook het volgende detail uit Leander ende Hero is overgenomen van Marot. Nogal verrassend voor de nietsvermoedende lezer is de raad die de voedster aan Hero geeft in het derde spel:

Om dat niemant voorts en zou ontdecken ons secreten,
Zoo zult ghy des daechs blijven draghen
V religieuse habijten, zonder te zijn vervleten,
Op triumphante habijten oft langhe kraghen,
...
Tsdaechs zult ghy maecht schijnen, tsnachts zult ghy vrijen.⁽³²⁾
(III 375-383)

In het toneelstuk was het tot dan toe nauwelijks naar voren gekomen dat Hero een religieuze achtergrond had. Ze ging dan ook niet naar de tempel van Venus vanwege haar godsdienstige taken als priesteres, maar voor de ontspanning. Het enige wat verder aan een godsdienstige kant van Hero doet denken is het feit dat zij samen met haar voedster in een ‘convent’ woont. In het gedicht van Marot staat dit:

(31) ‘Turrim a parentibus’ betekent hier ‘voorvaderlijke toren’. Marot heeft blijkbaar ‘a parentibus’ opgevat als ‘door toedoen van haar ouders’.

(32) Hier en bij de volgende verwijzingen naar de Leander ende Hero-spelen is gebruik gemaakt van de versnummering van de in dit Jaarboek uitgegeven tekst. De romeinse cijfers I tot IV refereren aan de respectieve spelen, de toevoeging ‘p’ aan de prologen. Een maagd is te herkennen aan haar kleding. Vergelijk Aeneas ende Dido: ‘Het schijnt te sijne een maeghet eerbaer / Aent habijt’ (v. 360-360); in werkelijkheid is het Venus in de vermomming van een maagd.

[p. 16]

 

Quant à Hero, pour si seurement faire

 

Que ses parens ne congneussent l'affaire,

 

Tousjours d'habit de nonnain se vestoit

 

Et de jour vierge & de nuict femme estoit. (v. 513-516)

De raad van de voedster is gebaseerd op deze tekst. Het opmerkelijke is dat op verschillende plaatsen Hero door Marot een priesteres wordt genoemd; de toevoeging ‘nonnain’ van Marots tekst is evenwel niet in het Latijnse voorbeeld te vinden. Daar luidt de tekst als volgt: ‘Ast Ero longa induta veste suos latens parentes / Virgo diurna, nocturna mulier: wat Hero betreft, zij hield, gekleed in lang gewaad, haar geheim verborgen voor haar ouders, maagd overdag, 's nachts vrouw’ (p. 307). De raadgeving dat Hero ‘religieuse habijten’ moet dragen is terug te voeren op het werk van Marot.

Als Leander het in de laatste nacht toch waagt naar de overkant te gaan, spreekt hij op het toneel al zwemmend deze woorden:

Somtijts verheffen haer de golven tot inde locht,
En dan vallen sy tot inder Hellen gheheel onzocht:⁽³³⁾
De Goden moeten verbittert zijn op my Leander,
Want de winden die strijen al d'een teghen d'ander,
Boreas die verheft hem teghen Nothus,
En Eurus die stormt teghen Zephyrus. (IV 231-236)

Noord tegen Zuid, Oost tegen West. De namen van de winden staan zelfs in dezelfde volgorde als bij Marot:

... ja les ondes ensemble
S'entrebatoyent, l'eau sallée s'assemble
Tout en un mont, les flotz sont jusqu'aux cieulx,
La terre esmue est des ventz en touz lieux
Par leur combat, car Boreas se vire
Contre Notus, Eurus contre Zephire. (v. 553-558)

In zijn nood roept Leander goden aan. In de Latijnse vertaling zijn het er drie ‘aequoream Venerem / ... ipsum regem Neptunum maris

(33) Een verrassende overeenkomst mee deze passage is te vinden bij Chapman in de voortzetting van Marlowe's Hero and Leander. ‘...the seas mix'd with the sky, / And toss'd distress'd Leander, being in hell, / As high as heaven’ (VI, 181-183).

[p. 17]

/Atthaeae non Boream immemorem ... puellae: Venus, de godin van de zee ... Neptunus zelf, de koning van de zee, Boreas die het Attische meisje niet vergeten was’ (p. 311). Bij Marot worden dat Venus, Thetis, Neptunus en Boreas ‘qui tant labouré as / Au faict d'amour pour la pucelle Atticque’ (v. 565-567). Thetis is er dus bijgekomen. In het toneelstuk is de opsomming als volgt: Venus, Tethis, ..., Boreas, ‘ghy zijt immers ghedachtich, / Dat ghy met Orythia vreucht waert verpachtich,’ ... en Neptunus (IV 255-276). De toevoeging van Tethis op deze plaats kan hij alleen maar bij Marot hebben aangetroffen.⁽³⁴⁾

Leander ende Hero volgt de grote lijnen van Marots L'histoire de Leander et de Hero.⁽³⁵⁾ Het toneelstuk bevat dezelfde drie hoofdmomenten. Het eerste spel van Leander ende Hero, de ontmoeting in de tempel en de afspraak, komt overeen met vers 81-416 van Marot, het tweede spel, dat gaat over de eerste liefdesnacht, komt overeen met vers 417-506 en het vierde spel, de nacht van de catastrofe, met vers 545-602. Het derde spel bestrijkt de tijd tussen de eerste en de laatste nacht (vers 507-544). De auteur heeft Marot als voorbeeld genomen, maar hij gaat zijn eigen weg. Een belangrijke verhaallijn die hij heeft toegevoegd, is Apollo's voorspelling aan het begin. Dit orakel blijft tot het einde toe een belangrijke rol spelen en geeft het stuk spanning.⁽³⁶⁾

De dichter volgt niet alleen de hoofdlijnen; ook op kleinere schaal werkt hij gedeelten van het gedicht van Marot uit tot hele scènes. Als Leander Hero zijn liefde heeft verklaard, heeft zij drie bezwaren. In de eerste plaats kent zij Leander helemaal niet:

(34) Waarschijnlijk wordt in het toneelstuk Tethys bedoeld, vrouw van Oceanus en moeder van Doris en nier Thetis, een van de Nereiden, moeder van Achilles. Verderop in de lijst van zeegoden die Leander aanroept, komen immers ook de Nereiden voor. De schrijver laat zich misschien wel door Marots ‘nul Dieu acquaticque’ (v. 568) inspireren er zo veel mogelijk op te sommen: Venus, Tethis, Amphitrite, Doris, Nereides, Syrenen, Oceanus, Palemon, Protheus, Castor, Pollux, Melicertes, Nereus, Phorbas, Glaucus, Boreas, Oeolus en Neptunus passeren de revue.

(35) De eerste 80 verzen, de aanhef tot de Muzen en de expositie, niet meegerekend.

(36) Het verhaal van Danae, de dochter van Acrisius, heeft als voorbeeld gediend. Er wordt in het stuk aan het begin al naar deze mythe verwezen. De sinnekens zeggen:

Amoureuse affectie.
Wy zullen Hero wel doen springhen uyt de zale,
Door dat Iuppirer was liberale,
Deden wy hem aen Acrisij Dochter gheraken.
Ghelijcke complectie.
Al zat sy in eenen Toren van metale
Oock ghesloten, wy wisten zoo te beschicken de zaken,
Dat sy haer in't Ieste van Iove liet ontschaken. (I 164-169)

[p. 18]

 

Si est ce en vain que m'as propos tenu,

 

Car veu que errant tu es & incongneu

 

Et qu'en toy n'a secureté de fiance

 

Comment peulx tu avoir mon alliance? (v. 319-322)

Verder:

... j'ay mes parens au contraire. (v. 325)

Tenslotte zou een heimelijke verhouding weinig kans hebben:

Tu ne pourrois cacher l'amour furtive;
Car en tout temps les langues sont amyes
De faulx rapportz & toutes infamyes;
Et ce que faire en secret on pretend
En plain marché male bouche l'entend. (v. 328-332)

Deze zelfde argumenten komen, in iets andere volgorde, voor in het toneelstuk. Ook de formulering heeft veel te danken aan het Franse voorbeeld: ‘si est ce en vain que...’

'tIs te vergheefs dat ghy my van liefde spreect,
Oft verhaelt dat ick v behulpich kan wesen,
Nadien my onbekent is wat v ghebreect. (I 717-719)

Ze moeten natuurlijk altijd rekening houden met

Calumnije die altijt gheern haer leet wreect
Met haer adherenten en valsche fenijnighe tonghen,
En envije die altijt den stock teghen d'Amoureusen trect.
(I 720-722)

Bovendien zou de vader tegen een liefdesverhouding zijn. Dit punt is in het toneelstuk erg belangrijk. Het krijgt dan ook de meeste aandacht en is daarom naar de laatste plaats geschoven. Hero zelf is op de hoogte van Apollo's orakel. Ze noemt het en weidt breed uit over de wreedheid van haar vader.⁽³⁷⁾

(37) ‘Wist hy dat ick vrijde hy zou my met opzetten wille / Al levende doen dolven inder eerden / Ghelijck Oppie, oft als een ydel spille / Doen verslinden met hongherighe Peerden, / Zoo Hippomene dede met grooter onweerden / Limone’ (I 800-805). Dat zijn uiterst obscure toespelingen. Oppia, een Vestaalse maagd, wordt in de klassieke literatuur alleen vermeld bij Livius II, 42, 11. Volgens de Ibis (v. 333-334 en 457-458) van Ovidius begroef Hippomenes zijn dochter, die hij betrapt had op overspel, levend tezamen met een paard, dat haar verscheurde.

[p. 19]

In het tweede spel is er een paar keer sprake van een wisseling van scène tussen Abydos en Sestos, steden aan weerskanten van de Hellespont. Ook hier gebruikt de dichter de tekst van Marot als scenario. Tegelijkertijd wordt het verhaal aangepast aan de normen van de rederijkers. Elke scène begint en eindigt met de sinnekens, die net als ‘Dedalus’⁽³⁸⁾ heen en weer vliegen over de Hellespont. In de eerste scène wacht Leander vol verlangen aan de oever van de zee op het vallen van de nacht (II 43-67 en Marot v. 417-426). In de volgende scène hangt Hero op de burcht in Sestos de lantaarn buiten het raam. Zij is zo verliefd dat zij zich wil overgeven aan ‘synen wille’ (II 108-143 en Marot v. 427-430). De derde scène: Leander ziet het baken. Hij verstopt zijn kleren en gaat het water in (II 194-252 komt overeen met Marot v. 431-460). De vierde scène: Hero wacht intussen vol ongeduld op Leander (II 269-293 komt overeen met v. 461-464 van Marot). Als Leander arriveert, ontvangt Hero hem aan het strand met een hartelijk welkom en een handdruk (II 331-359 is Marot v. 465-472). De volgende scène speelt zich af in Hero's kamer. Bij Marot begint het liefdesspel meteen. In het toneelstuk echter brengt Hero een dronk uit op de echte liefde. Leander zet bij het drinken zijn lippen op de plaats waar zijn geliefde net gedronken heeft. Dat er een liefdesspel volgt, komt de toeschouwer te weten uit het opgewonden commentaar van de sinnekens, die net als in Mars ende Venus tot in de details beschrijven wat er binnen plaatsvindt (II 397-425 komt overeen met v. 473-492 van Marot). Het tweede spel eindigt volgens de traditie van de rederijkers met een wachterlied⁽³⁹⁾ en het afscheid van de geliefden. Afgezien van het slot volgt de toneelschrijver Marot op de voet; minder dan 80 Franse versregels werkt hij uit tot een compleet spel met twee hoofdpersonen, twee sinnekens en een wachter.

Uit het voorafgaande is duidelijk geworden dat de schrijver van Leander ende Hero de vertaling van Marot heeft gekend en gebruikt.

(38) In Van Ghisteles vertaling van Ovidius' Heroides verzucht Leander: ‘Och oft ick mocht sijn ttiumpherende / Met Dedalus vleugelen’ (f.Q3v.).

(39) Het enige echte wachterlied in de rederijkerstoneelstukken volgens Mak 1957, p. 96 noot 23. De overeenkomst met de eerste strofe van het wachterlied uit Aeneas en Dido is opvallend.

[p. 20]

Het is interessant om te zien met welke vaardigheid hij gedeelten van dit epische gedicht in renaissancestijl als een scenario gebruikt en omwerkt tot een traditioneel rederijkerstoneelstuk.

Ovidius en Van Ghistele

Om daer mee te behouden
's Konincks soone van jaren was jonck.

De schrijver van Leander ende Hero kende niet alleen Musaeus in de bewerking van Marot, maar ook de twee brieven van Leander en Hero uit Ovidius' Heroides. Deze brieven geven de gemoedstoestand weer van de geliefden vlak voor hun dood. Zij hebben elkaar al nachtenlang niet gezien vanwege aanhoudend stormachtig weer en leggen hun gevoelens op schrift vast. De toneelschrijver gaat bij Ovidius te rade voor de karaktertekening van de beide hoofdpersonen. Hij ontleent aan de brieven de stoerheid van Leander, die het durft op te nemen tegen de elementen en tegen de goden. In Hero's brief is al sprake van enige twijfel aan de standvastigheid van Leanders liefde; in het toneelstuk geeft Hero bij het uitblijven van Leander in steeds sterkere bewoordingen uiting aan haar jaloezie en angst dat Leander niet meer van haar houdt.

Een aantal personages van het toneelspel is ontleend aan Ovidius, Leanders ouders bijvoorbeeld, ook al worden zij in de brieven slechts één keer genoemd.⁽⁴⁰⁾ Ovidius' voedster krijgt een belangrijke rol toegewezen.⁽⁴¹⁾ Verder is de droom van Hero over een aangespoelde

(40) Bij Musaeus staat dat Hero door een besluit van haar ouders alleen woont (v. 190; Marot v. 344: ‘Tel fut l'advis de mes rudes parents’) en dat zij tegen een huwelijk zijn (v. 180; Marot v. 323-325: ‘Nous ne pouvons .../ ... espouser / Pource que j'ay mes parens au contraire’). Bij Ovidius worden alleen de ouders van Leander genoemd. Leander wil zijn liefde voor hen geheim houden (Heroides 18, 13-14). In Van Ghisteles bewerking zijn Leanders ouders op deze plaats verdwenen (f.Q3r.). Wel stelt hij nadrukkelijk in de ‘Declaratie’: ‘ontsiende ooc sinen vader ..., soo is hy dickwils by nachte wt sijns vaders huys heymelijck ghegaen’ (f.Q2r.). Het wel heel korte ‘sed vetuere patres: maar de vaders verboden het’ (Ovidius, Metamorphoses IV, 61) als verklaring voor de gegeven situatie van een onmogelijke liefde voldoet blijkbaar niet meer. Er bestaat een duidelijke behoefte om uit te leggen waarom de ouders tegen zijn. Dat is ook het geval in De Casteleins Pyramus en Thisbe.

(41) De rol van de voedster is interessant. Ze strooit met volkse wijsheden en spreekwoorden en heeft een enigszins komische rol die doet denken aan de rollen van voedster van het antieke toneel. In Romeo and Juliet speelt een soortgelijke voedster een rol in een soortgelijk drama.

[p. 21]

dolfijn overgenomen uit haar brief. Er wordt in het toneelstuk zelfs gezinspeeld op de briefvorm van het voorbeeld. Hero zegt tegen haar voedster: ‘Kost hy niet ghekomen door't weders dangieren, / Hy mocht my schrijven.’ (III 398-399)

De schrijver van Leander ende Hero kende de Heroides van Ovidius in de vertaling van Cornelis van Ghistele, Der Griecxser Princerssen ende Jonckvrouwen clachtige Sendtbrieven. Dit werk, dat te Antwerpen in 1553 bij De Laet verscheen, had veel succes en is vele malen herdrukt.⁽⁴²⁾ Dat de schrijver van Leander ende Hero deze bewerking kende,⁽⁴³⁾ wordt duidelijk, wanneer men een aantal passages naast elkaar legt. In de ‘declaratie’ wordt de zee tussen Sestos en Abydos ‘cleyn zee’ (f.Q2r.) genoemd, in het toneelstuk ‘kleyn Zee’ (I 795). In beide werken heet de ongelukkige Helle, naar wie de Hellespont is genoemd, Helles. Van Ghistele:

... doen Helles de maecht verdranck
En was niet stuerder de zee, duer welck sneuen
Sy den naem noch behouwen heeft met ondanck,
Haer is wreetheyts genoech doen toegheschreuen. (f.Q5v.)

In het toneelstuk zegt Atropos tegen Leander:

Ghy hadt v voor 'tperijckel moghen wachten,
Wat zoudt ghy gaen in Zee swemmen by nachten?
Daer ghy wel wist dat in voorleden tijen
Helles in dit water was komen in lijen,
Daer af dese Zee Hellespont heeft behouden den name,
Soo de weerelt door daer af strect de fame. (IV 307-312)

In de brief schrijft Leander, hoe hij dikwijls aan de kust op een ‘steenclippe’ zit uit te kijken over zee naar Hero's baken. Hij doet een beroep op Boreas, want die is toch zelf ook eens verliefd geweest.⁽⁴⁴⁾

(42) Zie over dit werk Vinck-Van Caekenberghe 1996, p. 223-234.

(43) Ook Lucas d'Heere kende dit werk, in het bijzonder de brief van Leander. Zie d'Heere 1969, p. 67.

(44) Herzelfde idee komr ook voor in Hero's brief:

Sydy nier gedachtigh Neptunus der zeegoden patere,
Vwer voorledender liefden, oock swaerlijck?
Geenen wint en was v oyt lettende claerlijck,
Doen ghy Amymone Danaus dochter minde. (f.R3r.)

[p. 22]

 

Drijmaels hebbick mijn cleederen wtgeschoten al,

 

Drijmaels spranck ick in dzee sonder verreysen,

 

Maer Boreas repugneerde my int t'vloten al,

 

En dede my fellijck te rugge deysen.

 

O ongenadige Boreas, wat muechdy peysen?

 

Waerom wildy aldus den minnaer bestrijen?

 

Wat soudy dan doen (hoe muechdy v dus veysen)

 

Haddy noyt liefde geproeft in voorleden tijen?

 

Al sydy nu vercoelt ghy moetet belijen

 

Men sach v na Orythiam eens branden vierich

 

Die v sou belet hebben doen eenich soet verblijen

 

Denct hoe ghy oock sout geweest hebben crayierich.

 

Spaert doch den minnaer, weest wat manierich

 

Te minder quaet sal Hippotades⁽⁴⁵⁾ v toe schrijuen siet.

 

Die een ander plaecht, en sal ongeplaecht blijuen niet. (f.Q3v.)

Deze scène komt ook voor in Leander ende Hero aan het slot van het derde spel. Leander zit aan het water. Het is al de zesde nacht, maar het waait nog steeds te hard om over te zwemmen. Hij maakt de goden van winden en zee precies dezelfde verwijten:

O Borea ghy zijt wel weert ghelaect,
Dat ghy dus maect,, den meester naect
In dees Landouwen,
Door v stormende winden, niet om verkouwen,
En kan ick ghehouwen,, ter goeder trouwen
Mynen rijt en stont:
Vervloect zy Oeolus... (III 486-492)

O Goden hoe zijdy dus wreedelijck bedacht,
Dat ghy myn liefde versmacht,, nu niet en acht,
Daer ghy oock plocht te boeleren?
Die v solaselijck domineren,
Lustich courtiseren,, en hoveren
Oock hadde belet,
Ghy hadt mistroostich al murmureren
En lamenteren,, loopen verturberen
Met kloeck opzet

(45) Aantekening in margine: ‘Aeolus heet ooc Hippotades.’ De aanduiding Hippotades (Hippotes' afstammeling) voor Aeolus komt vele malen voor in Ovidius' werk.

[p. 23]

 

Al die v hadden willen brenghen in't percket,

 

En ghy houdt my in't net,, waerom en hebdy dan met

 

My gheen medelijen?

 

O Goden hoe meucht ghy dus benijen

 

Wt puerder envijen,, myn jonstich vrijen,

 

Zonder te peysen

 

Dat ghy in plaetse van my te kastijen,

 

Tot allen tijen,, behoort te mijen,

 

En voorspoet in't reysen

 

Te verleenen, daer ghy my ter contrarien doet deysen,

 

Dat ghy my aen doet. (III 507-527)

In beide fragmenten wordt dezelfde gedachte tot uitdrukking gebracht: ook de goden hebben liefgehad en ze zouden flink opgespeeld hebben, als iemand hen zou hebben gehinderd in hun liefde. Zij zouden daarom toch medelijden moeten hebben met een minnaar. Beide dichters maken bovendien in deze passages gebruik van dezelfde rijmklanken op -eysen en -ijen en dezelfde rijmwoorden ver(r)eysen, deysen, peysen en tijen.⁽⁴⁶⁾

Aan het eind van het derde spel zit Leander nog op de kust uit te kijken over de woelige zee; in het vierde spel wordt hij al zwemmend ten tonele gevoerd. Gelukkig treft hij halverwege het toneel, uitgeput als hij is, een ‘steenclippe’ aan:

Nu Godt lof ick ben tot aen de steenklip gheswommen,
Daer ick dickwils op heb gheklommen,
Om myn vermoeyde leden wat te rusten. (IV 247-249)

Terwijl hij op de rots uitrust, doet hij opnieuw een beroep op Boreas:⁽⁴⁷⁾

O Borea, ghy zijt immers ghedachtich,
Dat ghy met Orythia⁽⁴⁸⁾ vreucht waert verpachtich,
O Oeole bevrijt my ghy van alle wee. (IV 273-275)

(46) Deze rijmwoorden zijn populair bij Van Ghisrele. Hij gebruikt peysen, veysen, verreysen nogmaals op f.Q6r., verreysen, gepeysen, veysen en deysen op f. Rlv. en reysen, deysen, vereysen, veysen op f.R4r.

(47) Dit beroep op Boreas' liefde voor Orithyia komt zowel voor bij Ovidius als bij Musaeus. Zie hierover Kost 1971, p. 527.

(48) Er zijn verschillende mogelijkheden om deze naam te spellen. In beide teksten staat Orythia.

[p. 24]

Leander heeft veel tekst uit te spreken, terwijl hij aan het zwemmen is. Dit zou wel geïnspireerd kunnen zijn door Van Ghisteles vers: ‘Sprack ick int swemmen met soeten gepeyse’ (f.Q4r.). Hero verlangt zo naar Leander dat zij hem tegemoet zou willen zwemmen (II 314). Ook bij Van Ghistele is zij dat van plan (f.R3v.-R4r), maar ze wordt tegengehouden door haar voedster (f. Q4v.).

De volgende versregels zijn eveneens terug te vinden in het toneelstuk. Leander schrijft:

De sterre Elice, en Arctos in desen,
Wil ic oock niet volghen, hoe claer sy staen ten toone.
Na geen sterren en vraecht mijn liefde wtgelesen,
Ia al siense som na Andromedes, oft Ariadnes croone
En al blinct Parrasis in den hemel schoone,⁽⁴⁹⁾
Al hoore icxse al prijsen, ick slacht den doouen.
Hy is dwaes die de sterren wilt te seer gheloouen. (f.Q6r.)

Op het toneel zegt Leander, als hij het licht van Hero niet meer ziet, en bijna verdrinkt:

Ick en plach naer Elicen noch Arcton niet te vraghen,
Naer Ariadne kroone noch naer den waghen,
Ick en hadde oock gheen zorghe voor verdrincken
Als ick myn Liefs lanteerne zach blincken. (IV 241-244)

Een echo van zijn stoere woorden:

Ick zal tzavonts de Zee overswemmen als de koene,
Zonder myn armen te sparen, zoo Godt weet,
Ick en heb Boot, schip, noch Schippers van doene,
Ick en zal oock niet wachten naer den saysoene
Van dat de Mane oft Sterren zullen blincken. (I 812-816)

(49) Arctos, Elice en Parrhasis zijn exotische namen voor een en hetzelfde sterrenbeeld ‘den waghen’. Bij het overzwemmen naar het noordelijk gelegen Sestos zou Leander zich inderdaad goed hebben kunnen oriënteren op het sterrenbeeld de Grote Beer, dat ruwweg als het noorden gold.

[p. 25]

Bij Van Ghistele gelooft Leander niet in de sterren; op het toneel toont Leander zich eveneens sceptisch:

...dat sy in alle manieren de dwasen slachten,
Die de Waerzegghers vraghen naer gheluck oft ongheval. (I 786-787)

‘De dwasen slachten’: de tekst van het toneelstuk en Van Ghisteles brief vertonen opnieuw een inhoudelijke en een woordelijke overeenkomst.

Tot slot is er de droom van Hero. Zij is in slaap gevallen en droomt dat een dolfijn aanspoelt:

My droomde dat ick arriveren zach met den vloede
Eenen Dolphijn, en het dunct my noch waerachtich,
Die hem zelven op tzant werp met krachten krachtich,
En zoo hy bleef ligghen op 'tzant uyt het diep,
Zoo docht my dat hy daer sterf onzachtich,
Door dat hem 'twater van den vloet ontliep,
En doen docht my noch dat ick myn Voester riep,
Om dat sy my den Dolphijn zou helpen uyttrecken. (IV 399-406)

Hero gelooft overigens wél in de voorspellende kracht van dromen: ‘het dunct my noch waerachtich.’ Ook bij Van Ghistele doet zij dat:

Mi docht, ick sach comen swemmen sonder geschille
Eenen Dolphijn naer dlant, noyt vremder geschien.
Wonderlijcken droom moet somtijts wat bedien.

So haest als de vloet hem werp op tsant drooghe,
Dwater ontginck hem en dieven tsamen. (f.R4v.-R5r.)

Weer vertonen de parallelle teksten opmerkelijke overeenkomsten.

Bij vergelijking van de verschillende versies van het verhaal van Hero en Leander blijkt dat de schrijver van het spel van zinne gebruik heeft gemaakt van Marots vertaling van Musaeus voor de structuur en de verhaallijn. De bewerking van Ovidius' Heroides van Van Ghistele diende voor de karakterisering van de twee hoofdpersonen en voor de invulling van allerlei details. Deze werken verschenen voor het eerst in druk respectievelijk in 1541 en 1553.

[p. 26]

De Spiegel der Minnen en Leander ende Hero

Wat stack sy op drie keerssen,
Drie keerssen van twaelf int pont.

Het is niet onmogelijk dat de auteur van Leander ende Hero door de Spiegel der Minnen op het idee gekomen is de stof uit te kiezen voor een toneelstuk. In elk geval is de invloed van Colijns werk groot. In beide toneelstukken is het grondthema hetzelfde: twee geliefden zijn geografisch van elkaar gescheiden.⁽⁵⁰⁾ Bovendien zijn de ouders tegen de liefde. Toch proberen de minnaars de barrières te overwinnen. Uiteindelijk wordt die scheiding de oorzaak van hun ondergang, maar in de dood zijn ze verenigd.

De volgende verzen in de Spiegel der Minnen bevatten kort het verhaal van Hero en Leander:

Ick weet een materie van beschee:
Den minnaars teender recreacien.
Hoe dat Leander verdranck in de zee,
By eender lantaerne die waeyde in twee,
Welck Ero met liste ten burch uut hinck:
Dies Leander snachts tot zijnen lee,
Twater duerswam ende tot haer ginck.⁽⁵¹⁾
Ten laetsten hem swaters stroom bevinck,
Dat hy inde zee bleef ende verdranck:
Dies Ero noyt wonderlijcker dinck
Van grooten drucke inde zee oock spranck. (v. 55-65)⁽⁵²⁾

(50) De rest van de ‘vrij homogene groep oudere rederijkersstukken, de “epischdramatische spelen met romantisch-klassiek gegeven”, ook wel aangeduid als de “amoureuze spelen” (Hummelen 1958: 113-22, 342-8) ... spelen zich af in een ver verleden op vaag-antieke lokaties’ (Van Gijsen 1998, p. 171). Dat is niet het geval met de Spiegel der Minnen, dat zich in Middelburg en Dordrecht, en met Leander ende Hero, dat zich in Sestos en Abydos afspeelt. In al dit soort stukken speelt de scheiding, of het nu muur, wettige echtgenote, roeping, standsverschil of afstand is, een belangrijke rol.

(51) De schrijver van Jupiter en Yo lijkt deze woorden ook te kennen: ‘Noch Hero die den lanteerne vuyt hinck / Als Leander t'snachts door d'Water ginck.’ (f.6v.)

(52) Het is moeilijk uit deze versie op te maken waar Colijn van Rijssele dit vandaan heeft. Wel is opmerkelijk dat de nadruk ligt op het verdrinken van de twee. Dit is uiteraard niet het geval bij Ovidius. Het is mogelijk dat Colijn het verhaal kent uit de invloedrijke Franse versie van de Ovide Moralisé en prose. Hierin is behalve van verdrinking ook sprake van een lantaren (De Boer 1954, p. 150-152).

[p. 27]

Dat de schrijver van Leander ende Hero deze verzen gekend moet hebben, blijkt uit de woorden van Leander, als hij zijn eerste afspraak met Hero maakt:

Zoo wilt eenen lanteern met licht ten Borgh uytsteken. (I 820)

De overeenkomst is verrassend. De ‘lantaerne ... / Welck Ero met liste [=behendig] ten burcht uut hinck’ is enigszins pleonastisch een ‘lanteern met licht’ geworden. Hier kan natuurlijk oorpronkelijk ook ‘met liste’ hebben gestaan. Deze woorden uit de Spiegel der Minnen blijven doorklinken in het toneelstuk. Hero's antwoord op Leanders voorstel luidt: ‘Het brandende licht... / Zal ick noch t'avont uytsteken’ (I 842-843). Als zij 's avonds op Leander wacht, zegt zij: ‘Dus wil ick gaen halen,, zonder dralen / Mynen lanteerne, en steken het licht correct / Ter veynsteren uyt’ (II 111-113).⁽⁵³⁾ Hero hangt dus steeds een lantaarn uit het raam. Dat is in overeenstemming met het slot van het toneelstuk, waar Hero uit het raam moet kijken om te kunnen zien dat het licht is uitgewaaid (IV 414-416). Dat dit uithangen van een lantaarn⁽⁵⁴⁾ niet helemaal voor de hand ligt blijkt al uit de illustratie bij het toneelstuk in de Handel der Amoureusheyt (f.Z5v.).⁽⁵⁵⁾ Hero kijkt peinzend uit over de woelige zee. Het lijk van Leander spoelt aan. Het baken is niet een lantaarn, maar een vuur boven op de toren. Dat is ook het geval bij Marot. Leander zegt daar:

...faiz moy sans plus ce tour
De me monstrer sur le hault de la tour
Quelque lanterne ou brandon flamboyant. (v. 377-379)⁽⁵⁶⁾

(53) Verder wordt er nog gezegd: ‘Sy heeft haer brandende licht uytghesteken’ (II 243) en ‘Lanteerne uythanghen’ (II 522). Dit idee is in de prologen overgenomen: ‘heeft uytghehanghen / Haren Lanteerne’ (lip 18-19) en ‘het licht uytstack’ (IIIp 4).

(54) Volgens het WNT s.v. ‘lantaren’ 1 hingen particulieren vaak bij wijze van straatverlichting een lantaren uit het raam; het WNT citeert vervolgens deze passage uit het Recht van de stad Reimerswaal (anno 1564); ‘Die in geruchte van brande ende van andere beroerten, als doncker is, rerstont geen lanteerne uuyt en dede hangen met lichte voor sijn huys, ...’

(55) Zie verderop in dit Jaarboek. De afbeelding op de titelpagina van de Handel past beter bij de situatie in het toneelstuk. Leander zwemt naar de toren van Hero. Uit de kantelen steekt een lantaarn.

(56) Marot heeft het over een flambeau (1, 12, 13, 17, 30, 379, 382, 393, 429, 543, 587), lampe (462, 533), lanterne (377, 457, 578), brandon (379).

[p. 28]

Ook uit het volgende blijkt dat het licht niet buiten het venster hangt:

Hero tandis qui des creneaulx esclaire,
De son manteau couvroit la lampe claire,
Quant s'eslevoit quelque nuisible vent. (v. 461-463)

In de bewerking van Van Ghistele speelt het licht, vreemd genoeg, nauwelijks een rol.⁽⁵⁷⁾ Er wordt wel melding gemaakt van een baken boven op de toren. Leander schrijft immers dit: ‘Tvlammende vier dunct my van uwen toren blaken.’ (f.Q3r.)⁽⁵⁸⁾ Hero schrijft haar antwoord aan Leander ‘omtrent den lichte bouen in den toren’. (f.R3v.). Inzake het baken van Hero sluit de schrijver van Leander ende Hero zich niet aan bij Van Ghistele en Marot, maar bij de Spiegel der Minnen.

In de Spiegel der Minnen komt het verhaal van Hero en Leander een tweede maal ter sprake, als de ‘Medecijn Meester’ Diericks ziekte diagnostiseert:

...Tis sulck een letsele,
Dat den mensce dies versuft wort ende rasende,
In verwoetheyt buyten memorie dwasende.
Daer zijn hondert menschen by bedorven,
Onteert ende desperaet ghestorven.
...
Ghelijck als Ero recht min noch meer mee
Duer Leander haer selven verdranc in de zee.
...
Tis een evel soo fel ende puytertier,
Dat alle tormenten te boven gaet. (v. 2312-2327)⁽⁵⁹⁾

Hero wordt hier genoemd als slachtoffer van dezelfde ziekte waaraan Dierick lijdt, liefdesverdriet.⁽⁶⁰⁾ ‘Onteert ende desperaet ghestorven’:

(57) In L'epistre Othea (XLII) is zelfs helemaal geen sprake van een baken. In de Ovide moralisé en prose is daarentegen weer sprake van een uitgewaaide lantaren (De Boer 1954, p. 151).

(58) Hetzelfde staat in f.Q4v.: ‘V lichtende vlammen vanden toren blaken’.

(59) Als andere slachtoffers van deze ziekte noemt hij Echo en Narcissus en Dido.

(60) Het betreft hier een geval van acute ‘amor hereos’. Zie voor deze gevaarlijke ziekte Van Gijsen 1989, p. 95-100.

[p. 29]

beide dingen zijn inderdaad van toepassing op de Hero van het toneel. De schrijver van Leander ende Hero heeft in dit opzicht de Spiegel der Minnen weer als voorbeeld genomen.

In beide spelen is het Saturnus die de vrouwelijke hoofdrolspeelster ten ondergang laat voeren. In Leander ende Hero geeft hij Atropos de opdracht om bij Hero ‘Goddeloose desperatie’ te verwekken:

Die haer zinnen zoo stellen zal in variatie,
Dat syse tot zulcken raserije bringhen,, zal,
Dat sy door 'tmeskief en groot turbatie
Haer onghebaeyicheyt niet konnen dwinghen,, zal,
Maer dat sy mistroostich ter veynsteren uytspringhen,, zal.
(IV 182-186)

Dit gebeurt ook. Als Hero ziet dat Leander verdronken is, zegt zij wanhopig:

Och nu moet ick zonder confortatie
In desperatie,, sterven de bitter doot:
...
Zoo zal ick ten lesten my zelven ontlijven,
Want ick en wil in 'sweerelts conroot
Sonder myn Lief niet langher leven blijven. (IV 454-461)

De woorden van Hero, voordat zij in het water springt, doen sterk denken aan de woorden van Dierick, als hij ziek te bed ligt. Vol zelfmoordgedachten zegt hij:

Comt alfs ghedrochte ende wilt my plaghen
Verslaet my met blicxem ende met dondere.
Ghy serpenten wilt my tlijf af knaghen.
Dootstekers vermoort mi, ic en sal niet clagen.
Huysen, berghen maect my slevens sondere.
Verslint my aerde als een verslondere
Des levens, ick wil in u versincken.
Verdrinct my wateren en hout my tondere
Soo langhe dat ick my mach verdrincken
...
Comt helsch vier wilt my tleven mincken. (v. 5266-5278)

[p. 30]

Hero's laatste woorden zijn:

Och! ick beghin naer de doot te haken,
Komt Serpenten en Draken,, wilt my verslonden,⁽⁶¹⁾
Springht uyt Cerbere met v helsche Honden,
En bijt met v fenijnighe tanden in myn hielen:
Komt voort ghy dry Furien en wilt my vernielen,
Komt voort Iupiter met uwen vyerighen donder,
Versmacht my fortselijck, en worpt my onder
De groote berghen, zoo ghy de Reusen hebt ghedaen,
Oft wilt my met uwen blixem verslaen:
Komt Neptune wilt my den buyck vol waters schincken,
Opdat ick ghelijck myn Lief mach verdrincken. (IV 487-497)

In de Spiegel der Minnen houden de sinnekens Katherina, ‘van drucke half desperaet’ (v. 5839) vanwege Diericks dood, de spiegel van ‘daghelijcx verwijt’ voor (v. 5842). Hero krijgt, als Leander verdronken is, van Atropos te horen:

En dan zal v Vadere komen te weten
Dat ghy gheboeleert hebt, en gheen maecht en zijt,
En dan zult ghy door daghelijcx verwijt
Verteeren miserabelijck... (IV 444-447)

(61) Deze reactie doet denken aan Pyramus' woorden in de Metamorphoses IV, 112-114: ‘nostrum divellite corpus / et scelerata fero consumite viscera morsu, / o quicumque sub hac habitatis rupe, leones: verscheur mijn lichaam en verslind met woeste beten, mijn misdadige ingewanden, leeuwen die ook maar onder deze tots huizen!’ Er is een opmerkelijke overeenkomst in woorden en gevoelens met het refrein ‘want sonder hem prijsic die doot’, door Kruyskamp (1940, I, p. XLIX) aan een vrouw toegeschreven.

Comt woluen, leewen en wilde dieren,
grijpende ghieren, serpenten woedich,
comt slanghen diemen nier en can bestieren,
...
comt spoedich lindtwoormen en draken vierich,
...
comt haestich en maect mi slijfs besuerich,
want sonder hem prijsic die door. (v. 1-12)

In dit refrein worden Hero en Leander trouwens als exempel gebruikt; ‘Horea metter liefden dede eenpaerlic / Leandra onueruaerlic verdronken’ (v. 44-45). Er zijn meer opvallende overeenkomsten met tefreinen. Vergelijk bijvoorbeeld: ‘Daer sy te zamen al moeder-naect, / Zoo men de bervoete kinderkens maect / Wt jonstigher liefden moghen paren’ (III 297-299) met het refrein: ‘Tquaetste datter af comt zijn barvoete kinderen’ (Kruyskamp 1940, II, p. 232-235). Net als de refreinen hebben de amoureuze spelen een ernstige, een amoureuze en een zotte kant.

[p. 31]

Tenslotte heeft ook de tekening van Hero's karakter veel te danken aan de Spiegel der Minnen. Het voorbeeld is Katherina. Als Leander vanwege het aanhoudend stormachtig weer maar niet komt opdagen, blijkt Hero, tamelijk onverwachts, een jaloerse aard te hebben. In steeds sterkere bewoordingen geeft zij uiting aan haar argwaan tegen de mannen in het algemeen en Leander in het bijzonder.

De invloed van de Spiegel der Minnen is niet alleen te bespeuren in de keuze van de stof, maar ook in details. Vergelijk bijvoorbeeld maar de volgende twee passages waarin de sinnekens⁽⁶²⁾ aan het woord zijn:

Jalours ghepeyns

Sy [Vreese voor schande] maect van heymelijcke camer catten,
Al enghe maechdekens.
Begheerte van hoocheden

Ke swijcht seg ick sotteken.

Jal.

Sy vercoopt menich ghebroken potteken,
Voor voet ende gave.

Begh.

Laet staen dat wantelen.

Jal.

Vreese voor schande cant al bemantelen,
Al drincken dees meyskens van calewaerts biere,
Alst buycxken plat blijft.

Begh.

Ja dats de maniere.

Vrees.

Schamele noodtruft en is gheen leckernije.

Jal.

Men steect oock menighe steke op zije. (v. 2599-2607)

De schrijver van Leander ende Hero vond dit blijkbaar een interessante dialoog. Hij heeft er graag aan ontleend:

(62) De sinnekens in de Spiegel der Minnen komen op het toneel met bepaalde attributen: een spiegel van ‘Daghelijcx verwijt’ en een kaars ‘faute van eeren’ (v. 5841-5842). In Leander ende Hero hebben de sinnekens soms ook symbolische voorwerpen bij zich: in het eerste spel ‘zolfferpriemen’ en ‘drooghe werck’ om liefdesbrand te stichten, later een ‘trompe’ en ‘fluyte’ en tenslotte zoete amandelen om te laten zien dat zij ‘de zoete keerne / Eer langhe noch doen in't zuere verkeeren’.

[p. 32]

 

Den Roover.

 

En ghy kondt immers wel metter daet

 

Enghe Maechdekens maken van sluypratten,

 

En eerlijcke Dochters oock vroech en laet

 

Van stille heymelijcke kamerkatten.

Liefs ghebruyck.

En ghy weet de verborghen schatten
Te krijghen van d'amoureuse zotten.

Den Roover.

En ghy verkoopt voor eerzame, de vuyl motten,
En voor goet en gave de ghebroken potten.
...

Liefs ghebruyck.

Schamelen nootdruft en is gheen leckernije,
Men moet zomtijts den lust der natueren verdrijven,
Men steect zoo menighen steeck op zije,
Maer sy zijn al maecht als den buyck wilt plat blijvend.⁽⁶³⁾ (II 494-509)

De schrijver van Leander ende Hero heeft verder twee hele taferelen van Colijn als voorbeeld genomen voor scènes in zijn eigen toneelstuk. Allereerst de scène van Saturnus. In de Spiegel der Minnen roept Saturnus, ‘een man qualijck gecleet / verbonden als een crepele’, Jalours ghepeys tevoorschijn uit een ketel (v. 2487-2537). Hij beveelt haar om met behulp van ‘Mars gramschappe’ en ‘wanhope die Judas de kele af beet’ het liefdespaar jaloers te maken. Dit is volgens Saturnus wat ‘Fortuyne’ aanraadt. Vervolgens gaat Jaloers ghepeys aan het werk met de twee ‘officiële’ sinnekens van het toneelstuk, Vreese voor schande en Begheerte van hoocheden. Precies hetzelfde gebeurt in Leander ende Hero. Saturnus⁽⁶⁴⁾ roept Rampzalighe Fortuyne op. Zij moet samen met Atropos Leander gaan verdrinken in

(63) Dat was een gevleugeld woord in die dagen. Zie het refrein CXXXI roet de stock: ‘Tsijn al maechden tot den buyck op gaet.’ (Kruyskamp 1940, II, p. 237-238)

(64) Er wordt in Leander ende Hero niet vermeld dat hij kreupel is. Wel stelt hij in de vergadering van de goden voor alle zondaars te ‘kreupelen en vermincken’ (IV 24-25). De andere goden willen immers ook voor de mensheid een straf die op hun terrein ligt. Neptunus bijvoorbeeld stelt verdrinken voor en Vulcanus verbranden. Het verminken van Saturnus zou wel eens castreren kunnen zijn; men dacht in de 16^de eeuw namelijk dat Saturnus door zijn zoon Jupiter was gecastreerd. De klassieke versie van het verhaal was dat Saturnus zijn vader Uranus heeft verminkt. Zie over deze kwestie Brumble 1998, p. 300.

[p. 33]

de Hellespont⁽⁶⁵⁾ en daarna met behulp van Goddeloose desperatie Hero tot zelfmoord brengen. Ook hier wordt de opdracht door haar samen met de twee ‘officiële’ sinnekens keurig uitgevoerd.⁽⁶⁶⁾

In beide toneelstukken wordt de verliefde jongeman door zijn ouders ter verantwoording geroepen, wanneer zij de naam van het meisje te weten zijn gekomen.⁽⁶⁷⁾ In beide gevallen ontkent de zoon dat hij verliefd is op het genoemde meisje,⁽⁶⁸⁾ maar als hij alleen gelaten wordt, komt de reactie: bij Dierick berouw over het verraad van zijn tong: ‘O tonghe hoe condy dat ghespreken’ (v. 588) en bij Leander woede over de ‘nijders oft valsche tonghen’ van anderen. ‘O Goden der Hemelen 'tis al van't vercken, / ... / Och oft nu alle nijdighe tonghen, / Die de Minnaers verraden, waren afgevronghen, / ... / Kost ick als eenen Voghel in haer veynster vlieghen, / Oft als een Muysken in haer kamer kruypen, / Ick zou daer alle uren eens in sluypen’ (III 213-235). Deze laatste woorden lijken dan weer sprekend op de verzuchting van Katherina die zij slaakt als zij voor het huis van Dierick staat: ‘O camer ... / Waer ick een muysken ick croper binnen’ (v. 4301 en 4313). Leanders woorden zijn tevens een reminiscentie aan de zo trieste woorden van Dierick, wanneer hij ziek van liefde ligt te ijlen: ‘Daer loopt een muysken achter die camere. / Valsch wijf gaet uut mijnen ooghen, / Vangt dat voghelken tis in huys ghevloghen’ (v. 5365-5367).⁽⁶⁹⁾

Uit het voorgaande moge duidelijk zijn dat de auteur van Leander ende Hero de Spiegel der Minnen heel goed heeft gekend. Hij volgt het stuk na in details en in hele taferelen. Vooral het karakter en de laatste ogenblikken van Hero zijn beïnvloed door Colijn van Rijssele. Het is niet na te gaan hoe hij met het toneelstuk in aanraking is gekomen. Zou hij meegewerkt hebben aan een opvoering? Kende hij het van een voorstelling of van een handschrift? Was hij misschien in het bezit van Coornherts editie uit 1561 of 1577?⁷⁰

(65) Dit roept Narcissus ende Echo in de gedachte, waarin immers Antropos met behulp van een sinneken Narcissus verdrinkt.

(66) Atropos heeft in Leander ende Hero het karakter van een sinneken.

(67) Dierick wordt in de Spiegel der Minnen door zijn vader als volgt aangekondigd: ‘Hy comt hier gaende.’ Diericks groet luidt: ‘Ghegroet zijt vadere’ (v. 514 en 519). In Leander ende Hero zegt de moeder: ‘Hy komt hier gaende’ en zijn Leanders eerste woorden: ‘Ghegroet zijt Vader en Moeder’ (III 156, 159).

(68) De Bock 1958, p. 143 heeft op deze overeenkomst gewezen.

(69) Vergelijk ook Jupiter en Yo: ‘Och quame Jupiter als een muysken geschoten / Hier in mijn camerken secreet en stille’: f.4v.)

70 Zie Immink 1913, p. LXXI-LXXII over deze beide drukken. De druk van 1577 is in Antwerpen uitgegeven door Jan van Waesberghe.

[p. 34]

Houwaert en de hele Handel

Sy pluckt maer al de roosjes,
En die bladertjes laet sy staen.

Leander ende Hero is niet overgeleverd in de oorspronkelijke vorm. De tekst heeft een bewerking ondergaan. Door deze bewerking is het zicht op het oorspronkelijke toneelstuk enigszins vertroebeld. Ongetwijfeld is Johan Baptist Houwaert de bewerker geweest. Door hem er bij te betrekken is het misschien mogelijk meer inzicht te krijgen in wat van de oorspronkelijke auteur van Leander ende Hero is en wat te danken is aan de bewerker.

Houwaert is zo goed als zeker degene geweest die de Handel der Amoreusheyt van 1583 heeft samengesteld en uit laten geven bij Jan Brecht in Brussel.⁽⁷¹⁾ Zijn naam staat dan wel niet op de titelpagina, maar zijn zinspreuk ‘Houdt middelmate’ komt meerdere malen in het werk voor (f.A2r., Q1r. en R2v.). Bij rederijkers heeft zo'n zinspreuk bijna de waarde van een handtekening. De Handel der Amoreusheyt bevat ‘dry Boecken inhoudende dry ... Poetische spelen van sinnen van Jupiter en Yo met dry ... Dialogen oft disputatien van minnen’. De spelen zijn elk voorzien van een ‘prologhe’ en een ‘na prologhe’; elk spel wordt gevolgd door een ‘tussenspel’.⁽⁷²⁾ Het is heel goed mogelijk dat Houwaert na deze publicatie begonnen is aan het bewerken van andere amoureuze toneelwerken uit zijn verzameling⁽⁷³⁾ voor een tweede en misschien wel derde deel. Dit materiaal is blijven liggen; tijdens zijn leven kwam het niet meer tot een uitgave. Het is niet ondenkbaar dat de politieke situatie in de zuidelijke Nederlanden daarvan de oorzaak was. In 1585 ging Brussel over naar de hertog van Parma. Houwaert raakte daardoor uiteindelijk zijn functie, meester der Rekenkamer van Brabant, kwijt.⁽⁷⁴⁾ Sindsdien

(71) Het zou heel goed kunnen dat Houwaert door Cootnherts editie van de Spiegel der Minnen (bijvoorbeeld de Anrwerpse druk van Jan van Waerbetghe van 1577) op het idee is gekomen hetzelfde te doen met andere amoureuze spelen. Het feit dat Houwaert aan Jupiter en Yo prologen toevoegt met fictieve ensceneurs zou daarop kunnen wijzen. Het wedijveren en imiteren zat Houwaert in het bloed. Zie voor de inhoud van de twee Handels en over de problematiek van het auteurschap De Bock 1958, p. 136-139; Coigneau 1986, p. 11; Van Gijsen 1991-1992, p. 75-76; Vinck-Van Caekenberghe 1996, p. 150-161.

(72) Zie Van Gijsen 1991, p. 319 en 1991-1992, p. 65-86 over de tussenspelen.

(73) Ik volg hier de hypothese van Van Gijsen 1991-1992, p. 76.

(74) De Bock 1960, p. 6.

[p. 35]

heeft hij niets meer gepubliceerd. In zijn vrije tijd heeft hij nog wel een hele reeks van werken geschreven. Deze werden pas na zijn dood uitgegeven⁽⁷⁵⁾ en hebben in de eerste helft van de 17de eeuw in de noordelijke Nederlanden een groot succes gekend.⁽⁷⁶⁾ Misschien wilde de Rotterdamse drukker Ian van Waesberghe de Ionghe, die uit Zuid-Nederland afkomstig was, van deze populariteit profiteren. In 1621 verscheen bij hem onder de naam van ‘Heer ende Meester Iohan Baptista Houwaert’ een tweede bundel met amoureuze spelen, de Handel der Amoureusheyt, dit keer in vier boeken. Dit werk bevat de volgende vier spelen Aeneas ende Dido, Narcissus ende Echo, Mars ende Venus en Leander ende Hero. De opzet lijkt op die van de eerste Handel. Sommige spelen zijn voorzien van ‘prologhen’ en ‘naerprologhen’,⁽⁷⁷⁾ andere van tussenspelen.⁽⁷⁸⁾

Houwaerts bemoeienis met deze Handel der Amoureusheyt blijkt uit de eerste proloog van Leander ende Hero. Daar heeft Houwaert gebruik gemaakt van het oorspronkelijke idee van Colijn van Rijssele:⁽⁷⁹⁾ er dienen zich namelijk, net als in de Spiegel der Minnen en in Jupiter en Yo, twee ‘fictionele ensceneurs’⁽⁸⁰⁾ aan op het toneel, die hier Amoureuse fantasije en Poëtelijck gheest heten.⁽⁸¹⁾ Ze zijn op zoek naar een geschikt onderwerp. Uiteindelijk kiezen ze voor de stof die indertijd door Colijn was afgewezen, Hero en Leander, want ‘Dees materie en hebben wy noch niet speelwijs ghemaect’ (Ip 20).⁽⁸²⁾ Met

(75) Zie voor de lotgevallen van zijn manuscripten De Vreese 1893, p. 220-221 en De Bock 1960, p. 70.

(76) Zie voor de populariteit van Houwaert in de noordelijke Nederlanden aan het begin van de 17de eeuw Waterschoot 1991-1992, p. 94 en Van Vinckenroye 1961, p. 1-7.

(77) Narcissus ende Echo en Mars ende Venus hebben prologen in strofevorm gekregen. Aeneas ende Dido heeft geen proloog of epiloog in de gedrukte versie. Alleen Leander ende Hero heeft een proloog en epiloog in dialoogvorm.

(78) Narcissus ende Echo en Mars ende Venus. Zie Van Gijsen 1991-1992, p. 59.

(79) Zie voor voorbeelden van Houwaerts sponsachtig vermogen het werk van anderen te absorberen Van Gijsen 1991, p. 431 noot 5 en 1991-1992, p. 75. Strengholr 1958, p. 48-49 geeft nog een voorbeeld. Het is dan ook moeilijk er achter te komen wat typerend voor Houwaert is, zoals De Bock 1960, p. 124-131 heeft geprobeerd. Het eigene van Houwaert blijkt heel vaak het eigene van anderen te zijn.

(80) Van Gijsen 1991-1992, p. 64.

(81) Ook in het Haarlemse spel van Piramus en Thisbe komt een Poetelijck Geest in de proloog voor. Hij laat ter lering van Damoureuse het binnenspel opvoeren.

(82) In de prologen van de Spiegel der Minnen staat ‘speelwijs...aenschouwen’ (v. 1171) en ‘speelwijs mercken’ (v. 2203). Deze uitdrukking is geliefd bij de rederijkers, maar vooral bij de schrijver van de prologen in de beide Handels: Jupiter en Yo ‘spelwijs doen te beuroene’ (f.A4r.), ‘speelwijs betooghen’ (f.E2v.), ‘speelwijs... bewijsen’ (in rondeel f.M2r.); Mars ende Venus ‘speelwijs getoont’ (f.M5v.), ‘Zullen wy v speelwijs ookt al beroonen’ (3 maal in rondeel f.S6r.), ‘speelwijs hooren’ (f.V7v.); Leander ende Hero: ‘speelwijs bewesen’ (IIp 12), ‘Dit sullen wy v al speelwijs betoonen’ (3 maal in rondeel IIIp 46, 49, 52), ‘speelwijs vertonen’ (3 maal in rondeel IVp 34, 37, 40). In Houwaerts Tragedie vander oorloghen: ‘soe sullen wy nu speelwys ghewaghen’ (geciteerd naar De Bock 1960, p. 87). Zie voor nog meer voorbeelden bij rederijkers Mak 1959 s.v. ‘speelwijs’.

[p. 36]

‘speelwijs maken’ wil Houwaert suggereren dat hij ter plekke een toneelspel improviseert voor een kijkerspubliek. In werkelijkheid bewerkt hij een bestaand toneelstuk voor een lezerspubliek.⁽⁸³⁾ In de volgende passage gaat de auteur in op het tot stand komen van de Handel der Amoureusheyt:

Poëtelijck gheest.

Want ons wercken en moghen niet blijven ghestaect,
Al zouden wy derhalven noch moeyte en kost,, hebben,
En op hope dat niet en zal zijn ghelaect
Den Handel der Amoreusheyt die wy begost,, hebben,
En in vier Amoureuse Boecken ghetrost,, hebben,
Moeten wyse volmaken voor de vrinden.

Amoureuse fantasije.

Want wy dees wercken over de twee deelen met lost,, hebben
Volbrocht, zoo laetse ons voor al volinden.

Poëtelijck gheest.

Ick ben te vreden, laet ons met kloeck onderwinden
De vadde ledicheyt verdrijven met krachte. (Ip 24-33)

Uit deze woorden wordt duidelijk dat de titel Handel der Amoureusheyt al vaststond en dat het werk gepland was in vier boeken, die misschien wel als het tweede deel van de Handel gepubliceerd moest worden. Daar Leander ende Hero het vierde boek is, kan men concluderen dat de bewerking van de drie spelen die voorafgingen, in de ogen van de bewerker, dus voltooid was.⁽⁸⁴⁾ Uit het feit dat verwezen wordt naar de andere spelen, blijkt tevens dat de proloog speciaal is geschreven om Leander ende Hero een plaats te geven in het geheel van de Handel der Amoureusheyt. Bovendien is er ook nog een ‘Naerprologhe’, die eindigt met de zinspreuk van

(83) Dit blijkt uit de titel van Den Handel der Amoreusheyt van 1583. Daarin staat dat het toneelwerk ‘vuytermaten ghenoechlijck lustich ende plaisant om lesen’ is. Uit deze woorden blijkt dat Houwaert zich dus in de eerste plaats richtte tot een lezerspubliek. Dat is natuurlijk ook de bedoeling van een publicatie.

(84) Dat hoeft nog niet te betekenen dat het werk in dezelfde vorm is uitgegeven als Houwaert bedoeld had.

[p. 37]

Houwaert: ‘Houdt middelmate’. De prologen en de epiloog van Leander ende Hero zijn dus speciaal voor de editie aan het toneelstuk toegevoegd. De schrijver van de proloog van Leander ende Hero was ongetwijfeld dezelfde man die de volgende woorden schreef:

Soo constich, datse noydt niemandt en laeckte,
Want sy wel so playsantelijck ghetrost waren,
Als sy elegantelijck begost waren.

Dat was namelijk niemand minder dan Houwaert.⁽⁸⁵⁾ Natuurlijk is het ook nog mogelijk dat een onbekende de prologen van Leander ende Hero heeft geschreven en hier met de uitzonderlijk zeldzame betekenis van het woord ‘trossen’ teruggrijpt naar Pegasides Pleyn. Dit zou echter teveel vergen van het voorstellingsvermogen. De schrijver van beide passages moet wel Houwaert zijn.

Zou deze proloog van Leander ende Hero geen zinspeling kunnen bevatten op de gebeurtenissen van 1585, die voor Houwaert zulke belangrijke gevolgen hadden? Voordat Poëtelijck gheest en Amoureuse fantasije het eens werden over het onderwerp van het op te voeren toneelstuk, was eerst een actueel onderwerp voorgesteld:

Willen wy dan de hooghe glorie
En de victorie,, van onsen Prince by bringhen? (Ip 9-10).

Dit zou kunnen slaan op de inname van Antwerpen of Brussel in 1585 door de hertog van Parma. Diezelfde woorden ‘victorie’ en ‘Prince’ komen ook voor in het gedicht dat Houwaert heeft gemaakt voor de intocht van Parma in Brussel.⁽⁸⁶⁾ Op de titelpagina van dit ongepubliceerde werk staat: ‘Den Welghecomen van den hooghgeboren, Dorluchtighen ende Victorieusen Prince van Parma binnen de stadt Brussele.’⁽⁸⁷⁾ De ‘vadde ledicheyt’ waarvan in de proloog sprake is, zou het gevolg kunnen zijn van Houwaerts ontslag. Dat hij

(85) Dit citaat uit Pegasides Pleyn 2, 629 is te vinden in het WNT s.v. ‘trossen’ 8; ‘trossen’ in de betekenis van ‘ten einde brengen’ komt verder in het WNT niet voor.

(86) Houwaert is meerdere malen betrokken geweest bij de feestelijke intocht van een hoogwaardigheidsbekleder in Brussel. Hij organiseerde festiviteiten voor de prins van Oranje in 1577, voor Matthias van Oostenrijk in 1578, Ernest van Oostenrijk in 1594 en Albert in 1596.

(87) Houwaert was lid van het gezantschap dat met Parma in maart 1585 onderhandelde over een verdrag. Pas op 7 december hield Parma zijn intrede in Brussel. Antwerpen had zich toen allang overgegeven op 16 augustus (Van Veerdeghem 1894, p. 9).

[p. 38]

zijn nieuwe vrije tijd nuttig wil gaan besteden, kan men opmaken uit de woorden: ‘ons wercken en moghen niet blijven gestaect.’⁽⁸⁸⁾

Van de andere spelen van de Handel der Amoureusheyt, namelijk Aeneas ende Dido, Narcissus ende Echo en Mars ende Venus, bestaat een tweede versie in handschrift. Bij vergelijking blijkt dat de spelen in druk een bewerking hebben ondergaan wat de prologen betreft. Aeneas ende Dido is proloog en epiloog kwijtgeraakt, de twee andere spelen hebben juist prologen erbij gekregen. De toneelstukken zelf hebben eveneens een bewerking ondergaan. Door die veranderingen hebben ze bepaalde kenmerken gemeenschappelijk. Als die kenmerken voorkomen in Leander ende Hero, zou daaruit geconcludeerd kunnen worden dat ook dit spel een bewerking heeft ondergaan.

De meest opvallende verandering is dat de soms uiterst vrijmoedige taal van de sinnekens op seksueel gebied is gekuist en afgezwakt. Dat is tenminste het geval in de Narcissus ende Echo en Mars ende Venus.⁽⁸⁹⁾ Nu is het opmerkelijk dat Houwaert in Leander ende Hero niet ingegrepen heeft in de obsceniteiten. De taal van de sinnekens kan, zoals het nu gedrukt staat, nauwelijks hitsiger. Er zijn evenwel prologen en een epiloog aan de vier spelen toegevoegd; en dat alleen al is een bewijs dat Leander ende Hero een bewerking heeft ondergaan.

Kenmerkend voor de gedrukte versies is dat slordig omgesprongen wordt met de lijsten van personages.⁽⁹⁰⁾ Soms worden de namen van de spelers van tussenspelen en van de prologen toegevoegd. Dat is gebeurd bij Mars ende Venus en bij het eerste spel van Narcissus ende Echo. De proloogspelers van Leander ende Hero zijn steeds aan de ‘Namen der Personagiens’ toegevoegd. Soms ontbreken echter namen van de hoofdrolspelers.⁽⁹¹⁾ In het eerste spel van Leander ende Hero is dat het geval met Apollo, die toch een belangrijke rol heeft.

Een merkwaardige fout komt voor in het eerste spel (I 489-497). Daar wordt het sinneken Amoureuse affectie twee keer aangeduid

(88) De vergelijking van Leander met een ‘vyerighen brander’ (Ip 40) zou dan ook een actuele waarde kunnen hebben. Op 5 april 1585 werd een poging gewaagd de schipbrug die door Parma was aangelegd om Antwerpen van toevoer van levensmiddelen af te snijden, door branders te vernietigen.

(89) Zie Van Doorn 1969, p. 259; Waterschoot 1991-1992, p. 88-89.

(90) Zie De Vreese 1891, p. 213.

(91) In een tekst die gebruikt gaat worden voor een opvoering, moet de lijst van de rollen compleet zijn, anders komen er problemen bij de rolverdeling, zeker in een stuk als Leander ende Hero, waarin 30 rollen te verdelen zijn. Als evenwel de naam van een speler in een rekst die bestemd is om te lezen ontbreekt, is dat niet zo'n ramp.

[p. 39]

met de naam Amoureuse fantasije, één van de spelers uit de proloog. Deze vergissing kan niet gemaakt zijn door de auteur en ook niet door de zetter, maar wel door de man die de proloog geschreven heeft en bezig is een afschrift te maken van het stuk. In een uithoek van zijn geheugen zat die naam nog.

Opvallend is voorts de behandeling van mythologische, historische en bijbelse namen. De rederijkers hebben de gewoonte in hun werk kwistig bijbelse en heidense namen rond te strooien. Houwaert vervangt in de klassieke spelen de bijbelse namen door voorbeelden uit de geschiedenis of mythologie.⁽⁹²⁾ Eén voorbeeld uit Narcissus ende Echo: Diana is zich aan het baden in een fontein. De jager Acteon wil haar verkrachten, maar door de volgende bezwering verandert hij in een hert:

Also waerlyck als pharao by hem⁽⁹³⁾ versanck,⁺
besweer ick u dorperheit onpassible
up my te baerene sulck werck horrible.
Alzo waerlyck als ⟨ick⟩ Aman plaegde⁺
De Hester met vilonijen jaegde,⁺
daer hy aen syns selves galghe om hinck,⁺
en door die cracht die my behaegde,
duen tsweert van Minerva craegde⁺
Olefernem, de van Judith die doot ontfinck,⁺
so besweer ick u... (v. 819-828)

In de gedrukte versie zijn de bijbelse namen vervangen door mythologische. Het is natuurlijk onmogelijk om te weten te komen of er bijbelse namen in Leander ende Hero hebben gestaan, laat staan welke. Eén mythologische naam valt echter uit de toon, die van

(92) Waarom Houwaert de bijbelse namen heeft vervangen, is moeilijk te achterhalen. Wil hij pronken met superieure kennis? Het is ook heel goed mogelijk dat hij moeilijkheden wil voorkomen. De toneelstukken zijn immers voor publicatie bestemd. Ze bereiken daardoor een groter publiek. Hij had te maken met de index en een Brusselse overheid die steeds strenger optrad tegen het rederijkerstoneel (zie Van Elslander 1968, p. 73). Of wilde hij de protestanten niet voor het hoofd stoten? Op een synode van de Franse protestanten in 1578 werd het verboden mythologie te gebruiken in christelijke context (zie Jung 1966, p. 122).

(93) Bedoeld wordt Neptunus.

+ (Icarus)

+ (als Pallas Aijax)

+ (Cassandra)

+ (Daer hy om metten blixem verghinck)

+ (Ciane)

+ (Cianippum⁽⁹⁴⁾ die de doot ontfinck)

(94) Uit deze naam blijkt Houwaerts voorliefde voor de meest duistete voorbeelden uit geschiedenis of mythologie. Wie van zijn lezerspubliek zou het vethaal van Cyane en Cyanippus uit Plutarchus' Vitae parallellae min. 19, p. 310B paraat hebben? Zie voor meer obscure exempels noot 37.

[p. 40]

Midas. De context is als volgt: Hero heeft het lijk van Leander zien aanspoelen. Zij is wanhopig. Atropos en Goddeloose desperatie proberen haar tot zelfmoord te brengen door haar de schuld te geven van Leanders dood: zij is immers in slaap gevallen en heeft het licht laten uitgaan:

Goddeloose desperatie

'tFeyt dat ghy bedreven hebt,

Atropos.

Is argher dan moort.

Goddeloose desperatie.

'tIs Midae werck,
dat ghy v Lief dus hebt brocht om den hals. (IV 478-479)

Midas kreeg ezelsoren vanwege kritiek op Apollo's kunst. Hij was een onverstandig man misschien,⁽⁹⁵⁾ maar geen verrader. In de zestiende eeuw was hij het toonbeeld van een domme criticus.⁽⁹⁶⁾ In de originele tekst heeft hier ongetwijfeld gestaan: ‘Tis Judas werck.’ In een soortgelijke situatie zeggen de sinnekens in de Spiegel der Minnen: ‘Tis Judas werck...Veel arger dan moort’ (v. 2448 en 2463). Dierick heeft zich immers niet gehouden aan zijn afspraak met Katherina. Het zal de oorzaak worden van hun dood. Katherina vindt het ‘argher dan moort’ dat Dierick op reis moet naar Dordrecht (v. 1826) en als zij zijn gordel steelt, noemt zij haar daad ‘Judas wercken’ (v. 3579).

Houwaert heeft de neiging fouten te verbeteren en de mythologie te normaliseren.⁽⁹⁷⁾ In Narcissus ende Echo wordt ‘Troyen’ als voorbeeld

(95) ‘...sonder verstant ghebooren, / Als köninck Mijdas met sijn ezels oren’ (Mars ende Venus 984-985).

(96) Dat is het geval in het refrein met de stock: ‘Sijn sy als Midas niet seer qualijck beraeden / Die dees const versmaeden?’ Een soortgelijke rol speelt Midas in het Oordeel van Tmolus tusschen Apollo en Pan. Zie Roose 1964/65, p. 123 en 125. Ook bij Houwaert zelf staat Midas bekend als onrechtvaardige rechter: ‘Ghy dunct my slechter sijn van opinioene / Dan Mida was, in sijn onrechte,, jugementen’ (Pegasides Pleyn, p. XXXV).

(97) Et is in de groep van spelen met romantisch-klassiek gegeven een sub-groepje te onderscheiden van spelen met een eigen mythologie. Othea is daarin de godin van de wijsheid. Zij wordt aangeroepen in Leander ende Hero, Narcissus ende Echo, Jupiter en Yo en Mars ende Venus. Orpheus is de god van slaap en dromen, en A(n)tropos de god van de dood; Apollo en Phoebus zijn zelfs twee verschillende goden. Het is niet zo dat de schrijvers niet op de hoogte zouden zijn van de juiste benamingen en functies van de goden; de schrijver van het oudste stuk Narcissus ende Echo, Colijn van Rijssele, was zeker een ontwikkeld man (zie Van Gijsen 1989, p. 190-191). Deze toneelstukken zijn geschreven voor een publiek dat vertrouwd moet zijn geweest met deze afwijkende mythologie; het wilde het zo horen en niet anders. Het waren ongetwijfeld de inwoners van één en dezelfde stad, Brussel. Tot deze Brusselse spelen horen Narcissus ende Echo, (Spiegel der Minnen), Mars ende Venus, Jupiter en Yo en Leander ende Hero. In Leander ende Hero wordt trouwens verwezen naar de liefdesparen Jupiter en Io en Mars en Venus (I 871-873); ook in Jupiter en Yo komt de liefde van Mars en Venus (f. 32v.) uitvoerig aan de orde. Dezelfde namen blijven rondzingen. Dat is niet vreemd. Blijkbaar circuleerden in rederijkerskringen lijstjes met mythologische, historische en bijbelse namen. Zo'n lijstje is bewaard gebleven. Het is van de hand van de Brusselse rederijker Gielis Leemans. Het dateert van kort na 1519 (zie voor deze gegevens De Keyser 1953, p. 51-57) en is in het bezit geweest van Houwaert! In dit lijstje van ‘Wt gelesen vrouwen...om / yn cameren te ordyneren, wt / dyveersche boecken, ...’ vallen vooral op ‘Dyana op een fonteyne verkeerde Antheon in eenen hert’ en ‘Othea een seer wyse vrouwe gerekent’. Het ziet er naar uit dat Narcissus ende Echo een van die boeken was die Gielis Leemans heeft gebruikt. Verder komen uit dit toneelstuk behalve Echo ook nog de namen van Ysis en Berechynya in het lijstje voor.

[p. 41]

van een stad die verwoest werd door toedoen van een vrouw, vervangen door ‘Percepolis’ (v. 554).⁽⁹⁸⁾ Troje kan immers nog niet verwoest zijn, want verderop in het spel doet Serfeles van Troje mee aan het toernooi (v.1317). In de klassieke spelen is Atropos (of Antropos)⁽⁹⁹⁾ de god van de dood. In de gedrukte versies is zij een godin geworden.⁽¹⁰⁰⁾ Orpheus is in de handschriften behalve muzikant ook de god van de nacht en van de dromen.⁽¹⁰¹⁾ In de druk wordt dat rechtgezet: daar heet hij Morpheus. Zijn tegenhanger is Phoebus, de god van de dag. Apollo is daarentegen de god van de voorspelkunst. Phoebus en Apollo treden in de spelen soms op als twee verschillende personages. In Mars ende Venus staan zij zelfs tegelijkertijd op het toneel (v. 643-721). In de gedrukte tekst zijn zij weer één persoon geworden. Phoebus en Morpheus worden in Leander ende Hero in een adem genoemd als de goden van dag en van nacht (II 108-109, 463-467), terwijl Apollo in het eerste spel de god is die een orakel uitspreekt. Heeft in de oorspronkelijke versie misschien Orpheus gestaan in plaats van Morpheus? Het is in elk geval niet onwaarschijnlijk dat in het originele spel Atropos een man was. ‘Zij’ neemt zich immers voor

(98) Zie over deze passage Waterschoot 1991-1992, p. 90-92.

(99) Zo wordt de naam gespeld in Narcissus ende Echo en in Van den drie Blinde Danssen.

(100) In de grote allegorische werken van de Bourgondische traditie is Atropos, de personificatie van de dood, een vrouwelijk wezen. Zij speelt bijvoorbeeld een belangrijke rol in Den Camp vander Doot van Jan Pertcheval, een vertaling van Chevalier délibereré van Olivier de la Marche. Van dit werk is Houwaert ‘bijna slaafs afhankelijk’ (Vanderheyden 1932, p. 55). Hij heeft het intensief geplunderd voor zijn eigen werk Den Vreesselijcken Camp der Doot (onderdeel van Den generalen loop der werelt). Verder komt zij prominent voor in Van den drie Blinde Danssen, een vertaling van Pierre Michaults La Danse aux Aveugles.

(101) In Narcissus ende Echo v. 664 en 684, in Mars ende Venus v. 348 en 595 en in Jupiter en Yo f.24r. en f.28r.

[p. 42]

een ‘capruyn’ te gaan dragen als teken van rouw vanwege de dood van Hero en Leander⁽¹⁰²⁾ en een capruyn is eerder een mannendracht.⁽¹⁰³⁾ Als Atropos een vrouw zou zijn, zouden de slotscènes van het spel (meer dan 200 verzen) beheerst worden door alleen maar vrouwen, vijf in het totaal. Op papier is dit natuurlijk niet onmogelijk, maar op het toneel geeft dat een onevenwichtige indruk.

Houwaert gebruikte graag bij de klassieke eigennamen de Latijnse naamvalsvormen. In de handschriftversie van Narcissus en Echo en Mars ende Venus komen ze maar weinig voor.⁽¹⁰⁴⁾ In het afschrift van Aeneas en Dido staan er meer. Dat is ook niet verwonderlijk. Van Ghistele kende Latijn; hij heeft zelfs poëzie in het Latijn geschreven.⁽¹⁰⁵⁾ Toch maakte hij in Aeneas ende Dido slechts spaarzaam gebruik van Latijnse naamvalsvormen. In Leander ende Hero daarentegen komen de naamvallen bijna systematisch voor.⁽¹⁰⁶⁾ De meest excentrieke vormen zijn in dit stuk te vinden.⁽¹⁰⁷⁾ Wanneer men kijkt naar de naam Leander, blijkt dat steeds de naamvalsvorm wordt gebruikt die in het zinsverband past,⁽¹⁰⁸⁾ behalve als deze naam in rijmpositie staat.⁽¹⁰⁹⁾ Dat lijkt mij een teken dat het origineel niet dat

(102) Ook de sinnekens in de Spiegel der Minnen gaan na de dood van Dierick een ‘roucaproen’ opzetten (v. 5476), net als de (mannelijke) sinnekens in Pyramus ende Thisbe van De Castelein (v. 1432) als Pyramus en Thisbe zelfmoord hebben gepleegd.

(103) Het is een dracht typerend voor mannen: geestelijken, doctoren en zotten dragen het (zie WNT s.v. ‘kaproen’). In het WNT s.v. ‘kaproen’ 8 staan voorbeelden dat vrouwen zo'n kledingstuk dragen. Dat het om vrouwen gaat, wordt er steeds bij vermeld. Het MNW s.v. ‘caproen’: ‘hoofddeksel van mannen en vrouwen, doch vooral van mannen.’

(104) In Narcissus ende Echo komen de vormen ‘Narcissum’ (v. 74), ‘Narcisse’ (v. 869) en ‘Olefernem’ (v. 827) voor; in Mars ende Venus ‘Acrisium’ (v. 81) en ‘Alcumenan’ (v. 86).

(105) Zie Vinck-Van Caekenberghe 1996, p. 144-146 over Van Ghisteles kennis van het Latijn.

(106) De naam Hero wordt nergens verbogen, net zo min als in Jupiter en Yo de naam van Yo. De plaatsnamen Sestos en Abydos worden soms wel, soms niet verbogen.

(107) Bijvoorbeeld de vocativus ‘Glauce’, ‘Melicerta’ en ‘Protheu’ (IV 263-265); de genitivus ‘Acrisij dochter’ (I 166); de dativus ‘presenteert Veneri’ (I 281-282); exotische accusativusvormen als ‘Helicen’ en ‘Arcton’ (IV 241); zelfs de ablativus, waarvan in het Nederlands geen equivalent voorhanden was, wordt gebruikt ‘van love’ (I 169).

(108) Er is één uitzondering: ‘Aen Leander en Hero’ (I 341). De vorm ‘Leandrem’ (I 347) is een schrijf- of drukfout.

(109) Het gaat om de volgende drie passages: 1. ‘wy zaghen knielen / By Hero voor den Ouraer Leander’. Dit moet rijmen op ‘Maer hoe vriendelijck beloncten sy d'een d'ander’ (I 388-390. Omdat Leander hier lijdend voorwerp is, zou de accusativusvorm ‘Leandrum’ meer op zijn plaats zijn geweest. 2. ‘Dese schoone Hero met Leander, / Gelijckmen twee mutsaerden is bindende d'een op d'ander’ (II 41-42). Hier zou de vorm ‘Leandro’ gepast hebben. 3. ‘De Goden moeten verbittert zijn op my Leander, / Want de winden die strijen al d'een teghen d'ander’ (IV 233-234). Als de schrijver consequent was geweest had hier vanwege ‘op’ een dativus ‘Leandro’ of accusativus ‘Leandrum’ hebben moeten staan. De volgende passage kon door de bewerker wél voorzien worden van een naamval in rijmpositie: ‘Zoo verwerren sy dan in d'een d'andere. / Valsche calumnije. / En dan eest ô hertelijck Lief Leandere’ (III 301-302). Leander wordt hier aangesproken; de juiste vocatiefvorm zou evenwel geweest zijn ‘Leandre’ (zie Ovidius Heroides 19, 1).

[p. 43]

buitensporige gebruik van naamvallen kende. Het is natuurlijk ook niet wenselijk in een toneelstuk dat bestemd is voor een openbare opvoering, intensief Latijnse naamvallen te gebruiken. Het gedeelte van het publiek dat niet of nauwelijks naar school is geweest, zal het nut van al die verschillende vormen niet kunnen inzien. Het is verwarrend dat op het toneel één en dezelfde persoon wordt bedoeld met Jupiter, Jove en Jovis en dat Venus dezelfde godin is als Venerem. Op papier geven die naamvallen minder problemen. De lezer kan nog eens rustig terugbladeren. Een gedrukt werk is natuurlijk vanzelfsprekend bestemd voor een meer ontwikkeld publiek.

Tenslotte zijn de teksten herspeld en is de taal gemoderniseerd.⁽¹¹⁰⁾ Misschien rijmt daarom armen op beschermen (II 253-255) en op ontfermen (IV 504-505). Dit alles wijst er op dat het binnenspel eveneens een bewerking heeft ondergaan. Degene die het binnenspel heeft bewerkt, was vast en zeker dezelfde als de schrijver van de prologen: Houwaert.

(110) De Vreese 1893, p. 219: Houwaert heeft de spelen omgezet in de Brabantse schrijftaal.

Houwaert, Marot en Van Ghistele

En die blies uyt die keerssen
Daer verdroncker dien jongen helt.

In 1582-1583 verschijnt bij Plantijn Houwaerts hoofdwerk Pegasides Pleyn, ook wel Lusthof der maeghden genoemd. Dit werk overtreft in aantal versregels de Ilias, Odyssee en Aeneis tezamen. Oude bekenden passeren de revue: Dido en Aeneas, Narcissus en Echo en in het tweede boek, dat ‘T'chieraet van die deughdelycke maeghden’ heet, Hero en Leander. Deze episode is toegevoegd als waarschuwend voorbeeld tegen pronken:

Soo suldy ghy dochters ...
Altijt schouwen groot hoverdije,

[p. 44]

 

Van uytwendich verschiersel delicaet.

 

...

 

D'Vytwendich chieraet is dicwils occasie

 

Datter veel jonghe dochters comen in sneven, (p. 135)

Wat is het geval? Hero ging ‘verchiert als een Goddinne’ (p. 137) naar het feest.

Maer dit was een van haer swaerste gebreken,
...
Dat sy geeren (naer noene) uytwendich verchiert,, was. (p. 136)

Omdat zij zo mooi is aangekleed trekt zij de aandacht van Leander, met alle fatale gevolgen van dien. In de traditie van het verhaal speelt verder kleding nauwelijks een rol. Alleen in het toneelstuk en in Pegasides Pleyn is Hero's kleding zo belangrijk. De overeenkomst is opvallend. Hero en haar voedster gaan in het toneelstuk naar Venus' feest ‘verciert ghelijck twee Goddinnen’ (I 242). Zij is getooid ‘Met onbekende rijckelijcke accoutrementen’ (I 215). In het toneelstuk is die kleding functioneel; ze dient een belangrijk doel:

Dat ons niemant ter weerelt kinnen,, en zal,
Ick hope dat daer niemant beghinnen,, en zal,
Ons eenighe dorperheyt voren te legghen. (I 216-218)

De kleren dienen als een vermomming. Hero wil natuurlijk niet dat haar vader dit verboden bezoek aan de stad te weten komt.⁽¹¹¹⁾ Bovendien wordt Leander verliefd op Hero vanwege haar mooie ogen. In liefdesverhalen worden jongemannen toch niet verliefd vanwege iemands kleren?⁽¹¹²⁾ Houwaert gebruikt de kleding alleen maar als voorwendsel voor zijn moralisaties.

(111) Er is ook nog een toneeltechnische reden. Het publiek wordt altijd door een prachtige aankleding geboeid. Omdat op het toneel de rol van de goddelijk mooie Hero door een man moet worden uitgebeeld, is het maar beter dat de aandacht van het publiek zich op die kleding richt.

(112) Bij Musaeus en Marot is Hero juist eenvoudig gekleed in een wit gewaad, waardoor haar oogverblindende schoonheid des te beter uitkomt. In de scène van de ontmoeting voegt Marot evenwel een detail toe dat belangrijk is voor de Nederlandse bewerkingen. Hij noemt Hero's kleed ‘riche vesture’ (v. 216). Dit is de vertaling van het Latijnse ‘variam...vestem’. In het toneelstuk heeft Hero ‘onbekende rijckelijcke accoutrementen’ aangetrokken om zich te vermommen. Door Houwaert wordt de kleding opgeblazen tot hoofdmotief.

[p. 45]

In Pegasides Pleyn is Hero een ‘nonne’ die onder de hoede van een voedster in een ‘covent’ leeft. Hieruit wordt meteen al duidelijk dat Houwaert gebruik maakt van de traditie van Musaeus én die van Ovidius. Bij het dichten had hij de vertaling van Marot opengeslagen naast zich liggen. Dat wordt duidelijk, wanneer men zijn vertaling legt naast de overeenkomstige Franse passages. Een paar willekeurige voorbeelden:

O noble vierge, il ne fault qu'on te die
D'Athalanta, ... (v. 277-278)

O Edel maghet, ick en derff u niet segghen
Hoe Athalanta... (v. 142)

Si est ce en vain que m'as propos tenu,
Car veu que errant tu es & incongneu
Et qu'en toy n'a secureté de fiance. (v. 319-321)

MAer tis te vergeefs dat ghy,, my,, van minnen,, segt
...
Want een uytlander die hier is onbekent,
En daer gheen sekerheyt in en is, noch trouwe,
En behoort gheen dochter te zijn obedient. (v. 144)

L'oeil est la voix, & quant frappé se sent,
La playe coule & droit au coeur descent. (v. 177-188)

Maer d'ooghe is den wech die met loose trecken
Ter herten doet sincken die smertighe voncken,
Liefde compt door d'ooghen in t'herte ghesoncken. (v. 138)

Houwaert volgt de loop van het verhaal. Hier en daar vertaalt hij één of twee Franse versregels letterlijk. Vervolgens gaat hij met de stof aan de haal. Hij parafraseert, verkort, breidt uit, wijst voortdurend vooruit naar de tragische afloop, maar vooral: hij moraliseert. Na een regel of vijf à vijftien kijkt hij blijkbaar weer in de Franse tekst en vertaalt weer een vers letterlijk. Een langer voorbeeld van zijn werkwijze:

Ce n'est pas chose aux Vierges bien propice,
D'administrer à Venus sacrifice,

[p. 46]

 

Venus ne prent aux pucelles plaisir,

 

Ses vraiz statutz, si tu as le desir,

 

De les sçavoir & ses misteres dignes,

 

Ce sont anneaulx, nopces, lictz & courtines.

 

Puis qu'aymes doncq Venus doulce & traictable,

 

Ayme la loy d'amour ... (v. 259-266)

 

 

 

TEn is voor die maeghden bequame,, niet

 

Veneri sacrificie te doene,

 

V offerande en is haer aenghename,, niet,

 

Sy prijst die dochters die stoute zijn en coene,

 

En die daghelijckx recreeren in t'groene,

 

Veneris dienst is spelen, dansen, en springhen,

 

Daer sy de liefde met plach te voene

 

Van d'amoreuse dochters, en jonghelinghen,

 

Bagghen, ketenen, juweelen, en ringhen,

 

Houdt sy voor offerande van weerden.

 

Venus lacht als de maeghden giften aen veerden.

 

 

 

DIendy Veneri boven,, dander Goddinnen,, dan

 

Wilt haer wet volghen ... (v. 141-142)

Met deze woorden probeert Leander Hero ervan te overtuigen, dat een maagdelijke status niet past in Venus' eredienst. Bij Marot is die eredienst respectabel. Er is sprake van een trouwring en een bruiloft. Volgens Houwaert echter wil Venus alleen lichtzinnig vertier. De trouwring is vervangen door een reeks van frivole geschenken! Leanders woorden, die wervend zouden moeten zijn, hebben bij Houwaert een afkeurend toontje gekregen.

Houwaert heeft eveneens Van Ghisteles vertaling van Ovidius' liefdesbrieven geraadpleegd.⁽¹¹³⁾ Ook bij hem heet de Hellespont ‘cleyne zee’ (p. 144). Bij de volgende twee passages is het duidelijk dat hij Van Ghistele er bij opgeslagen heeft:

AL sien de schippers in Zee van verren
Naer Elicen en Arcton by vlaghen,
Naer Parrasin en naer meer ander sterren

(113) Houwaert kende deze vertaling. Hij heeft er intensief gebruik van gemaakt in Pegasides Pleyn. Van Vinckenroye 1963-1964, p. 185-199 geeft hiervan voorbeelden.

[p. 47]

 

Als Ariadnes croone, en naer den waghen,

 

In al dees sterren heb ick cleyn behaghen. (p. 146)

Door de toevoeging ‘Parrasin’ is het duidelijk dat Houwaert hier niet op het toneelstuk teruggaat, maar rechtstreeks op Van Ghisteles vertaling.

EN Hero lach slapende en droomde,, doen,
Datter eenen Dolphijn quam gheswommen naer t'lant,
Daer sy droomende aff verschroomde,, doen,
Haer docht soo saen de vloet hem werp op t'sant
Dat hem dwater ontginc met tleven, en want
Hero door desen droom van sinnen ontpaeyt,, was
Is sy ontspronghen ... (p. 151)⁽¹¹⁴⁾

Als men de dromen met elkaar vergelijkt, blijkt weer dat de versie van Houwaert direct terug gaat op Van Ghistele.

Twee auteurs, Houwaert en de anonieme schrijver van het toneelstuk, hebben dus dezelfde bronnen gebruikt. Marot en Van Ghistele, en op hun eigen manier verwerkt. Hier wordt ons even inzicht gegeven in de werkwijze van de rederijkers. Dat het web van invloeden en verwijzingen nog ingewikkelder in elkaar zit, moge blijken uit het volgende hoofdstukje.

(114) De passages van Van Ghistele zijn reeds geciteerd in het hoofdstuk ‘Ovidius en Van Ghistele’.

Houwaert en Leander ende Hero

‘Och moeder,’ seyde sy, ‘moeder
mijn hoofje doet mijnder soo wee.’

In Pegasides Pleyn komt een aantal elementen voor die niet zijn ontleend aan Marot of Van Ghistele. Houwaert kende nog een derde versie van het verhaal van Hero en Leander, namelijk het toneelstuk. Waarschijnlijk had hij, toen hij werkte aan Pegasides Pleyn, al een afschrift van het toneelstuk in zijn bezit. Enige jaren later zal hij immers een bewerking van dit stuk maken.⁽¹¹⁵⁾ Als hij dan prologen

(115) Zie voor deze bewerking het hoofdstuk ‘Houwaert en de hele Handel’.

[p. 48]

aan het stuk toevoegt, verwerkt hij daarin een aardig idee, dat hij al eerder had gebruikt in Pegasides Pleyn. Rijmend op ‘Leander’ staat er in de eerste ‘prologhe’:

Hy en kost, ghelijck den Salemander,
Den brant niet gheblusschen, tot synen lee,
Met synder kouder natueren, dies hy quam in wee
In Hellespont, daer hy syn liefde moeste af-spoelen. (Ip 42-45)

In Pegasides Pleyn staat:

En dees twee Steden die zijn ghescheyen
Met een cleyne Zee al van d'een dander,
Hier heeft Cupido gaen den vloet⁽¹¹⁶⁾ bereyen
Daer ghemeynlijck in leeft den Salemander,⁽¹¹⁷⁾
En heeft een jonghelinck ghenaempt Leander,
En een maeght die Hero hiet, in liefden verblint. (p. 136)

Uit deze twee citaten moge eens te meer blijken dat Houwaert inderdaad de schrijver is van de prologen van Leander ende Hero.

Het toneelstuk is beslist niet een bewerking van deze episode uit Pegasides Pleyn. De volgende voorbeelden moeten duidelijk maken dat Houwaert afhankelijk is van de toneelversie. Ondanks het slechte weer zwemt Leander naar de burcht van Hero. Halverwege is een rots. Die rots daar midden in de zee komt verder nergens voor in de traditie⁽¹¹⁸⁾ en is in een verhalende tekst eigenlijk overbodig. Op het toneel echter levert die rots een mooie scène op. Leander komt vanuit Abydos aangezwommen over het voortoneel. Hij ziet het baken van Hero niet meer:

Want ick en zien 'tlicht niet 'tmoet uyt zijn ghewaeyt,
Dies word' ick van zinnen nu gheheel ontpaeyt,

(116) Dit moet waatschijnlijk ‘gloet’ zijn. Men dacht dat de salamander tegen vuur bestand was en in staat was met ‘synder kouder natuere’ vuur te blussen. Zie Orban 1985, p. 217-219.

(117) De spelling ‘salemander’ is in de computerversie van het WNT niet te vinden. Het is opmerkelijk dat deze schrijfwijze wel in deze twee citaten, die toevallig allebei van Houwaert zijn, voorkomt.

(118) Deze rots midden in zee moet niet verward worden met de rots aan de kust waar Leander, volgens Ovidius en Van Ghiscele, tijdens het stormachtige weer zit te peinzen.

[p. 49]

 

'tHooft staet so verdraeyt,, dat ic niet en weet waer swemmen

 

Ghelijck den kreupele den berch moet opklommen,⁽¹¹⁹⁾

 

Soo moet ick roeyen teghen wint en stromme,

 

Dan komen de straffe baren en drijven my wederomme

 

Somtijts verheffen haer de golven tot inde locht,

 

En dan vallen sy tot inder Hellen... (IV 225-232)

Gelukkig is daar de rots. Hij klampt er zich buiten adem aan vast. Hij heeft al 30 regels tekst moeten uitspreken. Op de rots roept hij de goden aan om hulp, maar Rampzalighe Fortuyne en Atropos verschijnen. ‘Ick zal v in plaets' van wijn de bracke Zee doen smaken’ zegt Rampzalighe Fortuyne tegen Leander en ondanks zijn smeekbeden verdrinken de twee hem, vlak voor de ogen van het publiek. Leanders laatste woorden zijn voor Hero:

Adieu alderliefste Hero Palleys van deuchden,
Ick moet, eylaes! nu van v Lief scheen,
....
Oorlof ick moet nu scheyden van hier,
Adieu ô Alderliefste die ick oyt minde. (IV 326-341)⁽¹²⁰⁾

‘Dout hem onder “twater” zegt Rampzalighe Fortuyne tegen Atropos, ick zal syn inde- / Veers v helpen zinghen op dit saysoen’ (IV 342-343). In Pegasides Pleyn komt Leander tijdens het overzwemmen ook halverwege een rots tegen:

(119) Deze vergelijking is al eerder gebruikt (II 259-260):
Liefs ghebruyck.
Leander beghint naer den Borgh te swemmen.
Den Roover.
Ghelijckmen met arbeyt moet den berch op klemmen.
Deze vergelijking komt ook voor in Van Ghisteles vertaling. Leander schrijft over het terugzwemmen naar huis: ‘Climmende ben ic dan swaerlijck dunct my om hooge.’ (f.Q5r.). Misschien is hier een echo te horen uit de Const der Rhetoriken van De Castelein: ‘Eurealus veinstren, hebbick alle beclommen: / Leanders procelluese wateren duerswommen’ (p. 182).

(120) Een herinnering aan het ‘adieu ... Vriendinne’ van het afscheid na de eerste ontmoeting (I 846-847) en het ‘Oorlof Alderliefste’ (II 541) van het afscheid na de eerste nacht. Zulke afscheidswoorden zullen wel tamelijk traditioneel zijn, maar ze lijken toch verdacht veel op: ‘Orloff mijn alderliefste vrindinne, / Adieu die ick bouen al die leuen beminne / Orloff ick moet scheyen.’ Houwaert tor zijn wettige echtgenote in De Vier Wterste (v. 4616-4618).

[p. 50]

 

DEn wint heeft hem terstont,, gheheven,, wedere,

 

Die Leandrum heeft gheveurt tot inde locht,

 

En daer naer tot inden gront,, ghedreven,, nedere

 

Tot aen een steenroetse daer hy te rusten plocht,

 

Daer hy op dam, en sprack hoe heb ick u vervrocht,

 

O Borea, die my drijft van mijns lief erven,

 

Sijt ghedachtich hoe ghy oock troost versocht,

 

Eer ghy Orythiae jonste cost verwerven,

 

...

 

O Godt der Zee, laet my sonder faliatie

 

Dees reyse volbrenghen, en by mijn liefswemmen,

 

Maer soo een creupelen moet den berch op clemmen,

 

Oft soo een schip teghen strom, en wint, moet varen,

 

Soo roeyde Leander teghen die Zeebaren. (p. 150)

Een kreupele die de berg moet opklimmen. Hier heeft iemand afgekeken! De ‘steenclip’ is op het toneel functioneel. De speler van Leander krijgt alle rust om zijn rol uit te spelen. Hij hoeft niet meer te doen alsof hij zwemt. Bovendien hebben Rampzalighe Fortuyne en Atropos zo een plek om te staan. In een verhalende versie heeft evenwel zo'n rots halverwege nauwelijks enig nut.

Een tweede situatie die duidelijk aan het toneel is ontleend: als Leander de eerste nacht bij Hero aankomt, ontvangt zij hem volgens Musaeus en Marot met een omhelzing, heel begrijpelijk. Bij Houwaert echter ‘Hiet sy Leandrum, hertelijck willecomme’ (p. 147). Waarom geen omhelzing of kus? Hij herinnert zich hier vast de situatie op het toneel. Hero geeft daar Leander een hand en begroet hem met een rondeel, waarin vier keer ‘willekom(e)’ voorkomt en twee keer ‘hertelijcke willekom’,⁽¹²¹⁾ dit ter vervanging van een omhelzing.⁽¹²²⁾

(121) In De Vier Wterste (v. 495-498) wordt Houwaert in de gevangenis door Geloof, Hoop en Liefde bezocht. Hij begroet ze als volgt: ‘Willecome beminde vriendinnen ghepresen, / Hertelijcke willecome soo moet ghy wesen, /.../ Zijt ghy hier comen (peysick) om mijn ghenesen?’ Dit lijkt dan weer erg veel op Hero's woorden: ‘Zijt willekome Lief die ick heb uyrverkoren, /Hertelijcke willekom zoo moet ghy wesen, /.../ ...die myn quale zult ghenesen.’ Het ziet er naar uit dat Houwaert bijna een fotografisch geheugen had.

(122) Misschien was men met een omhelzing op het toneel enigszins voorzichtig. Vrouwenrollen werden immers door mannen gespeeld. Een kus op het toneel komt dan ook niet vaak voor. Coigneau 1984, p. 129 noemt twee gevallen van kussen tussen geliefden. In Jupiter en Yo evenwel wordt het kussen beschreven door de sinnekens. Het is de vraag of deze kussen wel zichtbaar voor het publiek waren. Als de sinnekens namelijk een erotisch tafereel beschrijven, is die scène juist niet te zien. In Leander ende Hero wordt er door de protagonisten wel gezoend bij het afscheid (II 558). Dat is helemaal aan het einde van de acte. In het Spel van sinne Cephalus en Procris echter wordt Procris volgens de toneelaanwijzingen meerdere malen door Cephalus gekust. In het komische toneel was het wel gebruikelijk om te kussen (Coigneau 1984, p. 129 noot 28).

[p. 51]

Tenslotte heeft de voedster in beide versies het laatste woord. Op het toneel kan haar optreden niet gemist worden. Hero heeft immers gezegd:

Ick wil op Leandrum springhen⁽¹²³⁾ al schreyen⁽¹²⁴⁾
En om datmen ons in een graf onder ons beyen
Sou legghen zal ick hem vast houden in myn armen.⁽¹²⁵⁾ (IV 502-504)

Dat dit op zo'n manier gebeurt en dat de wens van Hero uitkomt, moet het publiek duidelijk te horen krijgen. Van ouders kant valt niet veel te verwachten. Alleen de voedster blijft over om de twee geliefden samen te begraven:

Eylaes! sy ligghen hier d'een op d'ander beneven
Hero veynster, die noch wijt open staet.
O Goden der Hemelen willet my vergheven,
Dat ick den oorspronck ben van dit moordaet,
Had ickse niet ghehouden in haer quaet. (IV 536-540)

(123) Dit tafereel doet sterk denken aan het verhaal van Ceyx en Alcyone. Alcyone is te weten gekomen dat haar man Ceyx is verdronken. In een voorspellende droom is de vormveranderaar Morpheus haar namelijk verschenen in de gedaante van haar verdronken man. Als hij aanspoelt, wil ze op het lijk springen om in de dood verenigd te zijn. Terwijl ze springt, veranderen zij én Ceyx in ijsvogels. Ovidius, Metamorphoses XI, 731-748. In Chapmans voortzetting van Marlowe's Hero and Leander veranderen de geliefden in Acanthides, distelvinken.

(124) Leander in Van Ghisteles brief fantaseert dit: ‘Biddende dat mijn lichaam aen v lant / Binnen der hauen mach ghebercht worden valiant. / Op dat ghyt al schreyende noch eens mocht genaken.’ (f.Q7 r.)

(125) ‘Zij nam hem in haer armen / zij spronker mee inde zee.’ Deze omhelzing schijnt voor het eerst voor te komen in het Fragmentum mythologicum van omstreeks 1100 van Baldericus Burgulensis (Baudri van Bourgueil). De omarming krijgt in dit gedicht zeer de nadruk (Färber 1961, p. 80-82 citeert het betreffende gedeelte van het gedicht. Het gaat om vers 1023, 1028-1029 en 1040-143). Ook in L'epistre Othea XLII sterft Heto op deze manier: ‘en embrassant le corps peri et fut noyee.’ In de Ovide moralisé en prose (De Boer 1954, p. 151) gaat het net zo: ‘elle ... embrassa son dit amy mort et le baisa estroitement. Et en ce faisant luy moustra signe de grant ardour d'amour. Et ainsi fut elle noyée avec luy.’ Het idee hiervoor wordt door Ovidius zelf aangereikt. In de Heroides 18 vers 195-200 fantaseert Leander even dat hij verdronken is en aanspoelt bij de burcht van Hero: ‘Flebis enim tactuque meum dignabere corpus / et “mortis” dices “huic ego causa fui!” (Je zult namelijk huilen en mijn lijk een aanraking waardig achten en je zult zeggen: “ik ben de oorzaak geweest van je dood!”).’

[p. 52]

 

En ick wilse beyde in een graf begraven,

 

Godt wil hun zielen met Hemelschen Nectar laven (IV 547-548)

Ondanks het sombere einde kan het publiek naar huis met de troostrijke gedachte dat de twee hoofdpersonen, die verenigd waren in liefde en dood, ook in het graf, misschien zelfs in de hemel, verenigd zullen zijn.⁽¹²⁶⁾ Bij Houwaert heeft de voedster ook het laatste woord, maar het enige wat zij bij hem doet is zich te buiten gaan aan zelfbeklag en rouwmisbaar. Zij geeft zichzelf de schuld net als op het toneel: ‘Door dat sy doorsaeck was van dit verstranghen’ (p. 152). Van begraven is echter geen sprake. De rol van de voedster is hier geheel overbodig.

(126) Zo gebeurt het ook met met Katherina en Dierick in de Spiegel der Minnen (zie v. 6061-6065 en 6152-6157) en met Pyramus en Thisbe in De Casteleins Pyramus ende Thisbe (v. 1481).

Houwaert of Van Ghistele

‘Och mondelingh, kost ghy spreken!
Och hertje waert gy der gesont!’

Nu zou de gedachte kunnen oprijzen: kan het toneelstuk niet door Houwaert zelf geschreven zijn? Er zijn immers zoveel punten van overeenkomst. Hij heeft dezelfde bronnen gebruikt en hij kende het toneelstuk blijkbaar goed. Toch is dat niet erg waarschijnlijk. Daarvoor is het verschil in de behandeling van de stof en in de houding van de auteurs tegenover de liefde van de protagonisten te groot. Houwaert oordeelt en moraliseert zowel in de prologen van het toneelstuk, als in Pegasides Pleyn. Dat doet de auteur van het toneelstuk niet. Verder zijn in het toneelstuk de verschillende bronnen verwerkt tot een consistent geheel. Houwaert heeft daarentegen zijn verschillende voorbeelden naast elkaar gebruikt en achter elkaar gezet zonder er een eenheid van te maken. Enige voorbeelden. In het toneelstuk heeft Hero er genoeg van eenzaam in haar burcht te zitten. Ze wil er eens uit:

Wy zitten hier alleene in swaer benouwen,
Daer wy niet en aenschouwen

[p. 53]

 

Eenighe Mans oft Ionghelinghen,

 

Dan zomtijts grove Schippers...

 

...

 

Ick moet myn jonghe natuere dwinghen,

 

Ick en mach danssen noch springen... (I 182-189)

Hier is bij Houwaert de tekening van Hero's karakter niet consequent. Enerzijds leeft zij uit vrije wil teruggetrokken, zoals dat bij Musaeus en Marot het geval is:

IN ghesellschap en had sy gheen,, behaghen,
Sy was van joncx ghewoon nature te dwinghen,
Sy versmaeyde der maeghden gemeen,, misdragen,
Sy en ginck ter feesten, dansen, noch springen. (p. 136)

Anderzijds zegt zij tegen Leander:

Wy passeren de tijt (in druck) met ons twee,
Maer het doet ons dickwils in therte wee
Dat wy niet en hooren dansen, noch springhen,
...
En voor schoon edele jonghelinghen,
Sien wy swerte plompe schippers by vlaghen,
Die in bedwanck leeft, heeft reden om claghen. (p. 145)

Dit komt weer rechtstreeks uit het toneelstuk. Ook het volgende is niet consequent in Hero's gedrag. Zij gaat graag ‘naer noene’ in prachtige gewaden gekleed, maar als zij een verhouding met Leander heeft, wordt haar doen en laten heel anders:

EN om d'amoreuse oneeren,, te decken,
Sachmen Heronem alle morghen eert heeft gedaecht
Haer religieuse grau cleeren,, aantrecken:
Sy was tsnachts een vrouwe, en t'sdaechs scheen sy maeght. (p. 149)

Is trouwens dit ‘sachmen’ niet wat vreemd? Hoe kan men in een verhaalsituatie zien dat Hero voor dag en dauw religieuze kleren aantrekt? Het ‘sachmen’ lijkt eerder een herinnering aan een visuele toneelervaring. Er is bij Houwaert een zekere tweeslachtigheid, die te wijten is aan het feit dat Houwaert de versie van Marot en de toneelversie heeft samengevoegd zonder er diep over na te denken.

[p. 54]

Het is niet geloofwaardig dat Houwaert de auteur van het toneelstuk is. Hij zou dan een toneelstuk van eigen hand hebben bewerkt om gepubliceerd te worden. Op zich zou dat natuurlijk wel kunnen, maar in zijn bewerkingen van Narcissus ende Echo en Mars ende Venus waren verzen met al te duidelijke seksuele toespelingen en obsceniteiten herschreven of weggelaten. Vooral de teksten van de sinnekens hebben het moeten ontgelden, maar ook in de andere dialogen ‘worden liefdeszaken vergeestelijkter, verfijnder voorgesteld’.⁽¹²⁷⁾ Zo wordt in het handschrift van Narcissus ende Echo van Echo gezegd: ‘sy heevet tvier in hoer kueckene’ (v. 619). Dat wordt in de gedrukte versie: ‘Haer herte is gheheel in liefden ontsteken.’ In Leander ende Hero is in dit opzicht niets veranderd. Van Hero zeggen de sinnekens: ‘het isser al brant / In't voor-portael’ (II 430-431). Het is onwaarschijnlijk dat Houwaert een bewerking heeft gemaakt van eigen werk zonder veranderingen aan te brengen in de obsceniteiten. Het meest lichamelijke en obscene stuk van de vier uit de Handel der Amoureusheyt zou in dat geval van zijn hand zijn, terwijl hij zoveel moeite heeft gedaan om de andere spelen te kuisen.

Uit het feit dat Houwaert in Pegasides Pleyn gebruik heeft gemaakt van Leander ende Hero, blijkt dat dit toneelstuk gemaakt moet zijn vóór de editie van 1582. Wanneer hij Pegasides Pleyn heeft vervaardigd, is niet helemaal duidelijk. Houwaert zou het werk (in één winter!) geschreven hebben tussen zijn gevangenschap te Antwerpen in 1568-1569 en de publicatie in 1582-1583. Van Vinckenroye maakt aannemelijk dat het schrijven heeft plaatsgevonden tussen 1575 en 1580,⁽¹²⁸⁾ misschien in wedijver met Van der Noots Olympiados.⁽¹²⁹⁾

Gezien het tijdstip zou het mogelijk kunnen zijn dat Van Ghistele de schrijver is; maar ook dat is niet waarschijnlijk.⁽¹³⁰⁾ Wel komt de werkwijze bij de bewerking van een klassieke tekst enigszins overeen. Van Ghistele volgt in Aeneas ende Dido het eerste en vierde boek van de Aeneis op de voet. Hij wijkt nauwelijks van dit voorbeeld af, terwijl de auteur van Leander ende Hero veel vrijer tegenover zijn voor-

(127) Van Doorn 1969, p. 259.

(128) Van Vinckenroye 1965, deel I, p. 53-59.

(129) Zie Van Vinckenroye 1968, p. 181-186.

(130) Coigneau 1984, p. 128 noot 23 wijst een toeschrijving aan Van Ghistele af vanwege het feit dat de twee geliefden elkaar onbekommerd aanspreken met gewone liefdesuitingen als ‘lief, alderliefste, lieve vriendinne’. In Aeneas ende Dido gaat het veel plechtiget toe.

[p. 55]

beelden staat en geheel eigen verhaallijnen toevoegt. Van Ghistele had toegang tot de Latijnse teksten. Het Latijn van Vergilius schemert door de dialogen van Aeneas ende Dido heen. Van Ghistele had ongetwijfeld toegang tot de Latijnse vertaling van Musaeus, vele malen reeds uitgegeven, ook in zijn eigen stad Antwerpen bij Plantijn. Er is geen aanwijzing in Leander ende Hero te vinden dat de auteur vertrouwd is met Latijn of met het Latijnse voorbeeld. De perfecte naamvalsuitgangen zijn te danken aan Houwaert. Zelf is Van Ghistele veel zuiniger met het gebruik van naamvalsvormen. Verder zijn allerlei mogelijkheden die door zijn eigen vertaling van Ovidius' brieven worden geboden, ongebruikt gelaten. Bij Ovidius heeft Leander zittend op de kust een hele monoloog die zó ingevoegd had kunnen worden in het toneelstuk. Daar zit immers Leander uit te kijken over de stormachtige zee. Voor Hero aan de andere zijde van de Hellespont waren eveneens kant en klare teksten voorhanden. De dichter van het toneelstuk gebruikt Van Ghisteles vertaling wel, maar spaarzaam. Van Ghistele zou trouwens waarschijnlijk niet zo'n grappige vergissing gemaakt hebben: ‘Och kost ick als Amphion spelen zoete Musijcke, / De Dolphijnen zouden my helpen uyt versijcke.’ (IV 269-270) De verwisseling van Arion en Amphion ligt voor de hand, maar niet voor iemand die zo grondig thuis was in de rederijkerskunst én in Ovidius als Van Ghistele.⁽¹³¹⁾

De schrijver van Leander ende Hero is vooralsnog onbekend. Vermoedelijk was hij in 1585 al overleden. Houwaert zou toch niet zijn handtekening ‘Houdt middelmate’ onder het werk van een nog levend auteur hebben gezet? De schrijver moet wel een tijdgenoot zijn geweest van Van Ghistele. Hij heeft immers gebruik gemaakt van diens Clachtighe Sendtbrieven, die voor het eerst verschenen in 1553. Het toneelstuk is dus, indien van een gedrukt exemplaar van dit werk gebruik is gemaakt, geschreven na 1553. Het is daarmee de jongste van de spelen met romantisch-klassiek gegeven die gepubliceerd zijn in de Handel der Amoureusheyt.

Misschien is het mogelijk het tijdstip van opvoering nader te preciseren, als nogmaals gekeken wordt naar de inhoud. Het lijkt alsof het stuk gespeeld is tegen de achtergrond van geloofsafval en dreiging van oorlogsgeweld. In het laatste spel namelijk worden de goden van de Olympus door Jupiter samengeroepen om te vergaderen over

(131) Amphion werd door rederijkers wel beschouwd als de uitvinder van de muziek (zie De Castelein, Const der Rhetoriken 108).

[p. 56]

‘ghewichtighe zaken’. Dat levert een indrukwekkend tafereel op; de zeven planeetgoden verschijnen op het toneel samen met de goden van wind, vuur en water. Leander en Hero zijn even helemaal vergeten. De goden zijn bijeengeroepen om te oordelen over de mensheid, die vertegenwoordigd is door het aanwezige publiek.

Sy zijn zoo vol malitie,, dat sy niet een haer
Op ons en passen, sy zijn zoo ondanckbaer,
Dat sy met sacrifitien noch oratien
Ons en dancken noch en loven vander hoogher gratien,
Die wyse daghelijcx goedertierlijck betoonen.⁽¹³²⁾ (IV 16-20)

Saturnus, Mars, Vulcanus en Oeolus stellen straffen voor die overeenkomen met het karakter en de functie van deze goden. Voor het publiek moeten hun woorden geklonken hebben als de bazuinen van het Laatste Oordeel. De goden stellen voor de mensheid te teisteren met pest, oorlog, honger, brand en overstromingen, en de dood. Gelukkig zijn er ook goden die de mensen willen verdedigen, Apollo, Venus en Diana. Het was voor het publiek ongetwijfeld een hele opluchting dat Jupiter uiteindelijk besluit één waarschuwend voorbeeld te stellen: Leander. Gezien het angstaanjagende, realistische karakter van de dreigementen lijkt een datering van het toneelstuk in de begintijd van de tachtigjarige oorlog niet onaannemelijk.⁽¹³³⁾

Ook het betoog van Mars om de mensheid te straffen met oorlog past goed bij deze tijd. Zijn redenatie gaat als volgt: vrede brengt weelde voort, maar door de overvloed van de rijkdom verschijnt hoogmoed. Door hoogmoed wordt jaloezie opgewekt en met de nijd komt tweedracht. Hiervan komt dan weer oorlog. Oorlog veroorzaakt ootmoedigheid en armoede. Hierdoor ontstaat er weer vrede. Dit was in die tijd een bekende gedachte. Misschien heeft de auteur de Besnijdenis-ommegang van 1 juli 1561 in Antwerpen bijge-

(132) Het voorbeeld van deze scène is de vergadering van de goden uit de Metamorphoses I 163-265 van Ovidius, waarin besloten wordt de zondige mensheid te vernietigen, niet met vuur maar met water. Ook Narcissus ende Echo bevat een soortgelijke scène waarin de goden overleggen en een vonnis uitspreken.

(133) Na het schrikbewind van Alva, die een goede Saturnus zou zijn met zijn ‘kreupelen en vermincken’, heerste er in 1578 een pestepidemie in Brussel, die meer dan 2000 burgers het leven kostte. In het jaar daarna grepen de Calvinisten de macht, wat gepaard ging met plundering, beeldenstorm en brandstichting (zie Van Vinckenroye 1965, I, p. 42 en 56-58).

[p. 57]

Afb. 1
De eerste gravure van de serie De kringloop van het menselijke handelen van Cornelis Cort naar een tekening van Maarten van Heemskerck.

[p. 58]

woond. Dat jaar hadden de rederijkers van de kamer der Violieren negen pronkwagens ingebracht, waarop de kringloop van het menselijk handelen werd uitgebeeld. Op de eerste wagen werd een wereldbol meegevoerd, beschilderd met figuren van Rijkdom, Hoogmoed, Afgunst, Oorlog, Armoede, Nederigheid en Vrede.⁽¹³⁴⁾ Vervolgens kwamen zeven wagens elk gewijd aan een van deze figuren. De stoet werd afgesloten met een voorstelling van het Laatste Oordeel.⁽¹³⁵⁾ Deze optocht werd in bredere kring bekend, want in 1565 werden hiervan negen gravures uitgegeven naar tekeningen van Maarten van Heemskerck bij Hieronymus Cock. Ook van Maarten de Vos is een reeks prenten uitgegeven met ditzelfde onderwerp.⁽¹³⁶⁾ Terwijl in de optocht van de handelsstad Antwerpen de nadruk lag op vrede en welvaart, ligt in het toneelstuk het hoofdaccent op oorlog. Dit zou kunnen wijzen op oorlogsomstandigheden.

Op grond van al deze gegevens zou ik voor Leander ende Hero een nadere datering willen voorstellen in de jaren zeventig van de zestiende eeuw.

(134) Op deze wagen reden ook personificaties van de vier elementen mee, en van de tijd met zandloper en zeis. Onwillekeurig moet men hier denken aan Vulcanus, Oeolus en Neptunus, maar vooral aan Saturnus. Zie afbeelding 1.

(135) Zie Veldman 1986, p. 47-57.

(136) Maarten de Vos kan als lid van de kamer der Violieren hebben meegewerkt aan de organisatie van de optocht (Veldman 1986, p. 57). Deze prenten zijn uitgegeven door Philip Galle. Michael Aitsinger, de ontwerper van de beroemde leeuwenkaart, beschreef deze kringloop als een rad van Fortuin met zes segmenten in zijn kroniek De Leone Belgico. Dit werk verscheen in 1583, maar was al eerder geschreven (zie voor deze gegevens Van der Heyden 1997, p. 90). Bij het draaien van het rad volgen elkaar op pax, ubertas, luxus, bellum, paupertas en luctus. Dit laatste leidt weer tot vrede (zie hier afbeelding 2). Vrede heerste er, toen koning Philips nog in de Nederlanden was. Onder Margaretha van Parma was er overvloed en weelde. Met Alva kwam oorlog en armoede; onder Requesens en Don Juan volgde rouw. Aitsinger eindigt mer de wens dat de vrede zal terugkeren onder Parma (Aitsinger 1585, inleiding en p. 508). Ook Houwaert heeft deze cirkelgang verwerkt in zijn Tragoedie van der Oorloghen en Die Comedie van den Peys, opgevoerd in Brussel ter gelegenheid van de intrede van Isabella en Albertus in 1599 (5 september), maar eerder geschreven. Houwaert was zes maanden voor de opvoering overleden (zie Van den Daele-Van Veerdeghem 1899, p. 255-259).

[p. 59]

Afb. 2
Voorstelling van het rad van fortuin op de titelpagina van Aitsingers De leone Belgico. Om het centrale rad staan de opeenvolgende stadia van de geschiedenis van de Nederlanden in elegante tegenstellingen vermeld: pax-bellum, ubertas-pauperies en luxus-luctus. Zie noot 136.

[p. 60]

Naerprologhe

Adieu ...
Ick vaerder na't hemelrijk.⁽¹³⁷⁾

De dichter van Leander ende Hero is door de Spiegel der Minnen geïnspireerd geweest. Als basis voor zijn toneelstuk nam hij L'histoire de Leander et de Hero van Marot. Het is goed te volgen hoe hij daarbij te werk ging. Bepaalde gedeelten van het gedicht heeft hij soms bijna regel voor regel uitgewerkt tot hele scènes. Verder blijkt dat hij ook Cornelis van Ghisteles Clachtige Sendtbrieven kende en gebruikte. Deze zelfde werken zijn ook door Houwaert - de rederijker die Leander ende Hero voor publicatie heeft bewerkt en voorzien van prologen - op geheel eigen wijze gebruikt voor zijn versie van het verhaal van Hero en Leander in Pegasides Pleyn. Bovendien blijkt dat Houwaert in zijn prologen van Leander ende Hero de invloed heeft ondergaan van de Spiegel der Minnen en in Pegasides Pleyn zelfs de invloed van Leander ende Hero. Hiermee is een heel literair netwerk blootgelegd. Het is fascinerend om te zien hoe in de tijd van de rederijkers dichters elkaars werk gebruikten, hoe zij het bewonderde voorbeeld verwerkten en hoe het ingewikkelde proces van ontlening en beïnvloeding in zijn werk gaat.⁽¹³⁸⁾

Nu zou men vanwege dit werkstuk de indruk kunnen krijgen dat de auteur van Leander ende Hero zelfs de geringste originaliteit mist. Dit is beslist niet het geval. Hij heeft het materiaal waar hij over beschikte op een kundige manier gerangschikt en gedramatiseerd. Daarbij heeft hij een aantal scènes toegevoegd die van eigen vinding zijn. Een gebrek van het overgeleverde verhaal van Hero en Leander is dat er zo goed als geen motivering wordt gegeven voor het feit dat Hero alleen woont en dat de liefde geheim gehouden moet worden. Een eenvoudig verbod van de ouders is weinig bevredigend. De oplossing die de toneelschrijver heeft bedacht is even origineel als vruchtbaar. Hij begint het toneelstuk met een scène waarin de vader van de pasgeboren Hero van Apollo te horen krijgt dat zij zichzelf en haar minnaar te gronde zal richten, indien zij verliefd wordt. De vader neemt meteen maatregelen om te verhinderen dat de woorden

(137) De ballade van de koningskinderen is geciteerd naar Komrij 1994, p. 484-487.

(138) In afbeelding 3 is het web waarvan Leander ende Hero deel uitmaakt, schematisch voorgesteld.

[p. 61]

van Apollo uitkomen.⁽¹³⁹⁾ Deze voorspelling beheerst het hele stuk. Het feit dat Hero alleen woont wordt hierdoor gemotiveerd. Het is nu ook begrijpelijk dat zij een liefdesverhouding aangaat. De kuisheid komt immers niet uit haar zelf voort, zoals dat bij Musaeus het geval was, maar is door de vader opgelegd. Geen wonder dat zij opstandig is en wil ontsnappen aan haar lot. Tegelijkertijd maakt de voorspelling die meteen al aan het begin is gedaan, een hecht geheel van het toneelstuk. De toeschouwers worden er in de loop van het stuk voortdurend aan herinnerd. Dat maakt het drama boeiend. De toeschouwers die meer ontwikkeld waren, kenden de afloop natuurlijk wel, maar door de voorspelling konden nu degenen die niet op de hoogte waren van het verhaal, toch meegenieten van de momenten van dramatische ironie. Hero is zelf op de hoogte van het orakel, maar beseft blijkbaar het belang ervan niet. Leander kan haar tenminste gemakkelijk met zijn betoog tegen voorspelkunst en waarzeggerij overhalen. De sinnekens zijn op de hoogte; de voorspelling is voor hen de aanleiding om hun destructieve activiteiten te beginnen. De ouders van Leander gebruiken het orakel als voorwendsel om Hero af te wijzen als geschikte vrouw voor Leander. Tenslotte geeft de voorspelling de auteur de mogelijkheid om goden ten tonele te voeren. In het laatste spel laat hij niet minder dan tien goden beraadslagen over het lot van Leander. Zij laten de voorspelling uitkomen. Zonder het orakel aan het begin zou deze godenvergadering wel erg abrupt zijn overgekomen. De maker van Leander ende Hero was misschien niet een groot dichter, maar hij was wel in staat een toneelstuk kundig in elkaar te zetten.

(139) Het verhaal is van het type dat juist omdat geprobeerd wordt het orakel tegen te gaan, het orakel uitkomt. Had de vader Hero vroegtijdig uitgehuwelijkt, dan was er, zoals Houwaert in een van de prologen schrijft, niets gebeurd.

[p. 62]

Afb. 3
Schematische voorstelling van de invloeden die het toneelstuk Leander ende Hero heeft ondergaan.

[p. 63]

Literatuuropgave

M. Aitsinger, De leone Belgico eiusque topographica atque historica descriptione liber. Keulen 1585.

E. de Bock, Opstellen over Colijn van Rijssele en andere rederijkers. Antwerpen 1958.

E. de Bock, Johan Baptist Houwaert. Antwerpen 1960.

C. de Boer, Ovide Moralisé en prose (texte du quinzième siècle). Amsterdam 1954.

C. de Boer, ‘Ovide Moralisé’. Poème du commencement du quatorzième siècle. Deel II. Herdruk van de uitgave van 1920. Wiesbaden 1966.

G. Braden, The classics and English Renaissance Poetry. Three case studies. New Haven 1978.

H.D. Brumble, Classical Myths and Legends in the Middle Ages and Renaissance. A Dictionary of Allegorical Meanings. Londen 1998.

Matthijs de Castelein, De Const van Rhetoriken. Facsimile uitgave naar de eerste druk die in het jaar 1555 verscheen bij Jan Cauweel te Gent. Oudenaarde 1986.

D. Coigneau, ‘Liefde en lichaamsbeleving op het rederijkerstoneel.’ In: Jaarboek De Fonteine 34 (1984), p. 97-114.

O. van Daele en F. van Veerdeghem, ‘Drie onuitgegeven werken van J.-B. Houwaert.’ In: De Roode Roos. Zinnespelen en andere Toneelstukken der zestiende eeuw. Bergen 1899.

G. Degroote, ‘Cornelis Cruls bewerking van Erasmus' Colloquium absurda in een werk van Johan Baptist Houwaert.’ In: Spiegel der letteren 4 (1960), p. 161-174.

H. van Dijk en F. Kramer, ‘Hoe Mars en Venus tsaemen bueleerden.’ In: Europees toneel van Middeleeuwen naar Renaissance. Ed. M. Gosman. Groningen 1991, p. 229-302.

Th. H. van Doorn, ‘Van Narcissus ende Echo. Een vergelijking tussen twee versies.’ In: Taal en tongval 21 (1969), p. 255-260.

A. van Duinkerken, ‘Spelen met Ovidius.’ In: Roeping 34 (1958), p. 182-199.

A. van Elslander, ‘Letterkundig leven in de Bourgondische tijd. De rederijkers.’ In: Jaarboek De Fonteine 18 (1968), p. 61-78.

W. van Eeghem, Brusselse dichters. Vijfde reeks: Colyn van Risele (ca. 1450-ca. 1500). Brussel 1963.

G.A. van Es, Piramus en Thisbe. Twee rederijkersspelen uit de zestiende eeuw. Zwolle 1965.

H. Färber, Hero und Leander. Musaios und die weiteren antiken Zeugnisse. München 1961.

[p. 64]

Cornelis van Ghistele, Der Griecxser Princerssen ende Ionckvrouwen clachtige Sendt brieuen, Heroidum Epistulae ghenaempt, beschreuen duer den gheleerden ende vermaerden Poeet Ovidius Naso inden Latijne, ende nv eerst in Duytsche duer Cornelis van Ghistele Rhetorijckelijck ouergheset, seer Playsant om lesen. Gheprint Thantwerpen inde Rape by Hans de Laet MDLIX (5de druk).

J.A. van Gijsen, Liefde, Kosmos en Verbeelding; Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles Spiegel der Minnen. Groningen 1989.

J.A. van Gijsen, ‘Poëtica, stad, publiek en moraal in Jupiter en Yo.’ In: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Stadsliterauur en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de Middeleeuwen. Amsterdam 1991, p. 318-332 en 431-437.

J.A. van Gijsen, ‘De tussenspelen uit de twee Handel(s) der Amo(u)reusheyt.’ In: Jaarboek De Fonteine 41-42 (1991-1992), p. 59-86.

J.A. van Gijsen, ‘De dramatisering van begeerte en vrees.’ In: Emoties in de Middeleeuwen. Ed. R.E.V. Stuip en C. Vellekoop. Hilversum 1998, p. 157-182.

Den Handel der Amoreusheyt. Begrepen in dry Boecken inhoudende dry excellente constighe soet-vloyende Poetische spelen van sinnen van Jupiter en Yo met dry behaeghelijcke ende belachelijcke Dialoghen oft disputatien van minnen vuytermaten ghenoechlijck lustich endplaisant om lesen so wel voor d'amoreuse minnaers als voor die Edele constighe gheesten. Met privilegie. Tot Bruessele by Jan van Brecht. 1583.

Den Handel der Amoureusheyt. Inhoudende Vier Poetische Spelen, 1. Van Aeneas ende Dido. 2. Narcissus ende Echo. 3. Mars ende Venus. 4. Leander ende Hero. Poetelijck geinventeert ende Rhetorijckelijck ghecomponeert, door Heer ende Meester Johan Baptista Houwaert. Tot Rotterdam. By Jan van Waesberghe de Jonge op de Koren Merct Anno 1621.

Lucas d'Heere, Den Hof en Boomgaerd der Poësien. Ed. W. Waterschoot. Zwolle 1969.

H.A.M. van der Heijden, ‘Een kaart als historisch document.’ In: Spiegel historiael 32 (1997), p. 88-91.

A. van Herk, R. van Eekelen en W.P. Gerritsen, Narcissus ende Echo. Een vijftiende-eeuws toneelspel door Colijn Keyaert alias Colijn Caillieu (=Colijn van Rijssele?) naar het afschrift door Reyer Geurtz (1552) in voorlopige vorm uitgegeven. Utrecht, 1998.

G. Highet, The Classical Tradition. Greek and Roman Influences on Western Literature. Londen 1967.

Iehan Baptista Houwaert, Pegasides Pleyn, ofte Den Lust-hof der

[p. 65]

Maechden. In Sesthien Boecken. Tot Delft Bij Adriaen Gerritsen boeckvercooper aen de Koornmarct. 1615-1623.

W.M.H. Hummelen, Repertorium van het rederijkersdrama 1500-ca. 1620. Assen 1968.

W.M.H. Hummelen, De sinnekens in het rederijkersdrama. Groningen 1958.

M.W. Immink, De spiegel der minnen door Colijn van Rijssele. Utrecht 1913.

K. Iwema, ‘Cornelis van Ghistele, “Van Eneas en Dido”. Twee amoureuze spelen uit de zestiende eeuw.’ In: Jaarboek De Fonteine 33 (1982-1983), p. 103-243.

M.R. Jung, Hercule dans la littérature Française du XVIe siècle. De l'Hercule courtois a l'Hercule Barocque. Genève 1966.

E.J. Kenney, Heroides, XVI-XXI. Ovid. Cambridge 1996.

P. de Keyser, ‘Het rhetoricaal “exemplum”’. In: Vooys voor De Vooys. Nieuwe Taalgids XLVI (1953), p. 48-57.

G. Komrij, De Nederlandse poëzie van de twaalfde tot en met de zestiende eeuw in duizend en enige bladzijden. Amsterdam 1994.

K. Kost, Musaios: Hero und Leander. Einleitung, Text, Übersetzung und Kommentar. Bonn 1971.

C. Kruyskamp, De refreinenbundel van Jan van Doesborch. Leiden 1940.

H.D. Loukopoulos, Classical Mythology in the Works of Christine de Pisan, with an Edition of L'epistre Othea from the Manuscript Harley 4431. Ann Arbor 1981.

J.J. Mak, Uyt Ionsten versaemt. Retoricale studiën 1946-1956. Zwolle 1957.

J.J. Mak, Rhetoricaal Glossarium. Assen 1959.

C.A. Mayer, Clément Marot. Oeuvres Complètes. VI. Les Traductions. Genève 1980.

Pierre Michault, Van den drie Blinde Danssen. Naar de Nederlandse bewerking van 1482 in facsimile herdrukt, ingeleid en toegelicht door Dr. W.J. Schuijt. Amsterdam 1955.

B. Murdoch, ‘Die Bearbeitungen des Hero-und-Leander-Stoffes. Zur literarischen Ovid-Rezeption im späten Mittelalter.’ In: Studi Medievali 18 (1977), p. 231-247.

Musaeus in: Aesopi Phrygis Fabellae graece & latine, cum aliis opusculis, quorum index proxima refertur plagella... [9] De Ero et Leandro / Musaeus. Froben Basel 1530.

A.P. Orbán, ‘De Salamander, van Aristoteles tot Thomas van Cantimpré. Een literair-historisch onderzoek.’ In: Tussentijds.

[p. 66]

Bundel studies aangeboden aan W.P. Gerritsen ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. Red. A.M.J. van Buuren e.a. Utrecht 1985, p. 217-237 en 358-362.

Dirc Potter, Der minnen loep. Ed. P. Leendertz Wzn. Leiden 1845-1846.

L. Roose, ‘Oranje tegenover Midas. Een Antwerps lofdicht op Retorica.’ In: Jaarboek De Fonteine 14-15 (1964-1965), p. 121-128.

M. Maclure, Christopher Marlowe. The Poems. London 1968.

J.F. Vanderheijden, ‘J.B. Houwaert en O. de la Marche.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 51 (1932), p. 49-64.

F. van Veerdeghem, ‘Houwaert en Parma.’ In: Nederlandsch Museum 1894, p. 5-40.

I.M. Veldman, Leerrijke reeksen van Maarten van Heemskerck. 's-Gravenhage 1986.

M. Vinck-Van Caeckenberghe, Een onderzoek naar het leven, het werk en de literaire opvattingen van Cornelis van Ghistele (1510/111573), Rederijker en humanist. Gent 1996.

F. van Vinckenroye, ‘Wisselend beeld in de Houwaert-waardering.’ In: Spiegel der letteren 5 (1961), p. 1-17.

F. van Vinckenroye, ‘J.B. Houwaert en zijn afhankelijkheid van Cornelis van Ghisteles en D.V. Coornherts vertaalwerk.’ In: Spiegel der letteren 7 (1963-1964), p. 185-203.

F. van Vinckenroye, J.B. Houwaert De Vier Wterste. Tekstuitgave met inleiding, verklarende aantekeningen en glossarium. Gent 1965.

F. van Vinckenroye, ‘Jan van der Noot en Jan-Baptist Houwaert.’ In: Liber alumnorum Prof. Dr. F. Rombauts. Leuven 1968, p. 179-187.

W. de Vreese, ‘Houwaert's plagiaat.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 12 (1893), p. 206-222.

W. Waterschoot, ‘Den Handel der Amoureusheyt (1621). Een geval van onaffe kopij?’ In: Jaarboek De Fonteine 41-42 (1991-1992), p. 87-95.

(94) Uit deze naam blijkt Houwaerts voorliefde voor de meest duistete voorbeelden uit geschiedenis of mythologie. Wie van zijn lezerspubliek zou het vethaal van Cyane en Cyanippus uit Plutarchus' Vitae parallellae min. 19, p. 310B paraat hebben? Zie voor meer obscure exempels noot 37.