Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1993-1994

[p. 161]

‘Dit waerck wilt loden’. Ter herdenking van dr. J.B. Drewes door Dirk Coigneau

In 1979 werd dr. J.B. Drewes door de Raad van De Fonteine als buitenlands corresponderend bestuurslid verkozen ter vervanging van dr. L.M. van Dis (1904-1973).⁽¹⁾ Dr. Drewes is, bijna 87 jaar oud, op 18 juli 1994 overleden. Het hier volgende ‘in memoriam’ had niet geschreven kunnen worden zonder de bijdrage van drs. Arie de Ru, die in het lexicologische tijdschrift Trefwoord een boeiend overzicht van Drewes' leven en werkzaamheden schetste en een ‘Lijst van aangetroffen openbare publikaties van J.B. Drewes’ samenstelde.⁽²⁾

Jacobus Bernardus (roepnaam: Jaap) Drewes werd op 20 december 1907 te Amsterdam geboren. Van 1926 af studeerde hij aan de Universiteit van zijn geboortestad Nederlandse taal- en letterkunde en algemene taalwetenschap.⁽³⁾ Na zijn studies werkte hij als leraar Nederlands, eerst aan het Instituut Hommes in Hoogezand, later aan de gemeentelijke Handelsdagschool in Amersfoort. Tijdens de oorlog was Drewes, vooral op ambtelijk en administratief niveau, intensief bij het verzet betrokken, onder meer als (mede-)redacteur van het Oranje-bulletin en het daaruit afgesplitste tijdschrift Het Baken. In

(1) Zie Jaarboek De Fonteine 1978-1979, deel 1, pp. 3-4.

(2) ‘Een hekel aan fantasie. Over J.B. Drewes (1907-1994)’, in Trefwoord 10 (1995), pp. 62-80. Uitvoeriger nog dan in deze bijdrage belichtte De Ru Drewes' bemoeienissen met rederijkerstaal en synchrone lexicografie in een voordracht gehouden op 19 oktober 1994 voor het Matthias de Vries-genootschap; schrijver dezes dankt de auteur voor de mededeling van de ongepubliceerde tekst. Zie verder nog C.A. de Ru, Credo. Rotterdam [1994], pp. 6-10.

(3) Twee van Drewes' collegedictaten bevinden zich in de bibliotheek van de Vakgroep Nederlandse Literatuur van de Universiteit Gent. Zij maken er deel uit van een vetzameling documenten en boeken die de Vakgroep in 1995-96 door bemiddeling van drs. De Ru vanwege de familie uit Drewes' nalatenschap mocht ontvangen. De dictaten bevatten nota's over Middelnederlandse literatuur en hekeldichten van Vondel, opgetekend tijdens het ‘Dinsdagmiddagcollege’ van prof. F.A. Stoett in de jaren 1926 tot 1929. De genoemde verzameling is door D. Coigneau geïnventariseerd in Uit de nalatenschap van dr. J.B. Drewes (brochure Vakgroep Nederlandse Literatuur, UG).

[p. 162]

Het Baken (1945-46) heeft Drewes twee bijdragen aan ‘Het Wilhelmus’ gewijd. Het was op deze zestiende-eeuwse tekst dat hij in 1946 ook bij Donkersloot in Amsterdam promoveerde. Naast de volledige studie, getiteld Wilhelmus van Nassouwe. Een proeve van synchronische interpretatie, verscheen in hetzelfde jaar 1946 en bij dezelfde uitgever, Elsevier, nog een verkorte versie van dit proefschrift, onder de titel Het Wilhelmus. De geestelijke achtergrond van ons volkslied. In beide boeken luidt de laatste paragraaf:

Rood-wit-blauw en ons Wilhelmus zijn de levende symbolen van ons nationale leven. Wie de tonen van het Wilhelmus, uit de vrije wereld tot ons gezonden tijdens de gruwelijke bezetting, heeft gehoord en wie de wemeling van het rood-wit-blauw in de straten van het bevrijde land heeft ingedronken in het voorjaar van 1945, heeft de binding en de macht van het nationale ervaren. Een geweld waar wij machteloos tegenover staan. Moge deze studie, vóór de oorlog begonnen, dóór de oorlog afgebroken en na de oorlog voltooid, er toe bijdragen het bindend element van ons nationale leven bij uitnemendheid beter te doen kennen.⁽⁴⁾

Drewes heeft dus over ‘ons’ Wilhelmus willen schrijven, over een levend, collectief bezit, dat, naar zijn eigen woorden, ook als ‘het meest besproken’ voortbrengsel van onze zestiende-eeuwse literatuur beschouwd kan worden.⁽⁵⁾ Aansluitend bij dit discours heeft hij echter evenzeer, streng en onverbiddelijk, gekozen voor een bijdrage tot de kennis van ‘ons volkslied’ volgens de ‘werkwijze der wetenschap’, dit wil zeggen, volgens een bewust beredeneerde methode. Zijn methode is die der synchronische interpretatie, welke de tekst consequent vanuit de tijd van ontstaan, de taal van de zestiende eeuw en de geestesgesteldheid van de dichter wil begrijpen.⁽⁶⁾ Met name de

(4) Wilhelmus van Nassouwe..., Amsterdam [enz.], p. 261; Het Wilhelmus..., Amsterdam [enz.], p. 146.

(5) Wilhelmus van Nassouwe, p. 51.

(6) Wilhelmus van Nassouwe, p. 243 en Inleiding. ‘Streng en onverbiddelijk’ is Drewes vooral tegenover commentatoren en vertalers (met name vooral P.N. van Eyck en P.J. Meertens) die onvoldoende vertrouwd blijken te zijn met het zestiende-eeuwse taal- en stijlsysteem of die geen rekening houden met het zinsverband (vgl. o.a.: pp. 72-4; 95, noot 1; 205; 209; 258, noot 24; 273-4, nr. 44); op p. 74 (noot 1) karakteriseert hij hun werkwijze met de termen ‘lexicologische grabbeltonmethode’ en ‘sla-maar-wat-op-uithet-woordenboek-vertalingen’; vgl. ook zijn vergelijking met een atts die maat lukraak op élke lichaamsbult boter smeert in Het Wilhelmus..., p. 58. De polemisch-spottende toon die Drewes' betoog speelse levendigheid, pit en duidelijkheid verleent (vgl. ook later nog zijn typering van J. van Mierlo als ‘directeur van de “Vereniging voor onderzoek naar het onbekende geestelijke vaderschap”’ in Jaarboek De Fonteine 1968, p. 80), werd niet altijd door iedereen gewaardeerd: C.B. van Haeringen (1946) en A.J. Veenendaal (1954) bijvoorbeeld vonden Drewes' aanpak respectievelijk ‘onbehoorlijk van toon’ en ‘weinig hoffelijk’ (De Nieuwe Taalgids 39 (1946), p. 189 en J. de Gier (ed.), Het Wilhelmus in artikelen. Een bundel herdrukte studies over het Wilhelmus. Utrecht 1985, p. 74; vgl. nog H. Bonger (1979), bij De Gier, p. 172).

[p. 163]

‘Uitleg’ op basis van bredere syntactisch-stilistische excursies binnen het zestiende-eeuwse Nederlands leverde vaste bouwstenen op, waarmee het latere Wilhelmus-onderzoek, tot en met de nieuwste doctorale dissertatie die in 1996 verscheen, zijn voordeel wist te doen.⁽⁷⁾

Maatschappelijke betrokkenheid en kennisbevordering middels methodisch inzicht vormen de lijn waarop ook Drewes' verdere werkzaamheid spoort. Van het eerste getuigen onder andere het mandaat dat Drewes in de jaren na de oorlog als gemeenteraadslid in Amersfoort voor de PvdA vervulde, evenals, van 1952 af, zijn activiteiten en publicaties als directeur ‘Voorbereidend Hoger en Middelbaar Onderwijs’ op het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, professionele taken welke vooral betrekking hadden op zaken als de positie van het openbaar onderwijs, de rechtspositie van de leraar, de lerarenopleiding, de bijscholing van leraren en het talenonderwijs. Van Drewes' systeemgerichte wetenschappelijkheid getuigen zijn bijdragen tot de lexicografie van het moderne Nederlands en zijn filologische studie van de rederijkerstaal en -literatuur.

Als lexicograaf van het moderne Nederlands heeft Drewes zich vooral uit kunnen leven in bewerkingen van Koenens Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal: na zijn eerste, nog slechts gedeeltelijke herziening voor de 26ste druk in 1966, verscheen in 1974 de geheel door Drewes bewerkte zevenentwintigste druk, en

(7) Zie A. Maljaars, Het Wilhelmus: auteurschap, datering en strekking. Een kritische toetsing en nieuwe interpretatie. Kampen 1996, pp. 18, 20-1, 124 (noot 184), 131-2, 138 (noten 249 en 250), 175, 190-3, 198 (noot 174), 212, 290 (noot 7), 331 - een en ander neemt niet weg dat Maljaars, met name in zijn pleidooi voor een vroege datering, ook tegen Drewes opponeert: zie pp. 53 (noot 137), 55 (noot 142), 155, 168-70, 207, 212-5 (hier, naar mijn idee, vanuit een al te exclusieve omschrijving van het begrip ‘rederijkerslied’), 332-3 -; zie ook de dissertatie van Ad den Besten, Wilhelmus van Nassouwe. Het gedicht en zijn dichter. Leiden 1983, pp. 32, 41 (noot 22), 45 (noot 66), 52, 58, 109, 147 - zwakke, ongemotiveerde opposities op pp. 137 (noot 16) en 186-7 -; vgl. nog bij De Gier, Het Wilhelmus in artikelen..., pp. 74-5, 77, 84 (noot 49), 147, 162-3, 190-1, 222, 248 (noot 7), 261, 263, 265, 270, 275 (noot 11), 176 (noot 16), 291, 295, 327-8, 330, 335.

[p. 164]

wat oorspronkelijk als een bewerking voor de 28ste druk van het Handwoordenboek bedoeld was, groeide door zijn aanvullingen uit tot een afzonderlijke Grote Koenen (= Wolters' Woordenboek Eigentijds Nederlands, Grote Koenen), waarvan de eerste druk in 1986 het licht heeft gezien.

De taal en de literatuur van de vijftiende en zestiende eeuw hebben Drewes, ook na zijn Wilhelmus-onderzoek, niet meer losgelaten. Tussen 1955 en 1984 (in 1987 werd Drewes getroffen door een beroerte, waar hij niet meer geheel van zou herstellen) verscheen een dertigtal artikels waarin hij zijn licht over rederijkersteksten liet schijnen. Bij voorkeur richtte hij zijn veelomvattende blik op toneelteksten, met name de Elckerlijc, de spelen van Cornelis Everaert en de spelen van de Gentse wedstrijd van 1539.⁽⁸⁾ Sommige lezers zullen zich nog het in 1980 verschenen Fonteine-Jaarboek 1978-1979 met Drewes' indrukwekkende, even uitvoerige als fundamentele artikel over ‘Het interpreteren van godsdienstige spelen van zinne’ herinneren.⁽⁹⁾ Daarnaast bevat ook Jaarboek 1968 twee belangrijke bijdragen van Drewes: een over ‘Den Spieghel der Salicheit van Elckerlijc als allegorisch stuk’ en een andere over een in het Jaarboek 1967 door P.J. Meertens uitgegeven ‘esbatement ter ere van keizer Karel V’.⁽¹⁰⁾ Het gaat in de drie Fonteine-bijdragen om typische Drewes-publicaties, dit wil zeggen, om goed gedocumenteerde filologische artikels met kritische aantekeningen en correcties bij bestaande commentaren en vertalingen, en met aanwijzingen ter bevordering van een beter tekst- of genrebegrip, dit laatste vooral in de vorm van expliciete beschouwingen en adviezen van methodologische aard en verwijzingen naar ‘onmisbare’ literatuur. Deze van een grote betrokkenheid bij het rederijkersonderzoek getuigende combinatie

(8) Uit de nalatenschap van Drewes bevinden zich in de bibliotheek van de Vakgroep Nederlandse Literatuur van de Universiteit Gent (zie noot 3) onder meer een lexicografisch apparaat, in de vorm van een doos met fiches, op de spelen van Everaert en de met velerlei aantekeningen gelardeerde uitgaven van Elckerlijc (ed. R. Vos), de Spelen van Cornelis Everaert (ed. J.W. Muller en L. Scharpé) en De Gentse Spelen van 1539 (ed. B.H. Erné en L.M. van Dis).

(9) Jaarboek De Fonteine 1978-1979, deel I, pp. 5-124. Het is op dit artikel dat de heer M. Van den Abeele, drukker van het jaarboek, in 1981 in zijn tafelrede bij de viering van prof. A. van Elslanders zestigste verjaardag, guitig zinspeelde met de woorden: ‘De bijdragen over de rederijkers zijn voor de zetter nog te doen, tenminste zolang er geen Nederlander opdaagt die zo ver in Wetenschap is gevorderd dat er méér voetnoten zijn dan tekst. Maar dat is nog niets vergeleken met de teksten van de rederijkers zelf...’; zie Jaarboek De Fonteine 1982-1983, p. 328.

(10) Jaarboek De Fonteine 1968, pp. 79-107 en 133-159.

[p. 165]

van filologische acribie en praktische pedagogiek kenmerkte reeds Drewes' studie van het Wilhelmus.

Centraal in zijn werk is de gedachte: de rederijkers zijn ‘anders’ en dit anders-zijn heeft men te respecteren. Men schrijve hen dus niet naïefweg ónze gedachten en óns taaleigen toe en men beoordele hun literatuur niet, subjectief-esthetiserend, vanuit ons genre- en stijlbesef.⁽¹¹⁾ Het is juist de taak van de rederijkersstudie om de synchrone taal-, stijl- en denksystemen van de rederijkers en de wisselwerking tussen deze systemen in kaart te brengen. De meest aangewezen weg daartoe is de lectuur van zoveel mogelijk teksten ter herkenning van patronen, in de eerste plaats op lexicologisch en syntactisch vlak.⁽¹²⁾ In verschillende bijdragen heeft Drewes laten zien dat de meeste problemen waar commentatoren en vertalers van rederijkersteksten mee te kampen hebben, niet zozeer aan een van het Middelnederlands afwijkende woordenschat toe te schrijven zijn, maar veeleer aan een gebrekkig inzicht in 's rederijkers vindingrijkheid in het afleiden en combineren van woorden en in de stijlprincipes die daar aan ten grondslag liggen.⁽¹³⁾

Een voorbeeld. Onder het woord ‘loden’, een van de 23 lemmata in Drewes' eerste grote rederijkersartikel, wordt de volgende passage uit het in 1539 in Gent opgevoerde spel van Nieukercke toegelicht:

(11) Zie vooral Wilhelmus van Nassouwe..., pp. 68-72, 225-8, 233; vgl. daar in de Inleiding naar aanleiding van de vraag naar het auteurschap: ‘Wij kunnen aan het voorgeslacht onze vragen stellen, maar wij moeten allereerst oog, oor en hart hebben voor zijn vragen’; voorgaande stelling bepaalt ook de teneur van Drewes' kritiek op Het gilde van de Blauwe Schuit van Herman Pleij: ‘Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen’ en ‘De Blauwe Schuit’ in De Nieuwe Taalgids 74 (1981), 253-275 en 420-432 (vooral pp. 273-4 en 431); vgl. ook, in TNTL 100 (1984), p. 308, zijn kritiek op mijn gebruik van de (eigenlijk Huizinga's) term ‘scabreuze allegorie’: ‘Deze typering slaat op onze taboesfeer, nier op het realistische, op het concrete gerichte, plastische taalgebruik van die tijd’. Zie nog Drewes, ‘Het esbatement vant Gelt als allegorisch stuk I’, in Levende Talen 250 (1968), pp. 478-9.

(12) Ter verldaring van ‘Ben ick vrij onverveerr’ en ‘Heb ick vrij onversaecht’ bevat Wilhelmus van Nassouwe... op pp. 68-160 ‘een uitvoerige studie’, eigenlijk een monografie op zichzelf, ‘over het woord “vrij” in het zestiende-eeuwse Nederlands, waarin ongeveer 800 zinnen, uit teksten van 1480 tot 1602 systematisch verzameld, worden gerubriceerd en geanalyseerd’: citaat naar de Inleiding in Drewes' verkorte versie, Het Wilhelmus, p. 5; uit deze woorden spreekt gerechtvaardigde trots over deze re weinig bekende studie. Zie, naast de hierna vermelde artikels uit 1955 en 1957, bijvoorbeeld ook de in een voetnoot verborgen systematische beschrijving van het gebruik van gheduen(t)e in jaarboek De Fonteine 1978-1979, deel I, pp. 113-4.

(13) Vgl. over het verschijnsel van de zogenaamde ‘dienstbare productiviteit’ bij de rederijkers later ook C.F.P. Srutterheim in Forum der Letteren 22 (1981), pp. 68-73.

[p. 166]

 

God heift ons wederomme gheboren gent

 

In een levende hope, dit waerck wilt loden,

 

Duer Christus verryzenesse vanden doden.

Het WNT (VIII, 2733, Aanm.) had, met verwijzing naar het figuurlijk gebruik van in 't looden te lood, hier voor loden de betekenis ‘in orde zijn, gelukken, slagen’ voorgesteld. Drewes ziet het eenvoudiger en inderdaad correct:

Loden betekent meten met het dieptelood, peilen. De syntactische structuur is weer typisch rederijks: een lijdend voorwerp voorop in een imperatieve zin met een verbum finitum; de imperatieve zin staat onderbrekend aan het eind van een versregel.

Er volgen nog enkele andere voorbeelden van de beschreven syntactische structuur ‘omdat deze constructie herhaaldelijk tot onjuiste vertalingen heeft geleid’.⁽¹⁴⁾

Een later artikel is geheel aan het naar aanleiding van ‘dit waerck wilt loden’ gesignaleerde verschijnsel van de veelal korte, vaak imperatieve parenthetische zin gewijd. Hier wordt nu ook de stilistische waarde van de zinsonderbreking (met betekenissen als ‘bedenk dit wel’, ‘let hier goed op’, ‘ronduit gezegd’ enz.) belicht. Er blijken interessante individuele verschillen te bestaan:

Jan van den Dale heeft in zijn De Wre vander Doot veel meer onderbrekingen in de eerste helft van de versregel dan Cornelis

(14) ‘Bijdrage tot een woordenboek van de rederijkerstaal’, in TNTL 73 (1955), pp. 122-3. B.H. Erné en L.M. van Dis verklaren ‘loden’ in hun uitgave van De Gentse Spelen van 1539 ('s-Gravenhage 1982, deel I, p. 201, v. 476) als ‘peilen, doorgronden’, met verwijzing, niet naar Drewes, maar naar J.J. Maks Rhetoricaal Glossarium (Assen 1959, p. 243). Mak heeft voor zijn in 1959 uitgegeven, maar reeds op 1 januari 1957 afgesloten Glossarium inderdaad met Drewes' ‘Bijdrage...’ zijn voordeel kunnen doen (zie o.a. Breyken, Droochscote, Trein, Wijnouwt en contentement in Rhet. Gloss., pp. 78, 136, 424, 521 en 542). Dit geldt niet meer voor Drewes' hierna vermelde bijdragen uit 1957. In één ervan dankt Drewes Mak voor diens vertaling van ‘beschoven’ (TNTL 75 (1957), pp. 36-7; vgl. ‘later’ Rhet. Gloss., p. 55). Drewes heeft overigens geregeld zijn waardering voor Maks Glossarium laten blijken: zie bijv. in ‘Het Antwerpse landjuweel van 1561’, in Levende Talen 227 (1964), p. 691; ‘Den Spieghel der Salicheit van Elckerlyc... ed. R. Vos’, in Levende Talen 255 (1969), p. 120 en ‘Een esbacement ter ere van keizer Karel V’, in Jaarboek De Fonteine 1968, p. 145.

[p. 167]

Everaert, terwijl de stopwoordjes dunckt mi, docht mi, so mi docht en aanvullingen als riepick en sprackick bij hem frequent zijn.

Met name uit het toneelwerk van Cornelis Everaert blijkt verder dat onderbrekende zinnen niet slechts voor regelvulling zorgen, maar het betoog ook levendiger en natuurlijker maken, waarbij de imperatieven ‘met woord en gebaar (!)’ steun aan het gesprek verlenen.⁽¹⁵⁾

‘Dit waerck wilt loden’ kan ten slotte ook gezien worden als een voorbeeld van wat Drewes het retoricale ‘stijlprincipe van de huishoudelijke beeldspraak’ heeft genoemd, ‘de neiging om gemoedsgesteldheden, handelingen en voorwerpen te localiseren in de ruimte en te concretiseren’ door middel van ‘beelden, ontleend aan het leven van alledag’. Uitvoerig heeft hij dit taalcreatieve ‘in dingen denken’ van de rederijker geïllustreerd aan de hand van afleidingen van het woord schoof (met name: schoven, beschoven, beschoof en ontschoven).⁽¹⁶⁾ Elders wordt dan weer het ‘veelvuldig gebruik van nooit gevolgd door een comparatief of door dus, zo of zulk’ herkend als ‘een stilisticum, dat typisch past in de absolute en generaliserende stijl van de rederijkers’.⁽¹⁷⁾ Andere toepassingen daarvan zijn: het geliefde gebruik van sententies...

de vele zinnen met hoe..., wie..., waer..., wat..., weir...; de bepalingen met niet om (b.v. verfrayen); de generaliserende, dikwijls tegelijkertijd polariserende bepalingen als oost west zuudt noort, achter en voren, binnen en buiten, bi nachte bi daghe [...]; de generalisaties met al en elc. Didactisch en generaliserend zijn de vele conclusies, ingeleid door dus en want [...].⁽¹⁸⁾

(15) ‘Om u behoet moet’, in De Nieuwe Taalgids 50 (1957), p. 330. Ik signaleer in dir verband ook even Drewes' bijzonder interessante bijdrage over het momentane aspect binnen de dramatische actie van constructies met ‘hola’: zie ‘Hola, ic hebber ghinder rwee bespiet...’, in De Nieuwe Taalgids 48 (1955), pp. 318-320.

(16) ‘Enige bijzonderheden in het woordgebruik van de rederijkers’, in TNTL 75 (1957), pp. 28-9, 31-41. Vgl. nog voor andere voorbeelden van ‘rederijkersconcretisering en -visualisering’: ‘Een esbatement ter ere...’, p. 135; ‘Spel van Sinne (1561) van de Witte Acoleyen’, in De Nieuwe Taalgids 70 (1977), p. 310 en ‘Het interpreteren van godsdienstige spelen...’, p. 97.

(17) Recensie van P.J. Meertens' editie van Het Esbatement van den Appelboom in TNTL 82 (1966), p. 308.

(18) Recensie van D. Coigneau, Refreinen in het zotte bij de Rederijkers, deel I, in TNTL 98 (1982), p. 214.

[p. 168]

Beide stijlprincipes, ‘concretisering’ en ‘generalisering’, kruisen elkaar in de allegorie. In verschillende bijdragen heeft Drewes voor een beter begrip van het allegorisch karakter van de rederijkersliteratuur geijverd. ‘De allegorische vorm is een denkvorm en geen uiterlijkheid; geen uitwendigheid alléén, los van het uitgebeelde of het uit te beelden denken zelf’.⁽¹⁹⁾ De allegorie is geen ‘verzinsel van de rederijkers’; zij stond integendeel in de héle middeleeuwse theologie en kunst centraal. Deze ‘vorm’ van christelijk-platoniserend denken is niet abstract, maar op de reële werkelijkheid en op geloofsfeiten betrokken.⁽²⁰⁾ Ook op het toneel creëert de allegorist geen bloedeloze abstracties.⁽²¹⁾ Het is juist ‘lust tot uitbeelding’ wat ‘het gehele allegorische toneel schept’ en dit vanuit het geloof dat ‘a truth condensed into a visual image was somehow nearer the realm of absolute truth than one explained in words’.⁽²²⁾

Alleen door een zéér eenzijdige behandeling van de gedrukte teksten van de zinnespelen kan men er toe komen de allegorische spelen schools, dor, verstandelijk en abstract te noemen. De vertoningen waren echter vol kleur en beweging en boden rijkelijk stof voor het oog en de fantasie. Het allegorische vertoonde spel was allesbehalve abstract.⁽²³⁾

Bij alle kleur en beweging ontleent de rederijker-allegorist zijn beelden en hun zin wél aan de traditie. Het is juist in het generatieve variëren op wat algemeen voorhanden is dat de stijlprincipes ‘concretisering’ en ‘generalisering’ samenkomen. Ik kan het niet laten Drewes' karakterisering van ‘de rederijker’, zoals die al in zijn Wilhelmus van Nassouwe te vinden is, geheel over te nemen:

De rederijker breidt analogice de vormenschat uit, maar zijn beeldenschat is conventioneel. Hij zoekt niet het nieuwe, het

(19) ‘Het Antwerpse landjuweel...’, p. 684.

(20) ‘Het esbatement vant Gelt als allegorisch stuk I’, in Levende Talen 250 (1968), pp. 468-9; zie ook ‘Den Spieghel der Salicheit van Elckerlijc...’, p. 88, 105.

(21) ‘Het esbatement vant Gelt... I’, pp. 478-9.

(22) Geciteerd naar E.H. Gombrich bij wijze van ‘behartenswaardige waarschuwing... voor iedereen die zich met rederijkerstoneel bezig houdt’: ‘Het Antwerpse landjuweel...’, p. 683. Vgl. nog de stelling, naar aanleiding van een toog: ‘Het uitbeeldend karakter van de zinnespelen moet men niet veronachtzamen’ in ‘Spel van Sinne (1561)...’, p. 309.

(23) ‘Het esbatement vant Gelt... I’, p. 485 (ook p. 478).

[p. 169]

eigene, maar het bestaande, het algemene. Hij typeert niet met de eigen vondst, het nieuwe beeld, maar met het reeds aanvaarde. De rederijker vergelijkt met het bekende en varieert het bestaande op talloze manieren. Hij wordt niet moe het typische te herkennen en te noemen. Bijbel, klassieke mythologie en geschiedenis geven de geschakeerde beelden van de drie hoofdmomenten: dagelijks leven, liefde en dood (sterven en eeuwigheid), het zotte, het amoureuze, het vroede. Vandaar ook het overvloedige gebruik van de spreukachtige slotzinnen van vele strofen. De rederijker blijkt een onovertroffen meester in het formuleren van algemene waarheden. In elke situatie herkent hij het typische, het algemene. Zijn land lag in het raakvlak van twee culturen, zijn werk toont de invloed van beide.⁽²⁴⁾

De rederijkerskunst, ‘een groot stuk volksopvoeding’, ‘een machtig communicatiemiddel en massamedium’, ‘midden in het culturele leven’ staand ‘en mede [...] door wetenschappelijk denken’ gevoed, laafde zich aan de christelijke traditie én de klassieke overlevering.⁽²⁵⁾ De belangrijkste verschuiving die binnen de rederijkersliteratuur ten opzichte van de (Latijns-)middeleeuwse traditie heeft plaatsgevonden, werd veroorzaakt door ontwikkelingen op kerkelijk, theologisch en religieus gebied van ca. 1520 af. De negentien spelen die in 1539 in Gent zijn opgevoerd, bieden een unieke dwarsdoorsnede van dit denken in beweging. Het is dan ook vooral aan de hand van deze spelen dat Drewes de geschiktheid van zijn synchronisch-‘taalkundige’ methode om tot een verantwoorde theologische plaatsbepaling van rederijkersliteratuur te komen, heeft aangetoond.⁽²⁶⁾ Los van elk hedendaags, confessioneel apriori, moet men in de eerste plaats uit

(24) Wilhelmus van Nassouwe..., p. 52; vgl. nog p. 193 over de functie van de rederijkersvergelijking als classificering of ‘rubricering van het bijzondere geval’.

(25) ‘Het Antwerpse landjuweel...’, p. 689; voor kritische bedenkingen over de scheiding tussen de rederijkers en ‘de klassieken’ en over het zogenaamde ‘geuren’ van rederijkers met slechts geringe en oppervlakkige kennis van de klassieken, zie: ‘Een esbatement ter ere...’, pp. 150-9.

(26) Zie het reeds vermelde ‘Het interpreteren van godsdienstige spelen van zinne’ in het Jaarboek De Fonteine 1978-1979, deel I, en ‘Interpretatie van de Gentse spelen van 1539. Grenzen of onmacht van de filologie?’, in TNTL 100 (1984), pp. 241-273. Zie daarnaast ook: Wilhelmus van Nassouwe..., pp. 182-4 (noot 1); ‘Het esbatement vant Gelt... II’, p. 625 (noot 7); ‘(Boekbespr.) John J. Parker, The development of the Everyman drama from Elckerlyc to Hofmannsthal's Jedermann...’, in De Nieuwe Taalgids 68 (1975), p. 330 en ‘Spel van Sinne (1561)...’, pp. 302, 308, 316-7 (noot 13).

[p. 170]

de (spel)teksten zelf het theologische woorden- en begrippenmateriaal verzamelen. Het traceren van bijbelplaatsen zonder meer is niet voldoende; het gaat erom wélke bijbelteksten (eventueel uit wélke bijbelvertalingen) in wélk verband zijn gebruikt. Voor de uiteindelijke plaatsbepaling is natuurlijk evenzeer een grondige kennis van de zestiende-eeuwse controversetheologieën en hun onderscheiden woord- en bijbelgebruik vereist.⁽²⁷⁾ In verschillende Gentse spelen blijken taalkundige gegevens naar de nieuwe, voornamelijk door Luther gecreëerde, theologische terminologie te voeren. Drewes concludeert dan ook dat rederijkers rond 1539, meer dan men vanuit een hedendaagse, calvinistisch of rooms gekleurde terugblik zou kunnen of willen (h)erkennen, met de theologie van Luther bekend zijn geweest.⁽²⁸⁾

Drewes besluit één van zijn artikels met de woorden: ‘Ik hoop hiermee te hebben bijgedragen tot het begrijpen van een denkwereld, die velen vreemd is en tot de kennis van een taal, waarvan de finesses ons niet eigen zijn’.⁽²⁹⁾ Het hier gestelde doel kan men voor zijn héle werk over de rederijkers laten gelden. Alleen heeft hij zich, ten opzichte van zijn lezers, met de term ‘hoop’ al te bescheiden of, voor één keer, onzorgvuldig uitgedrukt, want hoop die ‘gezien’ kan worden, is geen hoop. De bijdragen van Drewes bevorderen immers metterdaad het inzicht in de denkwereld van de rederijkers en ze maken hun taalgebruik ook werkelijk herkenbaar.

In het voorgaande heb ik de krachtlijnen en de consistentie van Drewes' onderzoek willen tonen, maar aan de rijkdom van materiaal en ideeën die in zijn bijdragen, tot in de voetnoten, is opgetast, heb ik geen recht kunnen doen. Wie ten volle van de vruchten van

(27) Reeds in zijn Wilhelmus van Nassouwe... (tweede hoofdstuk) wist Drewes de strekking van het lied met theologische gegevens (met name het 20ste hoofdsruk van het vierde boek van Calvijns Institutie) nader te preciseren: vgl. F. Kossmann in Museum 52 (1947), kol. 124-5 en C. Rooker in De Gier (ed.), Het Wilhelmus in artikelen, pp. 295-325.

(28) Zie ‘Het interpreteren van godsdienstige spelen...’, vooral pp. 9, 26, 54, 76-7, 79-81, 98 (noot 42), 117, 122 en ‘Interpretatie van de Gentse spelen...’, vooral pp. 254-5, 272. Indirect en ex negativo blijkt de waarde van Drewes' historisch-theologische taalonderzoek uit de afwezigheid van argumentatie waarmee het door B.A.M. Ramakers opzij wordt geschoven in Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd. Amsterdam 1996, p. 246.

(29) ‘Het esbatement vant Gelt... II’, p. 624.

[p. 171]

Drewes' jarenlange omgang met de rederijkers wil genieten, zal zijn verspreide opstellen zélf moeten lezen.⁽³⁰⁾ Hier en bij De Ru vindt men ze vermeld: ‘wilt loden dit waerck’!

(30) Naast de reeds vermelde, zie men nog de volgende bijdragen: ‘De horens van een rivier. Vondel als dichter bij de klassieken in de leer’, in De Nieuwe Taalgids 47 (1954), pp. 99-107; ‘Zijn biechtvader bepissen onder de galge’, in TNTL 74 (1956), p. 64; ‘(boekbespr.) W.A. Ornée, De zin in het Nederlands proza en de poëzie van Philips van Marnix... Een syntactisch-stilistische analyse’, in TNTL 76 (1958), pp. 142-6; ‘(boekbespr.) W.M.H. Hummelen, De Sinnekens in het Rederijkersdrama’, in Museum 64 (1959), pp. 166-8; ‘Een tot dusver onbekend gebleven wellusteling achterhaald’, in De Nieuwe Taalgids 54 (1961), pp. 163-5; ‘Op me siel Godts’, in TNTL 84 (1968), pp. 107-11; ‘Zinderises, hell's public prosecutor. Origin, name and function’, in Neophilologus 53 (1969), pp. 257-60; ‘Latin poems in the so called Anna Bijns ms. A’, in Neophilologus 54 (1970), pp. 113-8; ‘Een bijzondere orde van cruysbroers’, in De Nieuwe Taalgids 69 (1976), pp. 312-4 en ‘Een houtken smale daer een nachtegaele seven jaer up ghesonghen heeft’, in De Nieuwe Taalgids 70 (1977), p. 458.