Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1987-1988

[p. 49]

Littera scripta manet. Rederijkers over ‘letterkunst’ en pen
door Dirk Coigneau

Het programma van het refreinfeest dat in 1581 door de Delftse rederijkerskamer De Rapenbloem werd georganiseerd, was evenwichtig over drie dagen verdeeld⁽¹⁾. Op de eerste dag, 19 juni, had de intrede en verwelkoming van de tien deelnemende kamers plaats. Op een podium op het marktplein voor het kerkhof van de Nieuwe Kerk⁽²⁾ werden de gedichten voorgedragen waarin iedere kamer de morele, religieuze of politieke boodschap verklaarde van het door haar bij wijze van presentatie vertoonde tafereel dat met bijbelse, mythologische, historische of zuiver allegorische personages was opgebouwd⁽³⁾.

De volgende dag werden op hetzelfde podium de refreinen gedeclameerd die een antwoord moesten geven op de vraag ‘Wat het swaerste is en t' beste binnen swerelts Ronden / Dat deur

(1) De meeste informatie over het Delftse feest is te vinden in de ‘Prologhe’, de ‘Chaerte’ en de lijsten met deelnemers en prijswinnaars die samen met de voorgedragen teksten nog in 1581 door Aelbert Heyndricksz te Delft zijn uitgegeven onder de titel Refereynen Ghepronunchieert opte Intreden binnen der Stede van Delft byde thien naervolghende Cameren van Rhetorjcke in Hollandt ghedaen: den xx^en. Junij /Anno xv^c. lxxxj... (ex. Gent, Un. bibl. nr. H 735) - in het vervolg Refereynen -. Interessante archivalische gegevens verstrekken F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden in De Delftse rederijkers ‘Wy rapen gheneucht’, Amsterdam 1982, p. 92-94. Over het feest nog: G.D.J. Schotel, Geschiedenis der Rederijkers in Nederland, Rotterdam 1871², dl. 1, p. 264-266; A. van Elslander, Het refrein in de Nederlanden tot 1600, Ledeberg Gent 1953, p. 226-228; W. Waterschoot, ‘Oranjepropaganda te Delft in 1581’, in De Nieuwe Taalgids 73 (1980), p. 133-140; het aangehaalde werk van Van Boheemen en Van der Heijden, p. 87-98 en van dezelfde auteurs De Westlandse rederijkerskamers in de 16e en 17e eeuw..., Amsterdam 1985, p. 72-76.

(2) Van Boheemen en Van der Heijden, De Delftse rederijkers..., p. 92.

(3) Voor ‘oranjepropaganda’ in een aantal bijdragen: Waterschoot, a.art. en Van Boheemen en Van der Heijden, De Westlandse rederijkerskamers..., p. 74-76 (ook in intrede van Monster). Het titelblad van Heyndricksz' editie suggereert ten onrechte dat de verklaringen van de intrede alle refreinen waren (drie van de tien zijn dat niet) en dat de intrede op 20 juni is gehouden. De Chaerte vroeg niet om refreinen, alleen om 4 strofen van 13 regels (Refereynen, fol. B 2v) en uit Prologhe én Chaerte blijkt duidelijk dat de intrede op 19 juni was (fol. A 4r en B 2v).

[p. 50]

smenschen verstandt oyt is ghevonden’. Tenslotte werden op 21 juni refreinen op de stokregel ‘Want Godt haet den menschen die booslick leven’ en liederen op hetzelfde thema ten gehore gebracht⁽⁴⁾. Daarna volgden jurering en prijsuitreiking.

20 juni 1581 staat te Delft dus geheel in het teken van de vraag wat het zwaarste - dit is het moeilijkste, het meest inspanning of vernuft vergende - en het beste is dat ooit door mensenverstand is (uit)gevonden. Wie nu zou denken dat het Delftse rederijkersfeest op deze dag is uitgegroeid tot een heerlijke hulde aan de vindingrijkheid, de kracht en de macht van de menselijke geest, heeft buiten de (reformatorische) idee van de menselijke ‘corruptio’ gerekend. De vreugde en de dankbaarheid om wat door de mens aan waardevols is bedacht, worden er inderdaad getemperd doordat de gevonden kunsten en vaardigheden in de meeste refreinen ter sprake komen binnen een ruimer verband waarin mét het menselijk vernuft ook 's mensen natuurlijke neiging tot boosheid en zonde is opgenomen⁽⁵⁾. Verschillende dichters besluiten dan ook op synthetische wijze dat het moeilijkste, want het meest ingaand tegen de menselijke natuur, én het beste, burgerlijke wetten zijn of de ‘politijcke magistraet’ waardoor het kwaad wordt beteugeld en boosdoeners worden gestraft⁽⁶⁾. Andere refreinen formuleren dezelfde ethische gedachte in andere dan juridische of politieke termen: het beste, maar ook 't moeilijkste is dan ‘Philosophie’ als ‘der deuchden leere’, ‘Betering van leven en berou van sonden’ of ‘Naer de liefde te arbeyden’⁽⁷⁾.

(4) Uit de prijzen die in de Chaerte werden beloofd, blijkt dat de refreinen op de vraag meer werden gewaardeerd dan de refreinen op de regel: de eerste prijs voor de vraag omvat een ‘Becken, Lampet, vier Stoopen’, die voor de regel drie ‘Wijnstoopen’. De tweede en derde prijs voor de vraag bedraagt resp. vier en twee stopen, voor de regel resp. twee stopen en één. Een zelfde onderscheid werd ook voor andere refreinwedstrijden geconstateerd: D. Coigneau, Refreinen in het zotte bij de rederijkers, Gent 1980, dl. 1, p. 130. Er werd door de rederijkers kennelijk meer waarde gehecht aan de vinding van een antwoord op een gesteld probleem dan aan de inderdaad minder originele uitbreiding en verwerking van een gegeven solutie.

(5) Zie vooral de refreinen van Naaldwijk (Refereynen, fol. F 2v), Leiden (F 3v), Maasland (G Iv), De Lier (G 3v), Rotterdam (G 4v) en het ‘Naewerck’ van Schiedam (M 2v).

(6) Leiden (Refereynen, fol. F 3v), Maasland (G Iv), Schiedam (G 2v), De Lier (G 3v) en het ‘Naewerck’ van Schiedam (M 2v).

(7) Resp. de refreinen van Monster (Refereynen, fol. E 4v), Naaldwijk (F 2v) en Geervliet (H Iv). Vgl. ook nog het ‘Naewerck’ van Rotterdam met als antwoord ‘Tbedwangh der tonghen’ (N 2r). De filosofische dichter van Monster huldigt de ‘platonische’ opvatting dat het beste (als voorwerp van het hoogste streven?) ook altijd het moeilijkste is (fol. F 1r: ‘Datse (d.i. de filosofie) oock tswaerste ter werelt is / maeckt ons claer / Tspreeckwoort Platonis / Tgheen alle goede saecken lofbaer / Difficijl spreeckt en vol arbeydts te becomen / Waer wt dan nootlicken gheinfereert wort wel en waer / Dat tgheene tbest gheacht wort oock is meest swaer’). Noordwijk en Rotterdam hebben de vraag meer in materiële zin opgevat: het antwoord luidt resp. ‘goud’ (fol. F lv; ook het ‘Naewerck’ van Geervliet: fol. N 3r) en land- en mijnbouw (fol. G 4v).

[p. 51]

Het refrein dat de eerste prijs in de wacht heeft gesleept, valt bij dit alles flink uit de toon. Vrij van enige gedachte aan boosheid en kwaadwillige weerbarstigheid zingt de bijdrage van Den Haag onbezorgd de lof van de ‘letter-kunst’, de kunst van het schrijven, als het zwaarste en 't beste dat ooit is gevonden⁽⁸⁾. Ondanks zijn ‘naïef’ optimisme blijkt de anonieme Haagse dichter het meest fundamentele antwoord te hebben gegeven. Was de auteur van de bijdrage die de tweede prijs heeft gewonnen van mening dat het zwaarste en 't beste ‘een Burgherlijcke Wet’ is ‘ghelijck zijnde Gods woort’⁽⁹⁾, dan wist de Haagse dichter dat het fundament van deze twee, van wet én Woord, de letterkunst is: zonder schrift immers geen Schrift en zonder schrift (en Schrift) ook geen (goede) ‘wetten en rechten’.

Het refrein van het Haagse ‘Corenbloomken’ is in het vorige Jaarboek van De Fonteine door G.R.W. Dibbets met verklarende aantekeningen en commentaar uitgegeven⁽¹⁰⁾. Terecht wordt in het commentaar betoogd dat de hier geprezen ‘letterconst’ niet als ‘literatuur’ (letterkunde), maar als ‘spraakkunst’ (grammatica) of eerder nog, als ‘schrijfkunst’, ‘de kunst van het (goed) gebruiken van (geschreven) letters’, moet worden begrepen⁽¹¹⁾. Dit waren trouwens de twee gangbare betekenissen van ‘letterkunst’ in de zestiende/zeventiende eeuw⁽¹²⁾.

Naast ‘schrijfkunst’, waar hij de voorkeur aan geeft, laat Dibbets voor het Haagse refrein dus ook de interpretatie ‘spraakkunst’ als mogelijkheid bestaan. Dit laatste in feite alleen op grond van de eerste strofe waarin ‘de “Letterconst” in al haar delen lijkt te

(8) Refereynen, fol. F 4v - G 1r.

(9) Leiden: Refereynen, fol. B 4r en F 3v.

(10) ‘Letterkundige annexatie van Letterconst’, in Jaarboek De Fonteine 35-36 (1985-86), p. 239-248. De Delftse editie heeft in de marge bij v. 29 ‘Ptolomeus.’ en in v. 67 ‘tbeste’.

(11) Dibbets, a. art., p. 241 en 247. Als ‘literatuur’ geïnterpreteerd door Van Boheemen en Van der Heijden, De Delftse rederijkers..., p. 97.

(12) Vgl. WNT VIII 1675; A. Weijnen, ‘Uit de geschiedenis van het woord: letterkunde’, in Leuvense Bijdragen 60 (1971), p. 141-142 en 145 en P.G.J. van Sterkenburg, Een glossarium van zeventiende-eeuws Nederlands, Groningen 1981³, p. 128.

[p. 52]

worden gepresenteerd’ (Dibbets, p. 247); deze delen worden met de begrippen Orthographia, Prosodia, Etymologia en Syntaxis omschreven, termen die de vier klassieke onderdelen van de Latijnse grammatica benoemen⁽¹³⁾. Door deze terminologie lijkt het woord ‘letterconst’ in de eerste strofe inderdaad in de zin van ‘grammatica’ te zijn gebruikt.

Over de vraag hoe deze ‘spraakkunst’-interpretatie zich verhoudt tot de drie volgende strofen waarin de betekenis ‘schrijfkunst’ ‘meer voor de hand ligt’ (Dibbets, p. 247), heeft Dibbets zich niet uitgesproken. Toch komt het ons voor dat verdere harmonisering mogelijk is en dat met name de eerste strofe nauwer op de schrijfkunst kan worden betrokken. Aan deze strofe en meer in 't bijzonder aan de ‘grammaticale’ onderdelen ervan, is trouwens een marginale noot verbonden die verwijst naar kapittel 6 van het eerste boek van Polydorus Vergilius' De rerum inventoribus (verschillende edities vanaf 1499). Naar kapittel 6 en niet naar kapittel 7 wordt verwezen: het laatste handelt over de oorsprong van de grammatica, het eerste over de uitvinders der letters en de historiek van het alfabet⁽¹⁴⁾. Zo dringt dus ook deze noot aan op een interpretatie die de eerste strofe dichter bij de kunst van het schrijven brengt.

In zijn refrein moest de Haagse dichter bewijzen dat de letterkunst ‘twaerste en tbeste is ter werelt binnen’ (v. 2). In de eerste strofe nu gaat het om het eerste: ‘datse tswaerste is (om wel te beghinnen), So moetse de Jonckheijt allencxkens nemen aen’, leest men in de verzen 6 en 7. En daarna, in de verzen 8 en 9: ‘Deur veel arbeijts en tijts moetmense ondervinnen, In waecken, in soberheijt en langduerich vermaen’⁽¹⁵⁾. Dat de letterkunst het moeilijkste is, blijkt dus uit het feit dat jonge mensen vele inspanningen moeten doen om deze kunst te leren (kennen). En dan volgen de bewuste verzen 10 tot 15 (geciteerd naar Dibbets zonder de noot met verwijzing naar Polydorus Vergilius):

(13) G.R.W. Dibbets, Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584), Assen/Maastricht 1985, p. 16-20 en 113 (r. 8-13).

(14) Zie Dibbets, a. art., p. 243, aant. bij v. 11 en 20.

(15) Voor vers 9 heeft Dibbets (p. 242) ‘waecken: inspanning; in soberheijt: beetje bij beetje; vermaen: onderrichting’; voor ‘ondervinnen’ in vers 8, ‘onder de knie krijgen’: hier geef ik de voorkeur aan ‘leren kennen’, ev. ‘ervaren’: WNT X 1493-4 en MNW V 445-8.

[p. 53]

10

Deur Orthographium wij de letters eerst verstaen,

 

Onderscheijdende consonanten uit vocaelen;

 

zan Prosodiam om totte Syllaben te gaen.

 

Uit Ethimologiam wij de woorden haelen,

 

En daernae Syntaxim om niet te dwaelen,

15

Daer uit alle Sententien voeden abundant.

Als deze verzen, zoals ik meen, beschouwd mogen worden als een illustratie of uitbreiding van de onmiddellijk voorafgaande verzen 6 tot 9, dan heeft de dichter hier niet de ‘letterconst’ ‘in al haar delen’ zélf willen presenteren, maar wél het voorbereidend en voorafgaand leerproces dat toegang tot die kunst verschaft, m.a.w. het onderwijs in de letterkunst. De dubbelzinnigheid van Dibbets' interpretatie zou verdwijnen wanneer het bij dit onderwijs om onderwijs in ‘de kennis der letters’⁽¹⁶⁾, dit wil zeggen om lees- en schrijfonderricht zou gaan. Dit lijkt inderdaad het geval te zijn. Het in de verzen 10 tot 15 in grammaticale termen beschreven proces stemt immers geheel overeen met de verschillende stadia die in het toenmalige lees- en schrijfonderricht werden doorlopen.

Met het schrijven werd maar begonnen nadat men eerst het lezen had geleerd⁽¹⁷⁾. Bij het leren lezen werd, zoals o.m. uit overgeleverde ABC-boekjes blijkt, van een in onze ogen omslachtige spelmethode gebruik gemaakt. In een eerste stadium kwamen het alfabet en het verschil in klinkers en medeklinkers aan de orde. De kinderen moesten daarbij alle letters afzonderlijk leren benoemen: men vergelijke de verzen 10 en 11 van het refrein. Tegen het einde van de zestiende eeuw was het leren spellen trouwens een vrij complexe aangelegenheid omdat verschillende ‘alfabetten’ of lettertypes moesten worden ingeoefend, met name het gotisch, de civilité, de romein en de cursief. In een tweede stadium werd overgegaan tot het spellen van lettercombinaties en het ‘vergaren’ van de letters tot lettergrepen en/of eenlettergrepige woorden: men vergelijke vers 12. In een derde stadium werden het spellen en ‘vergaren’ toegepast op steeds moeilijker en uit steeds meer lettergrepen bestaande

(16) Naar WNT VIII 1675.

(17) Voor het hier beschreven programma zie: P.A. de Planque, Valcooch's Regel der Duytsche Schoolmeesters. Bijdrage tot de kennis van het Schoolwezen in de zestiende eeuw, Groningen 1926, p. 39-43; E.P. de Booy, De Weldaet der scholen. Het plattelandsonderwijs in de provincie Utrecht van 1580 tot het begin der 19de eeuw, Utrecht 1977, p. 48-57. Zie ook Coornherts ‘taalleerplan’: Dibbets, Twe-spraack..., p. 72, aant. bij r. 7-11.

[p. 54]

woorden: vergelijk vers 13. In een volgend stadium kwam dan de eigenlijke lectuur die in het begin vooral op gebeden en bijbelteksten (de tien geboden, enz.) was gericht. Daarbij kon tenslotte ook met het schrijfonderricht worden begonnen. Na en naast het leren omgaan met ganzeveer en inkt, het leren schrijven van afzonderlijke letters en het naast of aan elkaar schrijven van die letters, bestond het schrijfonderricht voor het grootste gedeelte uit het nabootsen van schrijfvoorbeelden, dit zijn met vaste en fraaie hand en in verschillende lettertypen vóórgeschreven zinnen of verzen, naar de inhoud meestal sententieus of moraliserend van aard: vergelijk de verzen 14-15.

Dat de dichter gebruik heeft gemaakt van de terminologie van de traditionele schoolgrammatica is wellicht niet zo vreemd. Hij beschouwde het beheersen van de letters immers als een ‘kunst’. Voor een ‘wetenschappelijke’ beschrijving van de methodiek van deze kunst lag het aanleunen bij de officiële ‘ars grammatica’ of ‘litteratura’⁽¹⁸⁾, door naam (gramma, littera: letter) en inhoud (orthografie) ten nauwste met zijn letterkunst verwant, het meest voor de hand.

Overziet men het hiervoor beschreven en in de eerste strofe van het refrein geschetste proces in al zijn aspecten en consequenties, dan is het niet moeilijk zich voor te stellen dat het volledig leren beheersen van de schrijfkunst ‘veel arbeijts en tijts’ veronderstelt en dat deze kunst dus ‘zwaar’ is. Of men van hieruit mét de auteur zal concluderen dat zij hét ‘zwaarste’ is (v. 16), is vooral een kwestie van welwillendheid.

Verder is het Haagse refrein geheel aan het tweede deel van de vraag gewijd: de drie volgende strofen omvatten dus een demonstratie van de schrijfkunst als ‘het beste’. De dichter bespeelt daarbij de retorische topos van het ‘utile’: de waarde en het nut van de letterkunst worden aangetoond op grond van haar gebruik, gebruikers en effect⁽¹⁹⁾.

Het is door het gebruik van de letterkunst - v. 32 specificeert nog ‘deur de arbeijdende hant’ - dat ons alle andere nuttige, noodzakelijke of excellente kunsten worden ‘gheopenbaert’, verklaart de

(18) Dibbets, a.art., p. 241; Weijnen, a.art., p. 141.

(19) Bij H. Lausberg over het deliberatieve en demonstratieve genre verdeeld: Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft, München 1960, dl. 1, p. 127-128 (par. 234, 235) en 135 (par. 247).

[p. 55]

tweede strofe. Naast de zeven klassieke ‘artes liberales’ (v. 20-24, waaronder de grammatica, hier met verwijzing naar kapittel 7 van het eerste boek van Pol. Vergilius) worden als door de letterkunst ‘vercreghen’ nog de geneeskunde (‘Chirurgijen’, ‘Medicijnen’ en kruidenleer), Ptolemaius' ‘Cosmographijen’ (naast de Astrologia in v. 25) en Vitrivius' bouwkunst genoemd (v. 26-30).

De derde strofe legt ook nadruk op de bewarende functie, de conserverende kracht van de letterkunst: het is door haar gebruik dat oude filosofen als Plato, Pythagoras en Seneca nog ‘leven’ en bij name bekend zijn (v. 35-36); het is met en door haar dat voortgebouwd kan worden op Justinianus' recht (v. 37-38), dat Cato's en Cicero's faam wordt onderhouden (v. 39-40) en dat Livius en Flavius Josephus ons allerlei historische feiten hebben meegedeeld (v. 40-43).

De prince-strofe tenslotte belicht het heilzaam effect van de letterkunst: zonder haar zou niemand ‘van tgoddelicke woort’ hebben geweten (v. 60) en meer in 't bijzonder van ‘Toude Testament’ en van ‘T'evangelie’ waar ‘onse salicheijt’ is uit voortgekomen (v. 55-58). Dagelijks biedt deze kunst velerlei hulp: door haar worden notariële akten verleden en gaan ‘vande overheijt en Heeren’ bevelschriften uit waardoor het land ‘in politie’, dit is ‘in goede orde’ (Dibbets), wordt gehouden (v. 63-66). Ook in de derde strofe was trouwens vermeld dat door de letterkunst ‘wetten en rechten’ ‘ter bescherming van de rechtschapenen’ (Dibbets) worden ‘ghevonden’ (tot stand komen of ter beschikking zijn) (v. 44-45). Zoals reeds gesignaleerd, verbinden deze laatste verzen en voorstellingen het Haagse refrein op een eigen wijze met het antwoord van de meeste andere kamers op het Delftse feest.

Nu is het door Dibbets gepubliceerde gedicht niet het enige dat als antwoord op de Delftse vraag de kunst van het schrijven heeft gegeven. Naast de twee refreinen waarmee elke kamer respectievelijk op 20 en 21 juni haar kansen kon wagen, was het de ‘Cameristen en Liefhebbers’ ‘wt gunste van cunste’ toegestaan ook andere refreinen op de gegeven vraag of regel voor te dragen, maar dan buiten competitie, ‘niet om eenige prijs te behalen’⁽²⁰⁾. Ook deze zgn. ‘Naewercken’, zes in getal, zijn in de bundel met de produkten van het Delftse feest opgenomen⁽²¹⁾. Drie ervan zijn

(20) Refereynen, fol. A 2r.

(21) Refereynen, fol. M 2r - N 4v.

[p. 56]

afkomstig van de Schiedamse kamer De roode Roosen (met de spreuk ‘Ansiet de Joncheyt’) waarvan één als antwoord op de vraag ‘de Letter’ geeft⁽²²⁾.

Met de eerste strofe die na de schepping van de mens de zondeval beschrijft, sluit het Schiedamse refrein bij de teneur van de meeste andere bijdragen aan (zie Bijlage I, v. 1-11). Na zijn uitdrijving uit het paradijs heeft de mens de aarde moeten ploegen en de landbouw beoefend (v. 9, 12). Daarna heeft hij zich - ‘den een dit dander dat’ - op allerlei ‘practica’ (bezigheden) toegelegd (v. 13-14), waarbij dan de ‘letter’ als 't moeilijkste en 't beste wordt beschouwd ‘dat oyt door smenschen verstant is ghevonden’ (stok).

Waarom de ‘letter’ het zwaarste is, wordt nader toegelicht in de tweede strofe. Was de letterkunst volgens het Haagse refrein zwaar om te leren, hier wordt de letter zwaar om te verstaan genoemd (v. 19), ‘want’, zo gaat het Schiedamse gedicht verder, door de letter ‘weet men alle constighe wercken’, ‘Schrifturen policy tis al door de letter ghedaen’ (v. 20-21). Het moeilijke dat in het verstaan van de letter gelegen is, wordt m.a.w. bepaald door datgene wat in en door de letter kan worden gekend, met name alle kunsten (wetenschappen), de Schrift en bestuurlijke verordeningen. Het Schiedamse letter-begrip lijkt dus zowel de betekenis (letter)schrift als geschrift, dat was geschreven is, te omvatten. Dit wordt door de twee volgende verzen bevestigd: ‘Godts barmharticheyt door de letter wy schouwen aen / Maer het is swaer den grondt daer af te jugeren’ (v. 22-23). Weer wordt het zwaar zijn van de letter gekoppeld aan het geschrevene, hier meer in 't bijzonder aan de exegetische problemen die dit geschrevene in verband met Gods barmhartigheid oproept. Door de letter te zien als een middel ter aanschouwing van Gods barmhartigheid, laat de dichter bovendien in zijn letterbegrip schrift en geschrift samenvloeien tot dé Schrift. Het is uiteindelijk in deze laatste toepassing dat de ‘letter’ in het verdere verloop van

(22) Refereynen, fol. M 3v - M 4r. Ik geef de tekst hierna uit in Bijlage I. In de refreinen van Monster, Naaldwijk en Noordwijk (geen ‘Naewercken’) wordt terloops gewezen op resp. het nut van de ‘druckerije’ (fol. E 4v, str. 1, v. 10), het belang van de ‘const vant letter setten / drucken’ (fol. F 1v, str. 2, v. 13) en ‘opten wijsen Donatus’ ‘Die den letteren eerst vont waer door de wetten / Altijt in grooter gheheuchghenis zijn ghebrocht’ (fol. F 3r, str. 3, v. 10-12). Als ‘uitvinder’ van de letters wordt hier merkwaardigerwijze Aelius Donatus beschouwd: Donatus was de beroemdste Romeinse grammaticus van de vierde eeuw na Christus, leermeester van o.a. Hieronymus en auteur van twee Latijnse schoolgrammatica's (Woordenboek der Oudheid, Bussum 1976, 901).

[p. 57]

het betoog functioneert. Slechts vier verzen, alle in de prince-strofe, schijnen zich aan deze specifieke schriftuur-interpretatie te onttrekken: v. 54 (Door de Letter alle rechten men siet veste), 60 (Door de Letter alle schriften voorcoemt), 61 (Door t' lesen der Letteren wy ons onderwijsen) en 64 (Door de Letter alle leeringhe men siet rijsen).

Het is de koppeling van schrift aan Schrift die het in de tweede strofe mogelijk maakt de letter als het zwaarste, dit is het moeilijkste, meest riskante of meest problematische, voor te stellen. Tegelijk met de exegetische problematiek doemt immers weer de idee van 's mensen moedwil en misverstand op, hier nu in de vorm van bijbelse vervloekingen over hen die ‘de Letter’ eigenmachtig of onjuist willen verstaan (v. 24-32).

De derde strofe, die aan het ‘beste’ is gewijd, toont dan uitgebreid het nut van de letter aan, met name haar heilzame invloed als betrouwbare en lichtende baken in het morele en geestelijke leven van mens en kerk. De prince tenslotte brengt het beste en 't zwaarste samen in de letter als tweesnijdend zwaard: door de letter is het bekend dat God de goeden zal verheugen maar ook dat de boosheid zal worden uitgeroeid (v. 55-57), of: wie de ‘Letter’ volbrengt, zal gezegend zijn, maar wie haar misbruikt, vervloekt (v. 58-59). De dichter besluit met de bedenking dat de letter en haar niet bij name genoemde uitvinder niet genoeg kunnen worden geprezen (v. 63, 65-66).

Anders dan het Haagse refrein maakt het Schiedamse geen gebruik van het ‘moderne’ woord ‘letterkunst’; het past integendeel de enkelvoudsvorm ‘letter’ in een in zijn tijd eerder ongewone en verouderde betekenis (geschrift en Schrift) toe⁽²³⁾. Schiedam heeft er goed aan gedaan dit gedicht als ‘Naewerck’ buiten de wedstrijd te houden⁽²⁴⁾.

(23) Weijnen (a.art., p. 141) noemt als oudste hem bekende vindplaats van de term ‘letterkunst’ de Thesaurus Theutonicae linguae van 1573. Vgl. ook WNT VII 1675. Het WNT kent ‘letter’ als ‘het geschrevene, de tekst’ nog alleen in de zegswijze ‘Daar is geen ketter zonder letter’: VII 1644. Zie daarentegen ‘lettere’ in het Middeindl. Wdb. in de betekenis geschrift, boek of Heilige Schrift: MNW IV 427. Wel wordt door Van Sterkenburg, a.w., p. 128 bij ‘letter’ nog de betekenis ‘het geschrevene’ vermeld.

(24) Het refrein waarmee Schiedam wél aan de wedstrijd deelnam, behaalde, na Den Haag en Leiden, de derde prijs: Refereynen, fol. B 4r en G 2v. De stokregel en het antwoord luiden: ‘T'swaerste en t'beste is politijcke magistraet’.

[p. 58]

Bij het voorgaande en Dibbets' bijdrage aansluitend, wil ik hier nog enkele andere rederijkersgedichten onder de aandacht brengen. Zij behandelen alle hetzelfde onderwerp: de schrijfkunst. Anders dan de twee hiervoor besproken refreinen duiden zij de kunst van het gebruik der letters vaak metonymisch met het toenmalige schrijfinstrument bij uitstek, de ‘penne’, aan. Bij het woord ‘pen’ dient de moderne lezer zich een speciaal met het oog op het schrijven versneden ganzeveer voor te stellen.

Chronologisch komt als eerste een gedicht van Matthijs de Castelein († 1550) in aanmerking. De tekst die uit negen strofen bestaat en de titel ‘Op de Penne’ draagt, is opgenomen in zijn Const van Rhetoriken die in 1548 voltooid was, in 1555 voor het eerst werd uitgegeven en tussen 1571 en 1616 zes maal werd herdrukt⁽²⁵⁾. ‘Op de Penne’ fungeert er als het derde van vier voorbeeldgedichten die het gebruik van De Casteleins eigen lievelingsstrofe van acht en een halve regel - de zgn. ‘balade(n) van VIII. metten steerte’ - moeten illustreren⁽²⁶⁾.

In de eerste, derde en laatste strofe richt het gedicht van De Castelein zich expliciet tot ‘jonghers’ (v. 23, 73), tot ‘studiuese gheesten principael jonghe kinders’ (v. 1), tot scholieren dus. Zij worden aangemaand hun tijd niet te verknoeien (v. 2, 73), maar naarstig (v. 78) ‘de const van scrivene’ te leren (v. 24), dit wil zeggen te leren ‘lesen en scrijfuen’ (v. 9 en 75; ook bij De Castelein dus de gebruikelijke volgorde: eerst lezen, dan schrijven). Op deze aanmaning sluiten in de genoemde strofen en in strofe 2 de argumenten van het ‘utile’ en ‘honestum’ aan⁽²⁷⁾. In kunnen lezen en schrijven is veel eer (v. 8, 76) en ‘profijd’ (v. 4, 81) gelegen. Alleen de geletterde is het gegeven een eerbaar, vrij en befaamd man te zijn (v. 8, 10-13, 19-22). Wie niet lezen of schrijven kan, heeft geen stem in het kapittel, hij moet ‘stupen en nighen’ (v. 19). Wie wél over deze vaardigheden beschikt, verwerft kennis van ‘Bible, alle wetten, diversche historien’ (v. 14). Vertoon van deze kennis maakt je tot ‘man van famen’

(25) In editie Gent 1555 op p. 106-109 (zie ook facsimile-uitgave, Oudenaarde 1986). Ik geef de tekst hierna uit in Bijlage II.

(26) Vgl. S.A.P.J.H. lansen, Verkenningen in Matthijs Casteleins Const van Rhetoriken, Assen 1971, p. 301 en D. Coigneau, ‘Matthijs de Castelein. Excellent poëte moderne’, in Versl. en Meded. van de Kon. Ac. voor Nedl. Taal- en lett. 1985, p. 471. Alle strofen van de vier voorbeeldgedichten hebben het schema ababbcbcc. In de drie eerste gedichten - dus ook in ‘Op de Penne’ - is er telkens een overlopend a-rijm in het midden van het tweede vers van elke strofe.

(27) Vgl. Lausberg, a.w., dl. 1, p. 127-128, par. 233-235.

[p. 59]

(v. 11 en 15) en (ook zelf creatief de pen hanterend?) tot ‘man van namen teeuwigher memorien’ (v. 13).

Binnen dit deliberatieve kader wordt dan in de strofen 3 tot en met 8 de eigen waarde van de ‘const van scrivene’ (v. 24) - verder ook met de termen ‘scriftuere’ (v. 3), ‘tghescrifte’ (v. 70), ‘de letteren’ (v. 40, 60) en ‘de penne’ (v. 4, 63, 74) aangeduid - belicht. Daarbij worden de drie traditionele bewijzen die de retorica in verband met de lofwaardigheid van kunsten of vaardigheden kent, te pas gebracht. De waarde van ‘scriftuere’ wordt immers gedemonstreerd aan de hand van haar uitvinders (‘dalder eerste vinders’, v. 3), haar gebruikers (‘den huerbuer vander penne’, v. 4) en haar heilzaam effect (‘tprofijd’, v. 4)⁽²⁸⁾. Het laatste is nog enigszins met het ‘deliberatieve kader’ verweven. De Casteleins verheffing (vgl. v. 28) van de schrijfkunst begint en eindigt dan ook met dit argument.

Net als in het Haagse refrein wordt gewezen op de kennisbemiddelende, met name kennis-openbarende én -bewarende functie van de schrijfkunst. Zij overtreft alle andere kunsten, want die andere zijn aan haar verplicht (v. 25-27). ‘De penne’ ligt aan de basis van alle geleerdheid (v. 62-63). Zonder ‘tghescrifte’ zouden duizenden dingen die ons nu bekend zijn en in 't bijzonder de zeven vrije kunsten, ‘verholen’ zijn gebleven (v. 68-72). Zonder deze kunst zou er ook geen herinnering aan vroegere tijden zijn (v. 28-29). Dank zij de kunst van het schrijven kunnen wij onze geest voeden met datgene wat door onze voorouders is overgeleverd (v. 28-33): uit ‘aud ghescrifte’ is immers veel wijsheid te halen en door het lezen van ‘schoon materien’ leert men wat goed is en wat kwaad (v. 34-35).

In de strofen 5, 6, 7 en 8 wordt dan de lofwaardigheid van de kunst van het schrijven meer in 't bijzonder op grond van haar ouderdom, uitvinders en gebruikers bewezen. ‘Over langhe stonden en menigh honderd iaer’ hebben onze voorouders deze kunst uitgevonden, zo stelt De Castelein (v. 37-38). Voor de bij name genoemde uitvinders en gebruikers heeft hij, zoals S.A.P.J.H. Iansen in haar Verkenningen... liet zien, een beroep op Polydorus Vergilius' De rerum inventoribus gedaan⁽²⁹⁾. In vers 64 wordt ‘Polidorus’ trouwens als zegsman vermeld. De genoemde gebruikers van de ‘letteren’ ontlenen

(28) Vgl. Lausberg, a.w., dl. 1, p. 135, par. 247.

(29) Iansen, a.w., p. 376-387.

[p. 60]

hun betekenis dus aan het feit dat ook zij uitvinders zijn, vinders van een of andere kunst die ze vervolgens ‘metter hand’ en ‘met letteren’ hebben beschreven (v. 59-60). Het gaat hier o.m. om de grondleggers van de grammatica, de dichtkunst, de muziek, de filosofie, de retorica, de geneeskunde en chirurgie, de ‘politie’ (bestuurlijke wetgeving) en de astrologie. Op die manier wordt nogmaals geïllustreerd dat alle kennis en kunde uit de pen is voortgekomen.

Voor de dertien namen die in strofe 6 en 7 worden genoemd, heeft De Castelein geput uit verschillende kapittels van het eerste boek en, voor Lycurgus als eerste wetgever (v. 56), uit het eerste kapittel van het tweede boek van Polydorus' werk⁽³⁰⁾. Voor strofe 5 en 8 kon hij zich beperken tot respectievelijk kapittel 6 van het eerste (‘Quis Primus literas invenerit, aut in Latium attulerit’ - ik citeer bewust naar een andere, vroegere editie dan die van Iansen) en kapittel 7 van het tweede boek (‘Qui primo libros ediderint, & de prima Bibliotheca, & a quo, aut ubi usus imprimendarum literarum primiter inventus’). In verband met strofe 8 heeft Iansen een probleem. Na de vermelding van Anaxagoras als de eerste die een geschreven boek heeft uitgegeven (v. 64-65) - inderdaad naar ‘Polidorus’ - wordt daar ook nog een uitvinder van de boekdrukkunst genoemd, met name in de verzen 66-67: ‘Ind Duutsch land eenen Pieter coraiues en clouc, Vand eerst de Prente ende datrament’. Iansen spreekt hier van een ‘onverklaarbare vergissing van Castelein’. Polydorus heeft immers duidelijk ‘Joan. Cuthenbergus’, aldus de auteur van de Verkenningen. Een ‘vreemde vergissing’, want ‘alléén de eigennaam is fout, de rest van de tekst van Polydorus is vlekkeloos overgekomen’⁽³¹⁾.

Toch is er hier niet echt een probleem. Iansen heeft zich alleen onvoldoende rekenschap gegeven van het feit dat er van de ‘wetenschappelijke best-seller’⁽³²⁾ die Polydorus' De rerum inventoribus was, tientallen verschillende uitgaven zijn verschenen. De editio princeps dateert van 1499 en bevatte drie boeken. Vanaf 1521 telt men er acht⁽³³⁾. Niet alleen werden vijf nieuwe boeken toegevoegd,

(30) Iansen, a.w., p. 385.

(31) lansen, a.w., p. 387 en 510.

(32) Naar M. Spies in J. van den Vondel, Twee zeevaart-gedichten. Hymnus, ofte Lof-Gesangh, over de wijd-beroemde scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden (1613). Het Lof der Zee-vaert (1623), Amsterdam/Oxford/New York, 1987, dl. 1, p. 91.

(33) Vgl. S.F. Witstein, Bronnen en bewerkingswijze van de ontleende gedeelten in Rodenburghs Eglentiers Poëtens Borst-weringh (1619). Het Proza-betoog en de Eblemata, Meded. Kon. Nedl. Ak. van Wetenschapp., Afd. Letterkunde N.R. Deel 27, No. 6, Amsterdam 1964, p. 266-267.

[p. 61]

maar ook de drie oorspronkelijke werden in de loop der jaren met nieuwe gegevens uitgebreid of aangepast. Iansen heeft op haar verkenningen gebruik gemaakt van een Bazelse editie van 1536³⁴. Daar staat inderdaad in kapittel 7 van het tweede boek te lezen dat de eerste boekdrukker en uitvinder van de drukinkt de Duitser ‘Ioan. Cuthenbergus’ is³⁵. In de vroegste uitgaven van Polydorus vindt men echter in plaats van Gutenberg een ‘Germanus nomine Petrus’ vermeld³⁶. Bedoeld is Peter Schoeffer von Gernsheim. Hij en zijn schoonvader Johann Fust waren Gutenbergs oorspronkelijke partners te Mainz. Later voerden de nazaten van Fust en Schoeffer in deze stad een ware campagne om de uitvinding van de boekdrukkunst voor hun voorgeslacht op te eisen³⁷. Deze campagne heeft blijkbaar haar sporen bij Polydorus nagelaten en door hem ook bij De Castelein. Later wist Polydorus beter, maar onze Castelein blijkbaar niet³⁸.

Bekijken we ook nog even de vijfde strofe. Bij vergelijking met het zesde kapittel van Polydorus' eerste boek valt het op dat de Oudenaardse dichter nogal vrij en eigenzinnig met de gegevens uit zijn bron is omgesprongen. Expliciet stelt Polydorus dat er over de eerste uitvinders van het schrift zeer weinig eensgezindheid bestaat en dat het historisch gezien eigenlijk onmogelijk is te weten wie zij zijn geweest. Toch laat hij verschillende auteurs met hun meer of minder van elkaar afwijkende meningen aan het woord. Het meest vertrouwen heeft Polydorus in hen die de ware oorsprong van de letters bij de Hebreeën zoeken. De uitvinder van het schrift zou dan Mozes zijn, of, naar de mening van Philo welke door Polydorus als de meest aanvaardbare hypothese wordt voorgesteld, Abraham of

34 Vgl. lansen, a.w., p. 58, noot 2 en p. 682.

35 Iansen, a.w., p. 387.

36 Zie voor de editio princeps van 1499 (Venetië, Christophorus de Pensis): Lotte Hellinga-Querido in Laurens Janszoon Coster was zijn naam, Haarlem 1988, p. 24-25. Ook in editie van 1512 (Mathias Schurer, Straatsburg: ex. Gent, Un. bibl. nr. Acc. 16452²), fol. F 4r (xxviii).

37 Hellinga-Querido, a.w., p. 18, 24.

38 Joh. Gutenberg ook in de volgende edities van Vergilius' De rerum inventoribus libri octo: Joan. Steelsius, Antwerpen 1542 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Hist. 4856, fol. K 3r of 75r), Mich. Isingrinius, Bazel 1544 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Hist. 2636, p. 106), Jacobus Parcus, Bazel 1555 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Acc. 35.441, p. 116) en Joan. Lechler, Frankfort 1599 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Hist. 4853, p. 134). Uit Iansens bronnenlijst (a.w., p. 509) blijkt dat De Casteleins ontleningen nergens buiten Pol. Vergilius' drie eerste boeken gaan.

[p. 62]

een van de kinderen van Seth³⁹. Zo bevestigt Polydorus ook in kapittel 7 van zijn tweede boek de opvatting dat de Hebreeën en niet de Grieken (zoals Anaxagoras bijv.) de eerste boekenschrijvers waren⁴⁰.

Van deze opvattingen en voorkeuren is bij De Castelein niets terug te vinden. Ook van de genuanceerde en hypothetische benaderingswijze van Polydorus is niets overgebleven. Alsof er verder geen discussie of onzekerheid bestaat, combineert De Castelein een aantal uitspraken van auteurs tot een geheel dat los van elke andere mogelijkheid als dé waarheid wordt gepresenteerd. Bovendien is De Castelein in de selectieve verwerking van zijn gegevens niet erg nauwkeurig. ‘Mercurius quintus naer Diodorus vermonden / Vand eerst de letteren in Egypten dats waer’, lezen we in v. 39-40. Bij Polydorus is het echter Lactantius die deze uitspraak over Mercurius quintus doet⁴¹. Vervolgens noemt De Castelein Cadmus. Deze introduceerde volgens hem zestien letters in Griekenland, letters ‘die hy zelve fantaseerde’ (v. 42), waarna Melicus er nog vier heeft bij gevonden (v. 43). Ten tijde van de Trojaanse oorlog heeft Palamedes daar nog vier letters aan toegevoegd (v. 44-45). De Castelein wijkt hier op twee punten af van zijn bron. Ten eerste vindt men bij Polydorus nergens de opvatting uitgesproken dat Cadmus de letters die hij uit Phenicië in Griekenland bracht ook zelf heeft uitgevonden⁴²

39 Vgl. Ed. 1512 (hiervóór noot 36), fol. VIIIr. Dezelfde opvatting bij Jan vanden Velde, Spieghel Der Schrijfkonste, Rotterdam 1605 (ex. Gent, Un. bibl. nr. R 1118), fol. lr-lv (zie ook P. de Keyser, ‘De schrijfmeester Jan vanden Velde (1568-1623) en zijn beteekenis als schrijfkunstenaar’, in De Gulden Passer N.R. 21 (1943), p. 230-231, noot 12) en bij Hermannus Hugo, De Prima Scribendi Origine..., Antwerpen 1617 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Ar 1211), p. 40-43 (ca. VII) (Vgl. Witstein, a.w., p. 271-272).

40 Ed. 1512, fol. XXVIIr. Zie daartegenover De Casteleins reductie in v. 64-65.

41 Diodorus spreekt van ‘Mercurius’ zonder meer. Vgl. citaat naar Vergilius-ed. 1536 in lansen, a.w., p. 377. In verband met ‘Mercurius quintus’ vinden we Lactantius nog in ‘onze’ edities (zie hiervóór noot 36 en 38) van 1512 (fol. VIIr), 1542 (fol. 18r) en 1544 (p. 25). Vanaf ‘1555’ (1555 is ook het vermoedelijke sterfjaar van de omstreeks 1470 te Urbino geboren Pol. Vergilius) is Lactantius hier als zegsman vervangen door ‘Cicero lib. de Nat. deorum tertio’ (ed. 1555, p. 28 en ed. 1599, p. 34). Ten onrechte stelt Witstein (a.w., p. 272) dan ook: ‘Het latijn van Polydorus Vergilius gaat echter aan Cicero en zijn werk voorbij, maar noemt Lactantius als zegsman’. Net als Iansen maakte Witstein (alleen) gebruik van de Bazelse editie van 1536: a.w., p. 267, noot 145.

42 Vgl. naast Pol. Vergilius (geciteerd in lansen, a.w., p. 377) ook C. Plinius' Naturalis Historiae Lib. 7, ca. 56; Isidorus, Etymologiarum Lib. 1, ca. 3; Pontus de Heuiters Nederduitse Orthographie, Antwerpen 1581, p. 21 (ex. Gent, Un. bibl. nr. R 525) (ed. G.R.W. Dibbets, Groningen 1972, p. 9, r. 24) en de zich voor zijn ontstaansgeschiedenis van het alfabet op Vergilius baserende Theodore Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borstweringh, Amsterdam 1619 (ex. Gent, Un. bibl. nr. BL 1977⁴), p. 174. Bij Vergilius en Rodenburgh wordt door sommigen zelfs de bemiddelende rol van Cadmus in twijfel getrokken.

[p. 63]

en ten tweede plaatst en ‘dateert’ Polydorus de bijdrage van Simonides Melicus na die van Palamedes en dus ook na de Trojaanse oorlog⁴³.

Anders dan De Castelein noemt de Haagse dichter in 1581 in zijn refrein over de Letterkunst geen uitvinders. Merkwaardig genoeg wordt er wél in de marginale noten naar verschillende kapittels van Polydorus' De rerum inventoribus verwezen. Niet alleen, zoals we al hebben gezien, bij de uiteenzetting van de methodiek van de letterkunst in de eerste strofe, maar ook bij de opsomming van de door de letterkunst ‘geopenbaarde’ artes in de tweede en derde strofe⁴⁴. Zo wordt de lezer vanuit de noten bij het refrein dus toch op het eerste gebruik van schrift en kunsten geattendeerd. Het is moeilijk zich daarbij niet enige invloed van het gedicht van De Castelein met zijn ‘Polidorus’ (v. 64) en zijn opsomming van schrift- en artesuitvinders voor te stellen.

De tekst van De Castelein heeft in ieder geval ‘school’ gemaakt. In 1591 verscheen te Amsterdam van de hand van Dirck Adriaensz Valcooch, schoolmeester te Barsingerhorn (West-Friesland), Een nut / ende profytelijck boecxken / ghenaemt Den Regel der Duytsche Schoolmeesters..., een handleiding op rijm ten behoeve van onderwijzers op dorpsscholen, die ook het ambt van koster vervulden⁴⁵. De Regel, die in meer dan één opzicht aan De Casteleins Const van Rhetoriken doet denken⁴⁶, werd tussen 1597 en 1628 nog drie maal

43 Vgl. citaat bij lansen, a.w., p. 379. Zelfde volgorde bij Plinius, Isidorus en Rodenburgh: zie vorige noot.

44 Dibbets, a.art., p. 243-244. Misschien gaat ook de vermelding van de Sibillijnse profetieën in de prince-strofe (v. 54, Dibbets, p. 246) op Vergilius' De rerum inventoribus terug, met name op kapittel 14 van het vierde boek.

45 Uitgegeven door Laurens Jacobsz. te Amsterdam. Moderne uitgaven door G.D.J. Schotel, 's Gravenhage 1875-naar Alkmaarse editie van 1607 en met slechts een selectie uit de als schrijfvoorbeelden bedoelde ‘voorschriften’ (p. 98 e.v.)-en, volledig naar de Amsterdamse editie van 1597, door P.A. de Planque, Groningen 1926 (zie hiervóór, noot 17).

46 Net als De Const van Rhetoriken is de Regel een leerboek dat geheel in berijmde verzen is gesteld en uit een ‘theoretisch’ en ‘praktisch’ deel bestaat: met het laatste bedoelen we de ‘voorschriften’ (ed. De Planque, p. 253 e.v.) die, net als De Casteleins voorbeeldgedichten, naar het aantal verzen geordend zijn: bij De Castelein ‘van eene tot twintich reghels’ (ed. 1555, p. 61, strofe 182), bij Valcooch ‘opclimmende van twee reghels tot twintighen toe’ (Voorrede, ed. De Planque, p. 174). Zoals De Castelein zijn ‘Rethorike’ in bescherming neemt tegenover de misvattingen van ‘Idioten’ die haar geweld aandoen (p. 10, strofe 29), verdedigt Valcooch zijn ‘const van School-houden’ tegenover al te simplistische ideeën van ‘huyslieden ende onverstandighe Idioten’ (De Planque, p. 173).

[p. 64]

herdrukt⁴⁷. Onder de titel ‘Wie de letter / ende t'prenten eerst ghevonden heeft, met de letter const’ vindt men er een 20-regelig gedicht dat het resultaat blijkt te zijn van een bewerking en combinatie van, achtereenvolgens, de verzen 30-33, 37-45, 64-67, 68-72, 13-14 en v. 76 van De Casteleins ‘Op de Penne’⁴⁸. Ik geef het hier, ter vergelijking met Bijlage II, uit naar de editie van 1591⁴⁹. Men zal opmerken dat alleen voor de verzen 16 en 20 geen aanknopingspunt bij De Castelein te vinden is; bovendien is in vers 19 het motief ‘rijkdom’ toegevoegd:

HAdden ons Voorouderen ons niet beschreven /
Grof / bot / beestich / en onbesneden waer ons leven:

47 Zie De Planque, a.w., p. 463-464.

48 Ed. Schotel, p. 28-29 en De Planque, p. 192-193. Vgl. ook J.A. Alb. Thijm, ‘Een schoolmeester van het jaar 1590’ in De Dietsche Warande 2 (1856), p. 67-68. Ik neem aan dat Valcooch zelf de bewerker is. Naast vele letterlijke ontleningen vindt men in de Regel nog vele andere inkortende of uitbreidende bewerkingen van rederijkersteksten. De Planque wees reeds op Valcoochs gebruik van werken als Andries van der Meulens Een zuverlic boucxkin vander ketyvigheyt der menschelicker naturen (o.m. Gent 1543), Den wtersten Wille van Lowys Porquin (eerste druk: Antwerpen 1563) en Sorgheloos (1541): zie De Planque, a.w., resp. p. 418-419, 423, 429, 431, 434, 438-440; p. 91-103, 356, 373, 418; p. 431. Ik voeg daar aan toe: Anthonis de Rooveres Rethoricale wercken (Antwerpen 1562): vgl. Valcooch, ed. De Planque, p. 219 (r. 1452-1475), 220 (1476-1499), 225 (1649-1654), 256 (115-116), 263 (385-386 en 389-390), 267 (547-550 en 551-554), 268 (587-590), 273 (751-754), 278 (949-954), 289 (1382-1391), 296 (1648-1659), 303 (1924-1937), 317 (2450-2465) met J.J. Mak, De Gedichten van Anthonis de Roovere, Zwolle 1955, p. 259 (Wijse leeringhe...), 259 (Testament...), 263 (XI), 261 (II), 265 (XXII), 263 (X), 262 (V), 266 (XXIII), 265 (XX), 266 (XXVII), 263 (VIII), 324-326 (Van Quade Tonghen), 301-302 (Balade), 261 (Remedie), 317-318 (Refereyn); Jan van Doesborchs Refreynen-bundel (ca. 1529): vgl. Valcooch, ed. De Planque, p. 269 (r. 619-622), 272 (743-746), 273 (755-758), 278 (961-966), 291 (1452-1461), 296 (1636-1647), 298 (1708-1719), 301 (1828-1839), 305 (1980-1994), 308-309 (2120-2133) met C. Kruyskamps editie van De Refreinenbundel van Jan van Doesborch, Leiden 1940, dl. 2, p. 165 (LXXXVII), 76-77 (XXXIII), 260 (CXLVII), 196 (CVII), 198-199 (CX), 104 (LIV), 225 (CXXVI), 209 (CXV), 165-166 (LXXXVIII), 157-162 (LXXXIV); Vanden. X. Esels (Antwerpen 1558): vgl. Valcooch, ed. De Planque, p. 259 (r. 243-244) met A. van Elslander, Het Volksboek vanden, X, Esels, Antwerpen 1946, p. 38; Anna Bijns' Een seer scoon ende suyver boeck... (Antwerpen 1567): vgl. Valcooch, ed. De Planque, p. 224 (r. 1610-1623) met A. Bogaers en W.L. van Helten, Refereinen van Anna Bijns, Rotterdam 1875, p. 384, refr. XLVIII (str. b en c); de Veel schoone Christelijcke ende Schriftuerlicke Refereynen... (Delff), fol. K 3v-K 5r (refrein op de stok ‘Wat soude ick v meer mogen doen / dan ic v hebbe gedaen?’): vgl. Valcooch, ed. De Planque, p. 339-340 (r. 3319-3338). Naast ‘Op de Penne’ ook nog De Casteleins Const van Rhetoriken, p. 236 (Regheldicht): vgl. Valcooch, ed. De Planque, p. 286 (r. 1250-1257).

49 Naar exemplaar nr. 1702 G 46 in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag: p. 24 (of fol. B 4v). In vergelijking hiermee leze men bij De Planque, p. 193 in r. 639 ‘Waer deur ons duysentich dingen’.

[p. 65]

 

Want zy de lettren en tspelden hebben gevonden

 

Over menich hondert Jaer / ende langhe stonden.

5

Mercurius Quintus / so Diodorus seyt claer /

 

Vandt eerst de letteren in Egypten / dats waer /

 

Cadmus droegher sestiene daer na in Grieckelandt /

 

Die hy selfs fantaseerde deur zijn verstant.

 

Melicus ginck daer noch vier toe ordoneren /

10

Palamedes noch vier / alsmen Troyen ginck destrueren /

 

Anaxagoras schreef d'eerste boeck metter handt diligent.

 

Een Pieter uyt Duytslant vandt eerst de prent

 

Waer deur ons duysentich dinghen nu openbaren

 

Die eertijts duyster ende verholen waren /

15

Principael de seven consten diemen leert inder scholen /

 

Die altehant yet begeert te leeren mach niet dolen /

 

T'sy in Byble / Wetten / en andere Historien /

 

Hy wort een gheacht man tot eeuwigher memorien /

 

Rijckdom ende heerlickheyt isser me te bejaghen /

20

Wel hem die consten soeckt / die Godt behaghen.

De Regel van Valcooch is voor schoolmeesters, niet voor scholieren bestemd. Dat laatste is wél het geval voor de lees-leerboekjes van Cornelis Dircksz. van Niervaert en van Barend Hakvoord die beide, respectievelijk vanaf ca. 1602 en 1702, onder de gelijkluidende titel Oprecht Onderwys van de Letter-Konst werden uitgegeven⁵⁰. Ook in deze boekjes kunnen de verzen van De Castelein in Valcoochs versie worden aangetroffen: ze prijken althans in sommige edities van Van Niervaert op de verso-zijde van het titelblad en dat doen ze ook, tot in de 19de eeuw toe, in alle uitgaven van Hakvoords ‘Letter-Konst’⁵¹. Wel is in beide gevallen in vers 12 ‘Een Pieter

50 Over Van Niervaerts en Hakvoords ‘Letter-konsten’: De Planque, a.w., p. 122-129 en De Booy, a.w., p. 51 en 275.

51 Zie De Planque, a.w., p. 7, 124 (noot 2) en 365, aant. bij r. 627-646 en G.D.J. Schotel, Vaderlandsche volksboeken en volkssprookjes van de vroegste tijden tot het einde der 18e eeuw, Haarlem 1874, dl. 1, p. 248-249. Bij Van Niervaert vindt men De Casteleins verzen in ieder geval in een Bredase editie van 1701 (De Planque, p. 124, noot 2) en in ongedateerde Antwerpse uitgaven van Alexander Everaerts, Johannes Verdussen, de Weduwe van Hieronymus Verdussen en van Hubertus Bincken (ex. in Gent, Un. bibl., resp. nrs. H 1820¹, BL 9542, H 847 en BL 6348: alle in de 18de eeuw te situeren: vgl. L. Voets lijst van drukkers in Antwerpen in de XVIIIde eeuw. Instellingen, economie, cultuur, Antwerpen 1952, p. 341, 342 en 345). Voor Hakvoord raadpleegde ik de Amsterdamse edities van 1769 (Joann. Kannevoet), 1786 (de Erven de Wed. J. Ratelband, en J. Bouwer) en 1802 (Adam Meijer) in resp. het Museum Meermanno-Westreenianum (nr. 108 M.W. C 24) en de Koninklijke Bibliotheek (nrs. 26 A 17 en 1087 G 59) te Den Haag. De Planque vermeldt in dit verband een Amsterdamse editie van 1761 (p. 365).

[p. 66]

uyt Duytslant’ vervangen, niet door ‘Johannes Gutenberg’, maar door ‘Laurens Coster, t' Haerlem’⁵².

De Castelein heeft als notaris goed geweten dat het gebruik van de pen ‘profijt’ kan geven⁵³. Ook de auteur van het volgende te bespreken gedicht, de Bruggeling Eduard de Dene (1505-ca. 1578), leefde als Klerk van de rechtbank (de Vierschaar)⁵⁴ van de schrijfkunst. Het bedoelde gedicht, een uitvoerig refrein van zeventien strofen (6 van 29 en prince van 13 verzen, samen 203 verzen), is te vinden op fol. 125r-127v van De Dene's Testament Rhetoricael⁵⁵. Het is er bij wijze van kwitantie voor zijn nog uitstaande schuld in het gilde van ‘sint Laureyns’ opgedragen aan de ‘Cappelle vanden Clercken inden Burch’ (fol. 125r) en op die manier ook indirect aan zijn ‘medeghezellen der Brugscher penne’ (fol. 127v)⁵⁶.

De Dene heeft zijn ‘Testament’ samengesteld en neergeschreven tussen woensdag 14 mei en 24 december 1561. Sommige van de erin opgenomen dichtstukken zijn gedateerd: het vroegste jaar is 1524 (fol. 325v). Het ‘Refereyn Lof’ op de uit drie verzen bestaande stokregel ‘Lof edel penne Waer duere wy weten / gheestlicke ende

52 Vgl. De Planque, a.w., p. 124, noot 2 en p. 365. De vroegst bekende vermelding van Haarlem als bakermat van de boekdrukkunst dateert van 1561 en is te vinden bij Dirck V. Coornhert in de opdracht van zijn vertaling van Cicero's De Officiis. De eerste vermelding van ‘Laurens Janszoon Coster’ als uitvinder van de boekdrukkunst vindt men in Hadrianus Junius' Batavia (1588). Een volgende belangrijke stap in de verbreiding van de Coster-legende is de publikatie in 1628 van Petrus Scriverius' Laure-crans voor Laurens Coster van Haerlem, Eerste Vinder vande Boeck-druckery: zie Hellinga-Querido, a.w., p. 29-52.

53 Over De Casteleins notarisambt en de lucrativiteit ervan: Iansen, ‘Speurtocht naar het leven van Matthijs Castelein. Archivalia en onzekerheden’, in Versl. en Meded. Kon. Vlaamse Ac. voor Taal- en Lett. 1970, p. 355-359 en ‘Iets over de notariële werkzaamheden van Matthijs Castelein’, in Handelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde... 13 (1963), p. 5-28.

54 ‘In moderne termen’ uitgedrukt, is dat ‘zoveel... als advokaat, procureur en notaris’, stelt A. Schouteet in ‘De Brugse rederijker Eduard de Dene’, in West-Vlaanderen 12, nr. 70 (1963), p. 213.

55 Gent, Un. bibl. hs. 3330. Verwezen wordt naar de uitgave W. Waterschoot / D. Coigneau in Jaarboek De Fonteine 26 (1975), dl. 2, p. 237-241.

56 ‘De klerken van de vierschaar, samen met de pensionarissen en de griffiers van de stad Brugge vormden één gilde met als patroon de H. Laurentius. Hun gildekapel, cappelle van de clercken geheten, stond op de Burg, tegenaan de H. Bloedkapel gebouwd’: mededeling van A. Schouteet, met verwijzing naar Ad. Duclos, Bruges. Histoire et souvenirs, Bruges 1910, p. 452. Laurentius was tevens de patroon van de Brugse Bogardenschool, een stedelijke instelling voor arme kinderen, vaak wezen, waarvoor De Dene ook enkele literaire bijdragen leverde: Schouteet, ‘Een weinig bekend referein van Eduard de Dene’, in Biekorf 53 (1952), p. 74-75. Laurentius is tevens de patroon van de bibliothecarissen.

[p. 67]

weerlicke secreten / Dies de Croone draegt’⁵⁷, is gedateerd op 22 juni 1561. Het kon in de opdracht dan ook als ‘tnaervolghende Nieu Lof van dedel penne’ worden aangekondigd⁵⁸.

De inhoud van de eerste strofe is evenwel niet ‘nieuw’ voor ons. De Dene geeft er een opsomming van namen van uitvinders van de ‘schriftlicke conste’ (fol. 125r, v. 16) en van andere ‘artes’, waarbij hij gewoon bij De Castelein leentjebuur heeft gespeeld. Ik geef hier de volledige eerste strofe ter vergelijking met, achtereenvolgens, de verzen 39-45, 46, 53, 52, 49, 55, 47, 58, 64-65 en 57 van ‘Op de Penne’ in Bijlage II:

Mercurius quintus in egypten eerst vand
de schryflettren / Als der memorien pand
Cadmus broghter zestienne In griecken daer
die hy zelve fantazeerde / naer zyn verstandt
Melicus vandter viere / en noch naer der handt
inde destructie van troyen / viere voorwaer
die Palamedes ordonneerde zeer vruchtbaer
dies der schriftelicke conste / wierd doen een formaet
hermippus die vandt deerste grammarie claer
hesiodus Parabelen Reyn intricaet
Apollo heeft Tsmedechynen practycke ghevaet
Socrates tot philosophie Accordeerde
Chyron stelde Chirugie in deersten staet
Orpheus de poetrie / Eerst ordonneerde
ende Moyses der metren zangh componeerde
met meer inventien in tbeghin tsweerelts gheschiet
maer Anaxagoras weerdich datmen croneirde
deerste bouck / metter handt schreef polidorus bediet
Abraham Inventeur der Astronomie hiet

57 We hebben hier in de stokregel dus al met een ‘plume couronnée’ te maken. In ‘Dutch writing-masters and the “Prix de la Plume Couronnée”’, Quaerendo 6 (1976), p. 319, 323-324 suggereert A.R.A. Croiset van Uchelen naar aanleiding van Valcooch, v. 64 (zie Bijlage IV,b hierna), dat de gekroonde pen eerst vanaf 1590, het jaar waarin te Rotterdam een schoonschriftwedstrijd werd gehouden, ‘a favourite symbol of the art of calligraphy’ is geworden. In de prince van zijn refrein stelt De Dene dat ‘elcke schryfpenne’ het waard zou zijn te worden ‘beslaen in fijnen goude’ (fol. 127r, v. 28-29): hier dus ook reeds een ‘plume dorée’.

58 ‘Recent, pas onlangs gemaakt’ lijkt me de meest zinvolle verklaring van het woord ‘nieu’ in deze aankondiging; het hoeft dus niet het bestaan van een ander, ‘oud’ lof te impliceren. Met ‘22 juni 1561’ is dit gedicht het op één na jongst gedateerde stuk van het Testament. Een refrein is op fol. 283v op 24 augustus 1561 gedateerd. De datum ‘24 juni 1561’ op fol. 36v heeft betrekking op de compositie en het kopiëren van het Testament zelf.

[p. 68]

20

Cratinus een Comedieschryver by stonden

 

waere dit al niet bescreven / wy en wistens niet

 

Empedocles Const natuerlicke dynghen oorconden

 

der visschen natuere inder zee diepgronden

 

wat den mensschen goet zy / oft verboden om eten

25

ende wat god meshaeght

 

Duer de Penne / es hier of claerheyt bevonden /

 

Lof edel penne / Waer duere wy Weten /

 

gheestlicke ende weerlicke secreten

 

Dies De Croone Draeght.

Men zal opmerken dat de twee die De Dene in v. 20 en 22 toevoegt - Cratinus als comedieschrijver en Empedocles als natuurfilosoof - niet als ‘uitvinders’ worden voorgesteld⁵⁹. Bovendien is de functie van de uitvinderslijst bij De Dene niet zonder meer duidelijk: anders dan bij De Castelein wordt deze immers niet met de mededeling besloten dat al de genoemden hun vondsten zelf ‘metter hand’ en ‘met letteren’ ‘om ons behoedsele’ hebben opgeschreven (zie De Cast., v. 59-60). Even lijkt het erop dat Anaxagoras in v. 17-18 aan het voorafgaande een retorische zin zal geven door als eerste boekenschrijver de in v. 9 tot 16 opgesomde vinders te overtreffen: vers 19 waarin Abraham nog als uitvinder van de astronomie wordt opgevoerd, doet deze verwachting echter te niet. Het eigenlijke besluit valt trouwens in v. 21: ‘waere dit al niet bescreven / wy en wistens niet’. Door de plaats van de namen in de voorafgaande verzen lijkt het ‘weten’ van ‘dit al’ strikt genomen alleen op de uitvinders te slaan, maar bedoeld zal wel zijn dat we zonder de pen ook over de genoemde kunsten in het ongewisse zouden zijn gebleven.

‘Had tghescrifte nooit gheweest ons verstand waer blent / Ende dusentigh dijnghen zyn ons nu bevolen / Die waren verholen’ kon men bij De Castelein lezen (v. 70-72). Het refrein van De Dene is niets anders dan een breedvoerige uitbreiding en illustratie van deze gedachte, waarbij de ‘verholen’ dingen dan ‘gheestlicke ende weerlicke secreten’ heten (stokregel). Tegelijk met de kennisopenba-

59 Pol. Vergilius noemt op gezag van Donatus, Aristophanes, Eupolis en Cratinus als de belangrijkste auteurs die in aanmerking komen als uitvinders van de comedie (De rerum inventoribus, Boek 1, ca. 10). Empedocles verschijnt bij Vergilius als natuurfilosoof met zijn theorie over het ontstaan van alles uit de vier elementen (Boek 1, ca. 2 en 3); op gezag van Aristoteles en Quintilianus wordt hij er ook als de uitvinder van de retorica (Boek 1, ca. 13) en met verwijzing naar Plinius als een gezaghebbend auteur over magie (Boek 1, ca. 22) beschouwd.

[p. 69]

rende rol van de pen (fol. 125v, v. 6) wordt haar kennisbewarende functie belicht: de ‘schryflettren’ zijn ‘der memorien pand’ (hiervóór, v. 2) waardoor de herinnering aan het menselijk handelen ‘vervarscht’ en ‘gheel sterck gheduerich bewaert’ kan worden (fol. 125v, v. 7-9); het geschrevene is een middel tegen ‘ons crancke memorien’ (fol. 125v, v. 26) en de pen de schatbewaarster (‘tresorierighe’) ‘van allen historien’ (fol. 125v, v. 29).

Na vers 23 van de eerste strofe valt de volle nadruk op de ‘gheestlicke’ zaken die de pen doet kennen. ‘Weerlicke secreten’ komen alleen nog in de vierde en vijfde strofe ter sprake: daar wordt de pen geprezen als ‘tmemoriaelbouck’ (fol. 126v, r. 3) van rechten, wetten en oude ‘costumen’ en alles wat het onderhouden van de goede ‘politie’ dient (fol. 126r, r. 28-36 en fol. 126v, r. 1-3); verder worden weer enkele ‘consten’ opgesomd, waarbij de astronomie, filosofie en ‘poetrie’, reeds in de eerste strofe genoemd, worden herhaald⁶⁰; de strofe besluit met twee namen van ‘poëten’, nml. Homerus (vgl. De Cast., v. 54) en ‘Centona de maeght’, waar ik verder op terugkom. In het begin van de vijfde strofe wordt de grote bibliotheek van Philadelphus Ptolomeus, koning van Egypte, in herinnering gebracht. Volgens De Dene bevatte die 50.000 boeken (fol. 126v, v. 18), een bescheiden raming als men weet dat Aristeas en Flavius Josephus, twee gezaghebbende bronnen op dit gebied, van vijfhonderdduizend boeken spreken⁶¹. Vervolgens wordt de rol van Philadelphus in het ontstaan van de Septuagint gememoreerd (fol. 126v, v. 19-22), waarmee we weer bij ‘gheestlicke secreten’ zijn beland. Na ‘Philadelphus’ volgen nog Vincentius die ‘den speghel historiale’ schreef (fol. 126v, v. 23), een werk waarvan de inhoud ook niet alleen tot het ‘weerlicke’ kan worden gerekend, en ‘veel philosophen’ die hun wonderlijke natuurbeschouwingen al ‘scryfuende’ hebben bekend gemaakt (fol. 126v, v. 27-28 en vgl. reeds Empedocles in de eerste strofe).

Voor de rest demonstreert De Dene de lofwaardigheid van de pen geheel aan de hand van haar onmisbare rol in de openbaring, be-

60 Voorts de geometrie, kosmografie, ‘sophistrie’, harmonie (vgl. De Castelein, v. 58), de architectuur, muziek (vgl. De Castelein, v. 51) en de ‘elegante Oratorie Rhetorycke’ (vgl. De Castelein, v. 50).

61 ‘Myriades quinquaginta’ in de zgn. Aristeas-brief (Aristeas, De legis Divinae ex Hebraica lingua in Graecum translatione, per Septuaginta interpres..., Bazel 1561 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Acc 43297), p. 4) en ‘quingenta millia’ bij Flavius Josephus (Antiquitatum iudaicarum, Lib. 12, ca. 2; editie Bazel 1554 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Acc 22432), p. 311).

[p. 70]

waring en verspreiding van de kennis aangaande Gods wil, werken en woord door ‘schriftuere’ (fol. 126r, v. 4 en 19)⁶². Naast de bijbel worden als belangrijke vroeg-christelijke bronnen nog de apostolische geloofsbelijdenis (fol. 126 r, v. 11-12), de martelaarsakten (‘het Martirilogium’, fol. 126v, v. 33) en het (schrijfwerk van (voornamelijk Latijnse) kerkvaders vermeld. De derde strofe noemt achtereenvolgens Tertullianus, Cyprianus, Dionisius Areopagita, ‘Firmianus’ (waarsch. Firmicus Maternus), Lactantius en Clemens (waarsch. Clemens van Rome, niet Clemens van Alexandrië) (fol. 125v, v. 32-35). In de vijfde strofe wordt Augustinus vanwege zijn ‘penne const’ apart als ‘hooghst scryfuer in materien Theologale’ en ‘dexcellentste docteur inder heligher kercken’ geprezen (fol. 126v, v. 24-26). Het valt op dat de ‘kercke scryfuer’ (fol. 125v, v. 35) die we hier het meest van al zouden verwachten, namelijk de filoloog en grote boekenminnaar Hieronymus, niet wordt genoemd⁶³.

Als opstapje naar de volgende tekst komen we nog even op de laatste verzen van de vierde strofe terug, waar we lezen (fol. 126v, v. 9-12):

Homerus styl Eloquent / Boven veel poeten
oock van Centona de maeght
wy vindent al byder Penne practycke
Lof edel penne etc^a.

Wie is de onbekende dichteres Centona die zo probleemloos naast Homeros wordt geplaatst? Naar alle waarschijnlijkheid gaat het hier om een vergissing waarbij de naam van de auteur met de titel van haar werk is omgeruild. Niet ‘Centona’ maar (Faltonia) ‘Proba’ is dan bedoeld, een Romeinse christelijke dichteres uit de vierde eeuw, bekend om haar Centona (omstr. 360) waarin ze aan de hand van 694 aan Vergilius ontleende verzen de geschiedenis van schepping tot zondvloed en van Christus' leven vertelt⁶⁴. Als een

62 Naast de vermelding van de ‘vier heleghe Evangelisten’ wordt in de zesde strofe meer in 't bijzonder ingegaan op de ‘Apocalips’, ‘Paulus scryfbriefuen’ en ‘Petrus epistolen’ (fol. 126r, r. 24; fol. 127r, r. 2, 9 en 13).

63 Naast Gregorius, Ambrosius en Augustinus wordt ‘Ieronymus’ wél genoemd in een marginale noot bij de prince van het Haagse refrein te Delft: zie Dibbets, a.art., p. 246. Aan kerkleraren hebben Den Haag en De Dene dus alleen Augustinus gemeen.

64 Voor Faltonia Betitia Proba o.m.: Paulys Real-Encyclopadie der Classischen Altertumswissenschaft. Her. von G. Wissowa, Stuttgart 1894, dl. 1, 2203 (nr. 38) en Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur, Haarlem/Antwerpen 1983, deel 7, p. 346. Proba was bovendien geen ‘maeght’, maar de echtgenote van Clodius Celsius Adelphius, stadsprefect van Rome.

[p. 71]

bewijs dat ze evenzeer in de Griekse als de Latijnse letteren thuis was, schrijft G. Boccaccio haar in zijn De claris mulieribus - geschreven en bewerkt tussen 1358 en 1374 - ook ‘Centona’ toe die aan het werk van Homeros zijn ontleend⁶⁵. Deze en andere gegevens over Proba zijn door Christine de Pisan van Boccaccio overgenomen in haar Le Livre de la Cité des Dames - geschreven tussen 1404 en 1407⁶⁶-.

Dezelfde bronnen komen in aanmerking voor de volgende tekst die onze aandacht vraagt (zie Bijlage III). Het gaat hier om vier strofen uit het achtste van de zestien boeken die samen Pegasides Pleyn, Ende den lust-hofder maeghden vormen, een uitvoerig leerdicht voor en over vrouwen door de Brusselse dichter Jan-Baptist Houwaert (1533-1599), een werk dat in 1582-83 voor het eerst verscheen en tussen 1608 en 1623 nog vier maal werd herdrukt⁶⁷. Ook in de vier hier geïsoleerde strofen - samen 44 verzen uit een geheel van ca. 58.000 regels - wordt dus de lof van de ‘letteren’ gezongen. Boek VIII is getiteld ‘D' excellentie van de edele maeghden’ en wil aan de hand van vele voorbeelden aantonen dat de vrouw de man in esthetisch, moreel en geestelijk opzicht overtreft.

Houwaerts lof der letters functioneert dus binnen een lof van de vrouw. Centraal staat daarbij de figuur van Nicostrata (v. 29) die hier als uitvindster van het Latijnse alfabet naar voren wordt geschoven (v. 29-33). Door te stellen dat geen door mannen uitgevonden kunst met deze uitvinding te vergelijken is (v. 18-19), wordt tegelijk de superioriteit van het vrouwelijk vernuft geponeerd. Zonder Nicostrata zouden allen die zich door hun ‘gheleerde wercken’ en studie hebben onderscheiden, ongeleerd zijn gebleven (v. 23-28). Weer

65 Vgl. Ioannis Boccatii Insigne opus de claris Mulieribus, ca. 97 (ex. Gent, Un. bibl. Hist. 647, fol. M 3r - M 3v): ‘Quae inter (ut nonnullis placet) fuit Homeri Centona eadem arte, & ex eadem materia, qua ex Virgilio sumpserat, ex Homero sumptis carminibus edita’. Homeros-cento's schreef Eudocia, echtgenote van keizer Theodosius II (begin 5de eeuw). Misschien heeft Boccaccio beide dichteressen gecontamineerd.

66 Met name in de paragrafen 84-84a van de La Cité des Dames: vgl. The Livre de la cité des dames of Christine de Pisan. A critical edition by M.C. Curnew (diss. Nashville, Tennessee), Ann Arbor/London 1975, dl. 3, p. 725-728 (ook p. 1201, 1159). Zie ook de Nederlandse vertaling van Tine Ponfoort: Christine de Pisan, Het Boek van de Stad der Vrouwen, Amsterdam 1984, p. 82-83.

67 Bibliotheca Belgica... par F. van der Haeghen. Rééd. sous la direction de M.-T. Lenger, Bruxelles 1964, dl. 3, p. 534-535. Ex. Gent, Un. bibl. nr. BL 363.

[p. 72]

wordt de lofwaardigheid van de letters aangetoond op basis van hun onvervangbare rol in het openbaren én bewaren van zowel oude als nieuwe ‘consten’, ‘scientien’ en ‘inventien’ (vierde strofe).

Voor de betekenis van Nicostrata (ook Carmenta geheten) en de waarde van letters kon Houwaert zowel bij Boccaccio als bij De Pisan terecht⁶⁸. De meer feministisch toegespitste opvattingen echter volgens welke Nicostrata's kunst alle ‘mannelijke’ uitvindingen overtreft en alle ‘clercken’ - versta: geleerde mannen - hun geleerdheid aan Nicostrata te danken hebben, heeft Houwaert alleen bij Christine de Pisan kunnen vinden⁶⁹.

De volgende tekst (zie Bijlage IV, b) brengt ons weer bij de schoolmeester uit Barsingerhorn, Dirck Adriaensz Valcooch. Achteraan in zijn in 1591 verschenen Een nut / ende profytelijck boecxken / ghenaernt Den Regel der Duytsche Schoolmeesters is namelijk ‘Een Refereyn van de Penne’ opgenomen⁷⁰. Het telt drie strofen van 21 regels en een prince van vier; de stokregel luidt ‘Ten dede die penne / wy en wistens niet’.

Naast de Regel, een naar zijn eigen zeggen⁷¹ ‘in slecht rijm ende duytsch’ gecomponeerde handleiding voor onderwijzers, zijn van Valcooch, die de zinspreuk ‘Tghemeen leeft deur een’ voerde, nog andere dichtproeven bekend, zoals: een geuzenlied op het beleg van Alkmaar (1573)⁷², een Chronijcke van Leeuwenhorn... (Hoorn, 1599), die twee berijmde kronieken, een lied, een ‘tsamensprekinghe van twee Schager Boeren’ en twee refreinen bevat⁷³, en een

68 Boccaccio's De claris Mulieribus (zie hiervóór, noot 65), ca. 25, fol. C 5v-C 6v en La Cité des Dames, par. 92-93 en 102a-102b, ed. Curnew (zie hiervóór, noot 66), dl. 3, p. 735-739 en 748-749 (ook p. 1193) en Nederlandse vertaling, p. 88-90 en 95-96. Als invoerster van het Latijnse alfabet wordt Nicostrata ook bij Isidorus, Etymologiarum Lib. 1, ca. 3 en bij Pol. Vergilius, De rerum inventonbus Lib. 1, ca. 6 vermeld.

69 Met name in La Cité des Dames, par. 102b: ‘par elle sont hommes, quoyque ilz ne le recognoissent, tirés hors d'ignorence et mis en congnoissance...’ en ‘Je te demande ou fu oncques homme qui plus de bien feist?’, ed. Curnew dl. 3, p. 748-749 en Nederlandse vertaling, p. 96.

70 In editie 1591 (zie noot 49) op p. 174-175 (of fol. L 7v-L 8r); bij Schotel, p. 114-116, bij De Planque, p. 344-346.

71 Ed. De Planque, p. 173, r. 25-26.

72 De Planque, a.w., p. 2 en E.T. Kuiper en P. Leendertz Jr, Het Geuzenliedboek, Zutphen 1924, dl. 1, p. 147-149, nr. 64.

73 Tussen 1621 en 1640 drie maal herdrukt: De Planque, a.w., p. 464-466. In Gent, Un. bibl. nr. BL 8037, exemplaar van de Amsterdamse editie van 1640. Het eerste refrein (ed. 1640, p. 80-84) is op de stok ‘Denct (of: Maer) die volherdich strijt crijcht int ent die croone’ (begin: ‘Ghy couragieuse geesten / ghy vrome Sijpsche Heeren’), het tweede (p. 99-103) op de regel ‘Och tzijn arme Bloeden die zyn Const opt Sijp sullen halen’ (Begin: ‘Wy arme dijckers / hanskuyers en Basen’). Het laatste werd door Alb. Thijm in bijlage bij zijn Valcooch-artikel in De Dietsche Warande 2 (1856), p. 78-79 meegedeeld als zijnde een ‘stuk’ dat ‘tot de beste refereinen’ behoort ‘die de XVIe Eeuw heeft opgeleverd’ (p. 38). Ook De Planque heeft het, met verklarende aantekeningen, uitgegeven: a.w., p. 466-468. Op de refreinen in Valcoochs Regel en Chronijcke wordt niet geattendeerd in Van Elslanders Het refrein in de Nederlanden.

[p. 73]

158 alexandrijnen tellend gedicht op het huwelijk van Cornelis Dieryckz en Magdalena Ruts (Amsterdam, 1618)⁷⁴. Zijn er dus voldoende aanwijzingen dat Valcooch zélf als dichter actief is geweest, het ‘Refereyn van de Penne’ menen we toch niet als werk van zijn hand te mogen beschouwen. Zo wijzen bijv. het vagevuur in v. 36 (‘purgatorien’), ‘den dienst der Heyligher Kercken’ in v. 39 en eventueel ook ‘de deughden van Sancten bedreven’ in v. 28 op een moeilijk met de calvinist Valcooch⁷⁵ te associëren katholieke achtergrond. Bovendien is het refrein ook elders overgeleverd en wel in een redactie die op een aantal plaatsen een concretere, preciezere of ‘gewonere’ lezing dan Valcoochs versie bevat.

Het gedicht is namelijk ook te vinden op fol. 135v tot 136v van het zgn. handschrift Michiels (zie Bijlage IV, a), een omstreeks 1600 door de Brusselse ‘liefhebber’ Jan Michiels ‘vuyt diversche schrifften’ bijeengebrachte verzameling refreinen en andere stukken⁷⁶. Het draagt er de titel ‘Een ander (bedoeld is: een volgend refrein, D.C.) in loff vander penne’, heeft een andere, langere prince-strofe (9 verzen) en maakt over het algemeen een ‘archaïscher’ indruk. Dit laatste niet alleen vanwege ‘en dade’ (v. 34, 42, 54 en 63) tegenover ‘ten dede’ bij Valcooch (v. 19, 21, 34, 42, 54, 63 en 67; in v. 21 en 72 ook ‘en dede’ bij Michiels) of vanwege bepaalde flexievormen in datief- of genitiefconstructies (vgl. v. 20 ‘van al des’ tegenover ‘al dat’, v. 35 ‘vander eeuwiger glorien’ t.o. ‘van de eeuwighe glorien’, v. 36 ‘vander hellen ofte vander purgatorien’ t.o. ‘van Helle of van purgatorien’, v. 41 ‘vander pennen’ t.o. ‘vande penne’, v. 50 ‘Der pennen...’ t.o. ‘De penne...’), maar ook vanwege ‘De gulden Legende’ (de ‘Legenda aurea’) en ‘Maria’ tegenover

74 Gedrukt bij Paulus van Ravesteyn onder de titel Stichtich-Echtsdicht / Aen d'Eerzame, deughd-lievende Cornelis Dieryckz. En d'Eerbare longhe-Dochter Magdalena Ruts. In d'Echt verzaemt den xx. Februarij 1618. Ex. in Den Haag, Kon. Bibl. nr. 852 F 368. Valcoochs naam is in het boekje niet te vinden maar het gedicht is ondertekend met de spreuk ‘'t Ghemeen leeft door Een’. Deze spreuk komt samen met zijn naam voor op het titelblad van zowel Regel als Chronijcke: De Planque, a.w., p. 171 en 463-465.

75 De ‘calvinist’ Valcooch: De Planque, a.w., p. 3-4.

76 Den Haag, Kon. Bibl. hs. nr. 71 E 57. Zie A. van Elslander, ‘De Refreinenbundel van Jan Michiels’, in Tijdschrift voor Nedl. Taal- en Letterkunde 66 (1949), p. 241-243 en 257.

[p. 74]

resp. ‘Der vromer daden’ en ‘Sancten’ in de verzen 25 en 28, waardoor ‘Michiels’ een nog nadrukkelijker of ongegeneerder katholiek karakter dan ‘Valcooch’ vertoont.

In enkele gevallen wijst het hiervoor genoemde gebruik van bepaalde flexievormen bij Michiels op een juister en preciezer tekstbegrip: zo blijft bij Valcooch de functie van ‘d'Evangelisten’ in v. 14, los en geïsoleerd in hun context, formeel onbestemd, in tegenstelling tot de geheel zinvolle inschakeling van ‘der evangelisten’ als bepaling bij het ‘werck’ in het voorafgaande vers 13 bij Michiels. Hetzelfde geldt in minder strikte zin voor de geïsoleerde positie van ‘Decreten’ in Valcooch, vers 15 (‘T' werck der Apostelen /Doctoren / Decreten’) tegenover ‘Der philosophen leere ende decreten’ bij Michiels. Tegenover Michiels, vers 35 (‘Men en wiste nyet vander eeuwigher glorien’) met ‘der eeuwigher glorien’ als enkelvoudig begrip, geeft de meervoudsvorm ‘de eeuwighe glorien’ in Valcoochs ‘Men wiste niet van de eeuwighe glorien’, een eerder ongewone en secundaire indruk. In vers 17 is dan weer de nevenschikking ‘De seven arten / dicht / spel / oft sanck’ bij Michiels eenvoudiger en logischer dan de door een genitiefconstructie bepaalde onderschikking ‘Der seven vrije Consten dicht ende sanck’ van Valcooch. Duidelijk fout is Valcoochs vers 57 (‘Ick en vinde niet hoement meet of ijcke’) dat boudweg iets wil gaan beweren maar verder nergens naartoe leidt en in het ijle zweeft. Daartegenover vindt de eenvoudige mededeling van Michiels ‘De penne regneert in alle rycken’ een zeer geschikte aansluiting bij de volgende verzen en meer in 't bijzonder bij de ruimtelijke bepaling ‘waer de penne moet slaen swycke / Daer...’ (v. 58-59). Minder correct is hier bij Valcooch zeer waarschijnlijk ook de onduidelijke, althans onbekende uitdrukking ‘wijcke (laten) staen’⁷⁷ tegenover het gewone en bekende ‘swycke slaen’ (in gebreke blijven) van Michiels.

Ik wijs verder op een aantal verzen die vanwege hun eenvoudiger verwoording en tegelijkertijd rijkere inhoud bij Michiels een oorspronkelijker indruk maken: men zie v. 3 (Mich. ‘int beghinnen...’: Valc. ‘en het beginnen der...’), 6 (‘der menschen vuyt goddelycker minnen’: ‘der Menschelickheyt uyt minnen’), 17 (‘dicht / spel /oft sanck’: ‘Der... dicht ende sanck’), 44 (‘Landen steden dorpen’: ‘Landen / Provincien...’), 52 (‘houden vrij van versycke’: duidelijker

77 De Planque verklaart (p. 440, r. 3542): ‘Laet staen wijcke: de uitdrukking is niet duidelijk. Ze zal wel beteekenen: achterwege laat’.

[p. 75]

dan ‘houden van versijcke’) en 56 (‘Sij scryfft die soeticheyt vander musycken’: ‘En oock die genoechlicke Musijcke’).

Tenslotte geeft ook de langere prince-strofe van Michiels met haar rijmschema dat goed bij het ongewone patroon van de andere strofen aansluit en met haar kunstige herhaling van het woord ‘princelyck’ in de vijf eerste en van ‘penne’ in de vier laatste verzen, blijk van een grotere creativiteit dan de vier eenvoudige regeltjes van ‘Valcooch’. In deze regels spreekt ‘Valcooch’ ‘Jonghers’ toe (v. 65 - vgl. De Castelein), een aanspreking die een ander publiek lijkt op te roepen dan strofe 3 die zich tot ‘eerweerdighe’ richt (v. 60 - bij Michiels ‘eerweerdighe heeren’!). De ‘Jonghers’ passen wél binnen het kader van Valcoochs Regel der Duytsche Schoolmeesters waarin het refrein immers als schrijfvoorbeeld is opgenomen. Men kan zich voorstellen dat een maniëristische prince-strofe als die van ‘Michiels’ voor dit doel minder geschikt werd gevonden.

Een vergelijking van beide versies geeft dus voldoende aan dat we hier niet met eigen werk van Valcooch te maken hebben. Het voorgaande sluit niet uit dat Valcooch op zijn beurt hier en daar een betere lezing biedt. Naast de juiste plaats van vers 17 wijs ik op v. 10 (bij Valcooch ‘heeft’: Michiels ‘hadde’), 15 (‘Apostelen’: na de patriarchen, profeten en evangelisten misschien beter dan ‘philosophen’?), 53 (‘Tcomt’: ‘Compt’) en vooral op de verzen 30 tot 32 waarin ‘Abrahams wercken / Aarons Ciborien’ zoveel meer zeggen dan ‘Diversche ander dinghen van synen consistorien’ en waarbij zowel ‘Aarons Ciborien’ als ‘Salomons constighe allegorien’ (Valcooch) zinvollere combinaties vormen dan ‘Salomons syborien’ (Michiels).

Uit de stokregel blijkt dat ook dit refrein het nut van de schrijfkunst op haar exclusieve rol in het bewaren en bemiddelen van kennis baseert. In de twee eerste strofen wordt deze kennis voornamelijk op geestelijke zaken, met name op bijbel en heilshistorie - mét Legenda aurea en ‘spieghel Historiael’: v. 23, 25 - betrokken; in de derde strofe en de prince (versie Michiels) op wereldlijke aangelegenheden, in casu ‘statuijten privilegien’ (v. 51), ‘goet recht’ (v. 59) en ‘wijsheid’ in 't bestuur (v. 68-69). De dichter kan dan ook stellen dat zonder de pen Gods werken onbekend zouden zijn (v. 1-2, 20), dat ‘de dienst vander heijliger kercken’ moeilijk zou kunnen (v. 40-41) en dat het land zou vergaan (v. 54)⁷⁸.

78 De Planque (p. 440, r. 3538) haalt hierbij naar Les Proverbes Anciens Flamengs et François van M.F. Goedthals (Antwerpen 1568) de zegswijze aan: ‘En hadde de conste der pennen ghedaen, al die weerelt waer langhe vergaen’. Dezelfde uitdrukkingen bij P.J. Harrebomée, Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal..., Utrecht 1858, dl. 1, p. 457, met verwijzing naar Gruterus III, blz. 145.

[p. 76]

Naast de demonstratie van de geestelijke en maatschappelijke belangen die door de pen worden gediend, wordt in 't voorbijgaan ook even aan de ‘kunsten’ gedacht: de ‘seven arten’ worden vermeld (v. 17), waarvan de filosofie (v. 15), de astronomie (v. 16), de retorica en de muziek (v. 56) nog eens apart worden genoemd; en verder nigermantie en poëzie, ‘dicht / spel oft sanck’ (v. 16-17).

In ‘Op de Penne’ wees De Castelein erop dat met de schrijfkunst roem en eer te behalen is; Valcooch voegde daar in zijn bewerking ‘rijkdom’ aan toe. Ook de dichter van het refrein weet dat de pen eer doet verwerven (v. 43-44 en 67) en ‘metten hooghen verkeeren’ (v. 48) én materieel profijt kan geven. Volgens de verzen 46 en 49 maakt zij immers ‘den armen rycke’ - een uitspraak die me in haar simpele absoluutheid origineler lijkt dan Valcoochs voorzichter ‘De penne maeckt menighen Mensche rijcke’ - en doet zij ‘draghen costelycke cleeren’.

In zijn prince-strofe wekt Valcooch, net als De Castelein, ‘Jonghers’ op om de pen te ‘beminnen’ (v. 65-66). Tot dezelfde schoolsfeer als De Casteleins ‘Op de Penne’ en Valcoochs prince behoren twaalf van de 44 korte didactische gedichten die onlangs door W.L. Braekman naar handschrift nr. 905 van de Gentse Universiteitsbibliotheek in het tijdschrift Volkskunde zijn uitgegeven⁷⁹. Het handschrift is in hoofdzaak tussen 1631 en 1634 samengesteld, volgens Braekman door een zich ‘P.D.C.’ noemende scribent, een school- of schrijfmeester uit het Waasland⁸⁰. Dat de scribent schoolmeester was is heel wel mogelijk. De korte gedichten, alfabetisch op de beginletter van het aanvangswoord gegroepeerd, lijken

79 ‘Zeventiende-eeuwse didactische gedichten van een schoolmeester uit het Waasland’, in Volkskunde 90 (1989), p. 1-20: zie daar de nrs. 1, 2, 4, 5, 9, 17, 18, 28, 29, 30, 32 en 37. Het laatste is ook te vinden in 17de-eeuwse uitgaven van Van Niervaerts Letter-Konst en in R. Dafforne, Grammatica ofte Leer-leerlings-Steunsel, Amsterdam 1627, fol. 29: zie De Planque, p. 128.

80 Braekman, a.art., p. 1. Het is mij niet duidelijk waarom de initialen ‘P.D.C.’, samen met de datering ‘1631.x.Julius’ op fol. 6r naast een vierregelig gedichtje geschreven, per se die van de scribent zouden zijn. Over het hs.: P. Lammens-Pikhaus, ‘Een nog onbekend tafelspel in een bundel vrome en ascetische gedichten’, in Jaarboek De Fonteine 32 (1980-81), dl. 2, p. 115 en Het tafelspel bij de rederijkers, Gent 1988, dl. 1, p. 56. In haar eerste bijdrage noemt Lammens-Pikhaus geen scribent; in Het tafelspel... beschouwt zij het hs. als zijnde ‘afgeschreven door een zekere Jaques Clauwaert’. Zie ook H. van Dijk, W. Hummelen, W. Hüsken en E. Strietman, ‘A survey of Dutch drama before the renaissance’, in Dutch Crossing 22 (1984), p. 114-115.

[p. 77]

me bedoeld te zijn om, net als de ruim 500 gedichtjes ‘in orden ghestelt’ in Valcoochs Regel⁸¹, als schrijfvoorbeelden te worden gebruikt. Ten onrechte spreekt Braekman echter van ‘zeventiendeeeuwse’ gedichten en beschouwt hij ‘P.D.C.’ ook zonder meer als de auteur ervan⁸². Bij nader toezien blijken verschillende van deze gedichten immers uit de 16de eeuw te dateren⁸³. Van de verzen die meer in 't bijzonder over pen en schrijfkunst gaan, ken ik de eigenlijke oorsprong niet, maar als teksten klinken zij niet minder 16de-eeuws. Eén ervan, Braekmans nr. 32, is getekend met ‘Respice finem’, een spreuk die in de 16de eeuw door twee rederijkers werd gevoerd: door de factor van het Leuvense Kersouken, Jan de Costere alias Stroosnyder, en door een zekere Boel, lid van het Brusselse Maria Cransken; beiden werkten mee aan de Antwerpse Loterijbundeltjes van 1574⁸⁴.

Van Braekmans nr. 17, een achtregelig gedichtje, luiden de twee laatste verzen ‘Want wat ter werelt oijnt is gheschiet, / Ten dede die edele penne / wij en wistent niet’: ze zijn dus te vergelijken met de verzen 62-63 van Valcooch/Michiels. Verder herinneren deze gedichten vooral aan De Casteleins ‘Op de Penne’, met name in hun opwekking tot jongeren (de ‘Jonckheit’, nr. 1) om in hun jonge dagen (nr. 17), terwijl ze ‘noch jonck en lustich’ zijn (nr. 30), hun tijd niet te verkwisten (nrs. 1, 28, 30), maar naarstig (nrs. 1, 30) te leren lezen en schrijven (nrs. 1, 2, 4, 29, 30) zodat ze zich in hun ‘auderdom’ mogen verblijden (nr. 1) (vgl. De Cast., v. 2, 5, 73, 76, 78).

81 Ed. De Planque, p. 253 e.v.

82 Braekman, a.art., p. 2 en titel van zijn bijdrage.

83 Zie voor Braekmans nrs. 16, 23, 24, 25, 31 en 44 de Nederlandse vertaling van Sebastian Brants Narrenschiff: Der sotten schip (ik verwijs naar de facsimile-editie van Loek Geeraedts (Middelburg 1981) naar de Antwerpse uitgave van 1548, maar de eerste editie dateert al van 1500), fol. C 1r, X 2r, b 4v-c 1r, s 3r, 2 F 1r + 2 A 4r, r 4r (voor deze laatste verwijzing ook reeds mijn Refreinen in het zotte, dl. 2, p. 419, noot 443); nr. 19 is De Casteleins ‘sesse baladen, in eene’: Const van Rhetoriken (ed. 1555), p. 222; nr. 38 komt ook voor in Gent, Un. bibl. hs. 583 (4de kwart 16de eeuw): zie Ph. Blommaert, Politieke Balladen, Refereinen, Liederen en Spotgedichten, der XVIe eeuw..., Gent (1847), p. 329 (ook te vergelijken met De Dene's ‘Noteirt’ in Testament Rhetoricael, fol. 234v: Jaarboek De Fonteine 28 (1976-77), dl. 2, p. 145).

84 Van Elslander, Het refrein..., p. 257 en 256, noot 146. Naast nr. 32 is in het hs., fol. 20v, ook de datum ‘30 mei 1634’ geschreven, een gegeven dat naar alle waarschijnlijkheid het overschrijven dateert. Dat na fol. 20v nog enkele vroegere data voorkomen, hoeft met voorgaande veronderstelling niet in tegenspraak te zijn: nr. 32 maakt deel uit van een reeks van zes gedichten die alfabetisch niet op hun plaats staan: ze beginnen alle met de letter D maar bevinden zich tussen een groep met M en een reeks met N beginnende teksten.

[p. 78]

Ook hier wordt gewezen op de eer en het groot profijt die de ‘edele conste der pennen’ geeft (nrs. 1, 2, 17, 28, 29, 30). Door de pen verkrijgt men ‘gheleertheijt’ (nr. 28) en menigeen wordt erdoor ‘tot state verheven’ (nr. 2). ‘Dwel schriven’ ‘gaet te boven alle consten ter werelt wijt’ (nr. 1, vgl. De Cast. v. 25), want ‘sonder die penne waren alle consten min dan niet’ (nr. 18). Geprezen moeten worden ‘die de letteren eerst vonden’ (nr. 9) en beklagenswaardig is de man die niet lezen of schrijven kan (nr. 29, vgl. De Cast. v. 19-22).

Alleen ‘Respice finem’ (nr. 32) voegt aan al het voorgaande een nieuw element toe, namelijk het praktisch belang van de pen als communicatiemiddel waardoor menigeen ‘breet en wijt’ van zich kan laten horen en meer bepaald ‘in vreemde landen’, ‘daer zelver niet zijnde, bij noch oock ontrent’, handel (‘coopmanschap’) kan drijven.

* _* *

Voorgaande ideeën en argumenten werden niet alleen in de hier behandelde gedichten verwoord⁸⁵. Ook elders, meer in 't bijzonder in orthografische en kalligrafische werken vond men gelegenheid om het belang van letters, pen of schrijfkunst in het licht te stellen. In het eerste kapittel van een omstreeks 1530 door de Vlaamse meester in de vrije kunsten Christiaan van Varenbraken geschreven en/of gekopieerd proza-traktaat over de Nederlandse spelling⁸⁶, wordt gewezen op het nut van ‘die scriftuere’ als een

85 In een ‘esbatement ter ere van keizer Karel V’ dat door de Leidse Witte Acoleyen, waarschijnlijk in of kort na 1540, op een door de Dordtse ‘Fonteynisten’ uitgeschreven wedstrijd werd opgevoerd, wordt als antwoord op de vraag ‘wie voirmaels waeren de victoriöste verheven welcker werken noch blijcken int leven’ o.a. op ‘Phenix’, de stamvader van de Pheniciërs, gewezen. Hij wordt er gememoreerd als de uitvinder van ‘tfaetsüene’ (model, vorm) ‘der letteren alle’, ‘der welcken vierentwintich sijn in getalle’. De introductie van Phenix is voor de afloop van het discussiespel niet doorslaggevend. Toch wordt zijn kandidatuur verdedigd met de bedenking dat zijn ‘werk’ van fundamenteel belang is, ‘want sonder die letteren en müchtmen niet schrijven / tot onsen verstijven // gesten noch historien / en boven dien twoort Godts vol glorien, / prefacien, allegorien // die wy nu hebben fraey’. Zie P.J. Meertens, ‘Een esbatement ter ere van keizer Karel V’ in Jaarboek De Fonteine 17 (1967), p. 93, v. 373-390 en J.B. Drewes in Jaarboek De Fonteine 18 (1968), p. 137-139.

86 Gent, Un. bibl. hs. 2141. Samen met het daaropvolgend berijmd traktaat uitgegeven door W.L. Braekman in ‘Twee nieuwe traktaten over de Nederlandse spelling uit de vroege zestiende eeuw’, in Versl. en Meded Kon. Academie voor Nedl. Taal- en Lett. 1978, p. 294 e.v. (voor datering en auteur: p. 301-302).

[p. 79]

remedie tegen mogelijk bedrog in verband met ‘scult’ en ‘betalinghe’ en als het meest geschikte middel om geheimen tussen vorsten of vrienden uit te wisselen. In het derde kapittel wordt de kunst van het spellen als ‘tbeginsel ende tfondament van alle leeringhe’, als de belangrijkste en nuttigste wetenschap, ja als ‘die bloeme, de fluer, de roose van alle consten’ aangeprezen. Het belangrijkste argument luidt er echter: ‘Ende haddemen tscriftuere niet ghevonden, men en soude geen misse moghen doen noch God gheen sacrificie’ (vgl. Michiels, v. 40-41)⁸⁷.

Ook Pontus de Heuiter weidt in het begin van zijn Nederduitse Orthographie (Antwerpen, 1581) in fraaie, welsprekende bewoordingen over ‘der letteren waerdicheyt’ uit⁸⁸. Terecht, zo stelt hij, mogen de letters ‘onsterflicke bewaerders’ worden genoemd van alles wat overal van in 't begin van de wereld ‘waert om weten geschiet is / dagelix geschiet / ende noh geschien zal’. De letters heten er ook ‘leraers van goods wille’ en ‘open betoonsters van d'onbegripelicke rijckdom / gestort in verscheiden menschen zielen’. Zij zijn een remedie tegen de plompheid der zinnen, de gebrekkigheid van het geheugen, de onstandvastigheid van het oordeel, de blindheid van de fantazie en de zelfgenoegzaamheid van algemene kritiek. Zij maken het mogelijk met hen die duizenden jaren geleden gestorven zijn en met onze levende vrienden die honderden mijlen van ons verwijderd zijn van gedachten te wisselen. Zij bewaren en maken de geheimen der wijzen bekend; ‘zij bewaren landen en steden vrijheden’ (privileges), ‘des koopmans rijcdom’, ‘twe gelieven harte’, enz... Kortom: geen land dat niet ‘als wilde dieren’ in onbeschaafdheid wil leven kan zonder letters bestaan.

Uitvoerig komen de waarde van ‘plume’ of ‘penne’ ook ter sprake in twee werken van de vermaarde schrijfmeester Jan vanden Velde⁸⁹: in zijn Lettre defensive, pour l'Art de bien escrire (Rotter-

87 Zie Braekman, ‘Twee nieuwe traktaten...’, p. 308 en 311-312.

88 Ex. Gent, Un. bibl. nr. R 525, p. 25-27. In uitgave van G.R.W. Dibbets (Trivium nr. VI), Groningen 1972, p. 12-13.

89 Vanden Velde (1568-1623), te Antwerpen geboren, was later achtereenvolgens werkzaam als schoolmeester te Delft, leraar kalligrafie in de Latijnse school en Franse schoolmeester te Rotterdam en, tot zijn dood, leraar kalligrafie in de Latijnse school te Haarlem: over hem: De Keyser, a.art. (zie hiervóór, noot 39), p, 225-230 en 242-259; Croiset van Uchelen, a.art. (zie noot 57), p. 331-338; van deze laatste tevens: Nederlandse schrijfmeesters uit de zeventiende eeuw. Tentoonstelling Rijksmus. Meermanno-Westreenianum, 's-Gravenhage 1978, p. 17-20 en ‘Jan van den Velde 1568-1623. Een spiegel der schoonschrijfkunst’ in Deliciae over de schrijfkunst van Jan van den Velde..., Haarlem 1984, p. 7-54.

[p. 80]

dam, 1599)⁹⁰ en zijn Spieghel Der Schrijfkonste (Rotterdam, 1605)⁹¹. In het eerste verdedigt Vanden Velde meer bepaald de schoonschrijfkunst tegenover de rekenmeester Martin Wentsel die, uit Aken afkomstig, maar toen in Middelburg werkzaam, de kalligrafie als een overbodige luxe had afgedaan. Vanden Velde schraagt zijn betoog door te wijzen op een hele reeks van schrijfmeesters die door hun kalligrafische vaardigheden promotie maakten en aanzien en eer verwierven⁹². Daaraanvoorafgaand worden, meer in het algemeen, de ‘effects admirables des lettres’ gedemonstreerd⁹³. De letters worden beschouwd als een wonderlijk middel waardoor de één de ander, hoe ver ook van hem verwijderd, over allerlei zaken, ‘soit de sa bonne santé, de son estat, de sa fortune, de ses nouvelles, comme de guerres, de paix, du cours des marchandises, & autres telles choses...’, kan berichten. Alleen de letters bewaren, openbaren en houden in leven ‘tous les arts & sciences, les propos & dits des Sages, les faits & gestes des Roys & Princes, & toutes autres choses memorables’. Als noodzakelijke remedie tegen de beperktheid van ons geheugen en de onbetrouwbaarheid van mensen fungeren ‘Contracts, Cedulles, Obligations, & autres Instruments’. De belangrijkste schat ons door de letters gegeven, zijn echter ‘les saintes Escritures’. Een grote morele en pedagogische waarde hebben daarnaast ook de geschriften van de ‘anciens Philosophes, & autres tressçavants personnages Payens’. Tenslotte roept Vanden Velde de kinderen die eer en ‘grandeur’ ambiëren op om vlijtig tijdens hun jeugd ‘la Science d'escrire’, ‘de tous arts la maistresse’, te leren.

In zijn kalligrafisch modelboek, de Spieghel Der Schrijfkonste, worden in de opdracht en een inleidend ‘Lof der pennen’-hoofdstuk⁹⁴ de meeste van voorgaande argumenten herhaald. De ‘Literature’,

90 Uniek exemplaar (Rotterdam ‘chez Iean Waesbergue’) in Amsterdam, Un. bibl. nr. O 72-13².

91 Drie verschillende uitgaven: editio princeps bij Jan van Waesberghe II te Rotterdam (daarnaast twee Amsterdamse edities bij Cornelis Claesz en Willem Jansz Blaeu): Croiset van Uchelen, Deliciae..., p. 35. Over de Spieghel Der Schrijfkonste aldaar p. 28-39; uitvoerige beschrijving en inhoudsopgave bij De Keyser: p. 250-257. Ik maakte gebruik van het exemplaar Gent, Un. bibl. nr. R 1118.

92 Lettre defensive, fol. C 1r-C 3r.

93 Lettre defensive, fol. B 1v-B 2v.

94 In de opdracht luidt het op fol. 1v dat ‘de Literature eene van de noodtlijcste ende principaelste konsten ende wetenschappen is, die het menschelijcke gheslachte meest dienstich ende bequaem is, overmits dat door haer alleene der Wetten ghedichten, ende der Wyser leere, als ooc alle lofweerdighe daden der vromer Helden ende aller volcken, teghens des verghetenheyts gheweldt, bevrijdt, ende in eeuwighe ghedachtenisse behouden worden’. ‘Het groot behulp ende profijt’ van de ‘Literature’ blijkt verder uit het feit dat het zonder haar ‘onmogelijc waer, dat de Wetten onderhouden, Iustitie geadministreert, der Princen daden vertelt, de Konsten bewaert, ende den Koophandel gedreven zoude werden’. Op fol. 3r-3v volgt dan de ‘Lof der pennen, teghens de kleyn-achters der selver’ (dus ook defensief bedoeld).

[p. 81]

‘Schrijf-konste’ of ‘Letter-konst’ wordt er tevens ‘Behoudersse aller konsten’ genoemd en de pen ‘een vande voornaemste instrumenten... om in staet van officie ghestelt, oft om tot de koopmanschap opghetrocken ende gheavanceert te worden’.

Men zal in het voorgaande vele overeenkomsten met onze retoricale lofdichten hebben opgemerkt⁽⁹⁵⁾. Er is echter ook een merkwaardig verschil, namelijk de volwaardige en vanzelfsprekende aanwezigheid bij Van Varenbraken, De Heuiter en Vanden Velde van een motief dat in onze rederijkersteksten nagenoeg niet voorkomt. Bedoeld is de aandacht voor het praktisch nut van pen of letters als communicatiemiddel in persoonlijke of commerciële aangelegenheden. Zoals vermeld, hebben we dit gegeven alleen in het korte gedichtje van ‘Respice finem’ aangetroffen.

(95) Ook het Theatrum artis scribendi van Judocus Hondius (1594: ex. Un. bibl. Gent nr. R 1117), een der belangrijkste 16de-eeuwse kalligrafische modelboeken in de Nederlanden, bevat naast een Frans inleidingssonnet ‘A l'exaltation de l'Escripture’ van de schrijfkunstenaar en secretaris van Amsterdam Salomon Henrix, nog een achtregelig Nederlands gedichtje op de ‘Pennen Const’ van ‘P. Goos’. In beide staat de bewarende functie van de pen centraal: het eerste gedicht betrekt deze op de roem en eer van geleerden, wijzen en kunstenaars, het tweede op de wereldgeschiedenis in het algemeen en de heilshistorie in 't bijzonder. De teksten zijn uitgegeven door De Keyser, a.art., p. 237, noot 20 en 238, nr. 29. Ook Hondius' illustratie van het titelblad van het Theatrum is, ter vergelijking met De Casteleins ‘Op de Penne’, interessant: in het raamwerk worden resp. links- en rechtsboven Anaxagoras (boekenschrijvend) en Palamedes (met paard van Troje) afgebeeld en op de zijkanten, links, Mercurius (in Egypte) en, rechts, Cadmus (met draak van Thebe): vgl. De Keyser, a.art., p. 236 en A.S. Osley, Scribes and Sources. Handbook of the Chancery Hand in the Sixteenth Century, London/Boston, p. 206 (+ 204). Zie verder nog: 1) de versjes in het zgn. ‘Groteske ABC’ van Marcus van leper (Londen, Victoria and Albert Museum, ms. 4912) - ik citeer slechts naar de vier reprodukties in Joyce Irene Whalley, The Pen's Excellencie. Calligraphy of Western Europe and America, Tunbridge Wells/New York 1980, p. 86-89 -: ‘Viergilius die zeit ons als meester bequame / dat de penne hier is talder subtijlste alame’, ‘Scamel kinder die wel connen lesen ende scryven / siet men in Ryckdom alder meest beclyven’, ‘Ick segghe voor elck sonder zwaerheit / dat de lettere wel onthout de waerheit’ en ‘Tis pryselyck lolyselick voor wyf en man / Als men vynt een kynt dat wel lese scryve can’; 2) Het Proef-stuck van de schryf-konste; tot nutticheyt ende voordeel vande jonghe jeught gheschreven, ghesneden ende ghedruct... door de Middelburgse schoolmeester Samuel de Swaef (1619) met op het titelblad een vierregelig epigram van Jacob Cats ‘asserting that without the goose quill the arts would lose their brilliance and the heroes their “high praise”’ en in de opdracht de opvatting van De Swaef ‘that “letter-const”... might be called “the womb, not to say the traesure-house” of all the arts’: Croiset van Uchelen, ‘Samuel de Swaef and Henry Lancel, Gedichten van verscheijde poëten: an early seventeenth-century schoolmasters' combine’, in Quaerendo 4 (1974), p. 293; 3) het achtregelig gedichtje ‘Op d'allerloffelickste en nimmer genoech prijsweerdige Letterkonst’ van Lieven van Coppenol, in 1658 in het Album amicorum van Jacobus Heyblocq neergeschreven (niet opgenomen in Heyblocqs Farrago Latino-Belgica... (1662)): zie Mr. H.F. Wijnman, ‘Mr. Lieven van Coppenol Schoolmeester-Calligraaf’, in Dertigste Jaarboek van het Genootschap Amstelodanum, Amsterdam 1933, p. 158 en 160 (afb. 11) en C. Wybe de Kruyter, ‘Jacobus Heyblocq's album amicorum in the Koninklijke Bibliotheek at The Hague’, in Quaerendo 6 (1976), p. 132 (afb. 23) en 140 (nr. 178). Over de vele lofdichten op Lieven van Coppenols penkunst: Wijnman, a. art., p. 128, 130, 133, 136-147, 158-161. Geen in dit verband nog relevante gegevens leverden de inhoudsoverzichten op van Clemens Perret's Exercitatio alphabetica (1569) en Eximiae peritiae alphabeticum (1571), Abraham van Overbeke's Beque der Schryfkonste... (1630) en de Gedichten van verscheijde poëten... van De Swaef en Lancel (1628) in de resp. bijdragen van Croiset van Uchelen: ‘The mysterious writing-master Clemens Perret and his two copy-books’, in Quaerendo 17 (1987), p. 29-33, 36-38; ‘Abraham van Overbeke, an early-seventeenth-century writing-master from Zeeland’, in Quaerendo 2 (1972), p. 286-289 en ‘Samuel de Swaef...’, p. 308-313. Voor buitenlandse voorbeelden zie men Osley, a.w., p. 149-151 (Pedro Madariaga, Libro Subtilissimo intitulado Honra de Escrivanos (1565): ‘handwriting is a key to human understanding’, ‘the pen is the principal tool for memorising knowledge’, ‘Penmanship can be considered as one of the liberal arts: without it none of the others could exist’, ‘It is the absolute ruler of the sciences’, ‘it makes the poor rich and the ignorant wise; with its aid, the low-born become gentlemen’) en p. 179-180 (Andres Brun de Borao, Arte Muy Provechoso (1583): ‘handwriting’ ‘preserves the record of man's achievement throughout the ages, and it allows friends and relations to keep in touch, to console each other, and to share their thoughts. It is the cement of society, because without it kings could not govern, laws could not be written down nor could merchants engage in commerce’ (vgl. Vanden Velde); zonder ‘handwriting’ ‘our life would differ little from that of the brute animals’).

[p. 82]

Ten opzichte van de genoemde spel- en schrijfmeesters geven onze rederijkers dus blijk van een exclusievere concentratie op de ‘hogere’, cultuurscheppende functies van de pen. Voor een lofdicht zijn deze religieuze, wetenschappelijke, artistieke en politieke functies natuurlijk het meest interessant. Dit neemt echter niet weg dat de pen als ‘gewoon’ correspondentiemiddel ook een belangrijk nuttigheidsargument had kunnen leveren. Het ontbreken van het zuiver praktische aspect heeft wellicht te maken met de begrijpelijke afwezigheid van een ander motief, namelijk het mogelijk misbruik van pen of schrijfkunst. Van het algemenere of hogere belang losgekoppeld, kunnen pen of schrijfkunst immers ook ten kwade worden gebruikt. In onze lofdichten en de defensieve teksten van Vanden Velde wordt over deze mogelijkheid met geen woord gerept. Wél weten Van Varenbraken en De Heuiter ervan.

[p. 83]

Volgens Van Varenbraken is ‘scriftuere’ ‘in huer selven niet quaet’ ‘maer duechdelijc’ en bedoeld om de mens tot voordeel te strekken. Geen erger kwaad dan ook dan ‘scriftuere’ oneigenlijk, ‘om quaetdoen’, ten nadele van anderen, te gebruiken. Onheil en verdoemenis staan hen te wachten die anderen hun rechtmatig deel met ‘valsche brieven’ ‘ontmaken’ (‘ontscriven’ of ‘ontrekenen’) of die ‘in onreinnicheit’ door het schrijven van ‘onnutte liedekins oft referainen ende ander saken’ ‘quaet exempel’ geven⁽⁹⁶⁾.

Ondanks zijn uitvoerige lofzang op ‘der letteren waerdicheyt’ is De Heuiter in principe minder positief. Voor hem zijn de letters, zoals alles in de wereld, goed of kwaad, al naargelang ze ten goede of ten kwade worden gebruikt⁽⁹⁷⁾. Dit is nu ook het uitgangspunt van de anonieme dichter van een merkwaardig refrein dat in het handschrift Michiels op fol. 136v-137v onmiddellijk na het refrein ‘in loff vander penne’ te vinden is⁽⁹⁸⁾. Het fungeert er onder de titel ‘Alius a Contrario’ als een retorisch tegenwicht ten opzichte van het hiervoor behandelde lofgedicht (zie Bijlage V).

Volgens het ‘a contrario’-refrein heeft de pen uit zichzelf ‘leven noch cracht’. Het effect ervan wordt geheel door de ‘meester’ die haar gebruikt, bepaald (v. 18-19). Aangezien de pessimistische dichter nu meent dat door de hanteerders van de pen ‘goet maer meest quaet’ wordt ‘volbracht’ (v. 20), kan de stokregel besluiten: ‘De penne doet goet maer quaet aldermeest’. Het is dit kwade effect dat het refrein demonstreert tegenover hen die de pen zonder meer willen loven (v. 1-4, 49-53).

Dat de pen de bron van veel ellende is (v. 5), wordt in de eerste strofe geïllustreerd met al te voortvarende ‘minnebrieffkens’ die ‘menich schoon maeght’ bedriegen (v. 7-8) of later vaak de oorzaak zijn van onenigheid of gekijf (v. 13). Men zal opmerken dat de pen hier wél als eenvoudig communicatiemiddel fungeert. Volgens de tweede strofe laat de pen zich door ‘schryver oft notaris’ in financiële aangelegenheden tot corruptie en omkoperij gebruiken (v. 21-28). Bovendien jaagt zij door middel van maanbrieven menigeen vrees aan of berokkent zij de onschuldige leed (v. 30-31).

De derde strofe betrekt de openbarings- en bewaringsrol van de pen die in onze lofdichten met zo veel nuttige en heilzame kennis

(96) Braekman, ‘Twee nieuwe traktaten...’, p. 308-309.

(97) Nederd. Orth., p. 27; ed. Dibbets, p. 13.

(98) Van Elslander, ‘De refreinenbundel van Jan Michiels’, p. 257.

[p. 84]

in verband werd gebracht, heel negatief op ‘nyeuwe inventien en de loose vonden’ (v. 36), op waardeloze, onbetrouwbare nieuwigheden dus. Zorgde de pen elders door middel van rechten en wetten voor rechtszekerheid, hier is zij de oorsprong van valse beschuldigingen en getuigenissen (v. 37-40), van ‘quaey vonnissen’ en ‘quay appellatien’ (v. 43). Op artistiek gebied tenslotte geeft de pen ‘in sanck in spel’, ‘in musycke oft rhethorycke’ alleen maar aanleiding tot ‘hoverdicheyt’ (v. 45-47). Was de pen in Michiels' lofrefrein de stut en steun van kerk en staat, dan is zij in de prince van dit gedicht ‘altyt’ de eerste om ongeloof, ‘lutherie’ en verraad te stichten, tot spijt van ‘paus keyser coninghen’ (v. 58-61).

De twee Michiels-refreinen passen formeel niet op elkaar: het lofgedicht bestaat uit drie strofen van 21 verzen op het schema aaabaaabbbbcbbbbcccdd en een prince van 9 met het rijmpatroon aaaaaaabb; het contra-refrein heeft vier gelijke strofen van 16 regels op het schema ababbcbccdcddede. Het contra-refrein kan ook niet als een letterlijk antwoord op het lofgedicht worden beschouwd. Toch zijn er enkele gemeenschappelijke elementen. Zo wijzen ‘de gulden legende’ in het ene (v. 25) en de ‘lutherie’ in het andere refrein (v. 59) allebei op een eerder-vroeg-dan-laat-16de-eeuwse katholieke achtergrond⁽⁹⁹⁾. Verder is er het drievoudige ‘en dede’ in de derde strofe van het contra-refrein (v. 33, 35, 37), te vergelijken met de stokregel en de verzen 34 en 54 van het lofgedicht. Voorts is daar: de aparte vermelding van ‘musike’ en ‘retorike’ (Lof, v. 55-56 en Contra, v. 47), het gebruik van de woorden ‘sanck’ en ‘spel’ (Lof, v. 13 en Contra, v. 46), het contrast tussen ‘vreugde’ (Lof, v. 47) en ‘leed’ (Contra, v. 31) en de tegenstelling tussen de pen die de arme rijk (Lof, v. 46) en de pen die (door ‘quaey vonnissen’) menige rijke arm maakt (Contra, v. 43-44). Het voorgaande kan het vermoeden wettigen dat beide gedichten in een zelfde sfeer zijn ontstaan. Ondanks het vormverschil hoeft zelfs de mogelijkheid niet te worden uitgesloten dat beide Michiels-refreinen voor een zelfde gelegenheid werden vervaardigd, waarbij dan in de retori-

(99) De vermelding van de ‘legenda aurea’ wijst op een probleemloze, nog niet door reformatorische kritiek of spot aangetaste bewondering voor heiligenlevens en wonderverhalen; de term ‘lutherie’, hoewel ‘tot diep in de zestiende eeuw een gangbare term om ketterij in het algemeen aan te duiden’ (J. Decavele, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen (1520-1565), Brussel 1975, dl. 1, p. 299 en 597), suggereert toch een datering vóór de grote doorbraak van het calvinisme (omstr. 1560); dit laatste wordt bevestigd door de ‘keyser’ in vers 61: dus vóór 1555.

[p. 85]

sche traditie van de schooldeclamatio het pro en contra van een gegeven onderwerp, in casu ‘de pen’, moest worden bepleit⁽¹⁰⁰⁾.

* _* *

Op het ‘a contrario’-refrein volgt in het handschrift Michiels nog een 22 regels tellend gedicht waarmee ons overzicht ‘synthetisch’ kan worden afgerond (zie Bijlage VI). De woorden ‘letter(s)’, ‘letterkunst’ of ‘pen’ komen in de tekst niet voor: het gaat hier immers om een raadsel dat de ‘pen’ als oplossing heeft⁽¹⁰¹⁾. Dit laatste is af te leiden uit de titel ‘Een geraetsele van tselve in Rethorycke’ waarin de bepaling ‘van tselve’ naar het onderwerp van de (twee) voorafgaande tekst(en) verwijst. Het blijkt tevens uit de mededeling ‘dyt es een penne om scryven, raet vel’ in het handschrift van de Brugse ‘schipper’ Willem Weydts waar hetzelfde raadsel op fol. 93r te vinden is⁽¹⁰²⁾.

Zoals de korte Latijnse ‘penna’-raadsels van Bonifatius en Aldhelm⁽¹⁰³⁾ dat reeds deden, beschrijft ook het rederijkersgedicht fysische en praktische aspecten van de pen als schrijfinstrument. Meer in 't bijzonder gaat de aandacht hier naar de herkomst van

(100) Voor de middeleeuwse notie dat een declamatio per definitie twee opeenvolgende redevoeringen behelst, één met pro- en één met contra-argumenten, een opvatting die door latere humanisten (vanaf Agricola) niet meer werd gehuldigd, zie Marc G.M. van der Poel, De Declamatio bij de humanisten. Bijdrage tot de studie van de functies van de rhetorica in de renaissance, Nieuwkoop 1987, p. 6-7, 10 (noot 37), 25-26, 32, 194, 211, 221-222, 234.

(101) In Vondels veertienregelig raadsel op de pen (in Apolos Harp, Bestaande in Nederduytsche Mengelrymen Van byzondere stoffen..., Amsterdam 1658, p. 243) wordt het woord ‘pen’ wél in het laatste vers verwerkt: zie M. Sacré, ‘De Raadsels in de Nederlandsche Letterkunde’, in De Brabander 1 (1922), p. 117.

(102) Voor het eerst uitgegeven door Emile Varenbergh in Guillaume Weydts. Chronique Flamande 1571-1584, Gand/Bruges/La Haye 1869, p. 157. Zie ook Sacré, a.art., p. 115-116. Over het door R. Willemyns in de bibliotheek van het College van de Paters Jozefieten te Melle teruggevonden handschrift: Willemyns, ‘Een teruggevonden handschrift van de 16de-eeuwse Brugse kroniekschrijver en “poëet” Willem Weydts’, in Versl. en Med. Kon. VLaamse Ac. voor Taal- en Lett. 1969, p. 1-41 (p. 3) en ‘Geuzenballade. Een vergelijking van twee handschriften’, in Jaarboek De Fonteine 31 (1980-81), dl. 1, p. 37.

(103) E. Duemmler, Poetae Latini aevi Carolini I, Berlijn 1881 (repr. 1964), p. 22-23, nr. IX (zie ook nr. X, een raadsel op de inkt) en R. Ehwald, Aldhelm Opera, Berlijn 1919 (repr. 1961), p. 124, nr. LIX. Ook K. Strecker, Poetae Latini aevi Carolini IV 2, Berlijn 1896 (repr. 1964), p. 746, nr. 25 (‘De litteris’): zie E.R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern/München 19697, p. 319.

[p. 86]

de pen als ganzeveer en haar daarmee samenhangende paradoxale natuur (van vlees gekomen, maar zelf geen vlees: v. 1-4); vervolgens wordt op haar versnijding (‘onthoofding’, v. 7) en haar lafenis ‘met vochticheyt’ (v. 8-9) gealludeerd. Daarnaast wordt in het Nederlandse raadsel echter ook de maatschappelijke functie van de pen in het licht gesteld. In tegenstelling tot de verzen in het Raedtselboeck van de Hoornse schoolmeester Jacob van der Mersch⁽¹⁰⁴⁾ gebeurt dat niet enkel in positieve zin. Juist de ‘evenwichtige’ beschrijving van zowel het goede als het kwade dat de pen bewerkt, bevestigt en versterkt het enigmatische karakter van de tekst. Alleen de minnaars blijken er aan de minder prettige effecten te ontsnappen: het raadsel meldt immers alleen dat de pen de dienaars van Venus verblijdt en hun kwellingen ‘verzoet’ (v. 15-16). Verder doet zij echter ‘goet’ én ‘quaet’ (v. 5): sommigen is zij gunstig, anderen ongunstig gezind (v. 6); zij toont gramschap of blijdschap (v. 10), brengt koningen en prinsen tot overeenstemming én tot conflict (v. 11-12), zij veroorzaakt oorlog én vrede (v. 15-16), zij is nuttig en voordelig en is, hoewel op zichzelf zonder valsheid of bedrog, de oorzaak van ‘veel quaets’ (v. 17-20). Opmerking verdient dat dit

(104) Ik maakte gebruik van de tweede vermeerderde druk die 301 berijmde raadsels met hun eveneens berijmde antwoorden bevat, getiteld T'groote Raedtsel-Boeck / inhoudende dry hondert nieuwe Raedtsels met d'uytlegghinghe van dien / tot oeffeninge vande eerbare ende leersame Jeught..., Amsterdam 1595 (ex. Gent, Un. bibl. nr. R 450) (de eerste uitgave, getiteld Raedtsel-boeck, is in 1593 te Haarlem gedrukt en bevat ruim 200 raadsels). In raadsel 42 (p. 29-30) zegt de ‘Penne’ van zichzelf o.m.: ‘Ic hebbe veel Rechten end' Wetten beschreven. / Tot secrete zaken worde ic gheorboort / End' ben een ghetuyghe van Godes woort / Door my zijn de Konsten meer verheven’; in het antwoord leest men dat ‘De Penne is een behendich instrument / Om konsten excellent te doen beklijven’ en ‘door haer schrijven / Is ons int ghedachte ghebleven / het bedrijven / Van ons Voor-ouders / die anders waren vergheten’. Het 41ste raadsel (p. 29-30) is aan de ‘Letter-konst’ gewijd (ze wordt er ‘een Goudt-weerdige Fonteyne: konstich gewracht’ genoemd, die ‘spel end' sanc’ ‘vermeert’ en ‘een Fonteyne eel / Waer door veel edel Konsten worden verbreydt / Want tis t' leven der Memorien gheheel’). In het 44ste raadsel (p. 29-30) worden de ‘Roomsche letteren’ (het Latijnse alfabet) als ‘Slotels der Konsten’ gekarakteriseerd en het 45ste (p. 31-32) gaat over de inkt, ‘bitter als Mater maer goet van bedrijf’, ‘veel wonderlicke secreten’ openbarend ‘d' welc voor de memorie een confortatijf is’ en ‘dicwils een scheytman daer veel ghekijf is’; door haar ‘wert veel verborghentheyt gheweten’, ‘waer mede verbreyt wert / in veel manieren / Schoone Leeringhe / om hem wel te regieren / End' al tversieren der Poeten / dat over-bleven is’. Over Van der Mersch en zijn voor het onderwijs bedoelde raadselboek dat na 1595 nog drie maal werd gedrukt (1612, 1614 en 1652): De Planque, a.w., p. 115-122 en R.E.O. Ekkart, J.A. Gruys en C. de Wolf, Wilt hooren 't woort. Boekdrukkerij en uitgeverij in Hoorn voor het jaar 1700. Tentoonstelling Rijksmus. Meermanno-Westreenianum, 's-Gravenhage 1979, p. 36.

[p. 87]

raadsel op het eind niet alleen tot het vinden van de solutie maant, maar ook tot het overwegen van het ‘goede’ ervan (v. 21-22)⁽¹⁰⁵⁾.

* _* *

Voorgaande teksten hebben ons in een sfeer gebracht waarin de grenslijn tussen rederijkers en rederijkerende schoolmeesters niet scherp te trekken is⁽¹⁰⁶⁾. Met de tijd lijkt het accent van de eersten (De Castelein, De Dene, handschrift Michiels) naar de laatsten (Valcooch, ‘P.D.C.’, Van der Mersch) te verschuiven, waarna schoolboekjes (Van Niervaert, Hakvoord) de traditie voortzetten tot in de negentiende eeuw. Een bewijs van de inertie van schoolen onderwijssystemen? Laten we, om te besluiten, terugkeren naar de levende werkelijkheid, ik bedoel, naar het refreinfeest te Delft in 1581. Fris en monter klinkt daar als antwoord op de vraag wat het moeilijkste en 't beste is dat ooit door mensenverstand is uitgevonden, het woord ‘Letterconst’, waarmee Den Haag de eerste prijs behaalt. ‘Niet zo verwonderlijk’, menen Van Boheemen en Van der Heijden: dit antwoord staat immers dichter bij de ‘literaire’ op-

(105) Als goed en kwaad bedrijvend wordt de pen ook beschreven in het proza-raadsel 25 in Een nieu Clucht Boecxken / inhoudende vele schoone Vragen ende antwoorden in maniere van geraetsels... Antwerpen, Pauwels Stroobant (ca. 1600): zie ed. Braekman, Een Nederlands raadselboek uit de zestiende eeuw, Scripta 15, Mediaeval and renaissance texts and studies, Brussel 1985, p. 34. Hetzelfde geldt voor het lange berijmde raadsel van Jan van der Veen in B. Hakvoords Gemeene Zend-Brieven, Zo die in de Duitsche Scholen van Nederland werden geleerd... (vanaf 1696: zie De Booy, a.w., p. 276 - ex. Gent, Un. bibl. nr. BL 7615 (ed. Deventer 1794), p. 38). ‘De Penne is tot goede en quade zaken vaerdig’ (‘Met den goeden... goet / met de quaden quaed: Zommige raedse tot vrede / andere doetse kijven’) leert tenslotte een zevenregelig ‘Vive la Plume’ (geen raadsel) in Hollandse (niet in de Antwerpse) edities van Van Niervaerts Opregt Onderwijs Van de Letter-Konst: ik maakte gebruik van ex. Den Haag, Kon. Bibl. nr. 2202 A 80 (ed. Alkmaar 1758), fol. D 7r. Een ‘neutraal’ penne-raadsel van acht verzen nog in Gent, Un. bibl. hs. 905, fol. 34v (niet door Braekman in zijn ‘Zeventiende-eeuwse didactische gedichten...’ uitgegeven).

(106) In een van de twee nawerken van Geervliet op het Delftse feest in 1581 wordt de lof van ‘gheleertheyt’ gezongen. De dichter beschouwt er de rederijkerskamers als een vorm van tweede-kans-onderwijs: ‘Ben ick niet vast in lesen in schrijven / En ick ben al te oudt om scholen te gaen / So wil ick gaen nae Rethoricaes camer drijven / Ende daer in conste my gaen verstijven / Daer hoor ick van alle saecken seer goet vermaen / Daer werden alle practijcken met conste ghedaen’ (Refereynen, fol. N 4r). Vgl. de ‘kamers van Rederyck als ghemene scholen des Land-taals’ of ‘als ghemene land taals scholen voor allen bejaarden kunstlievenden menschen’ in resp. de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584) en de Rederijck-kunst in Rijm opt kortst vervat (1587): Dibbets, Twe-spraack..., p. 56-57.

[p. 88]

vatting van de organiserende ‘factor’ dan de antwoorden van de andere deelnemende kamers⁽¹⁰⁷⁾. We weten nu - door Dibbets - dat de Haagse dichter met ‘letterkunst’ niet ‘literatuur’ maar ‘schrijfkunst’ heeft bedoeld. Daarmee verliest de suggestie van Van Boheemen en Van der Heijden echter haar waarde niet. Van alle antwoorden komt het Haagse immers het meest aan het positieve zelfbewustzijn van de rederijkers tegemoet en aan de taak waartoe ze zich graag geroepen voelden, met name door middel van pen en ‘letter’-kunst bevorderaars te zijn van ‘den voortgang der menschenrede en des menschengeestes... terwijl de barbaarscheid nog een deel van Europa met nevelen overdekte’⁽¹⁰⁸⁾, of, met een recenter beeld, strijders te zijn in de voorhoede van een ‘beschavingsoffensief’⁽¹⁰⁹⁾.

(107) Van Boheemen en Van der Heijden, De Delftse rederijkers..., p. 97.

(108) Naar P. van Duyse's vertaling van de woorden van N. Cornelissen in De l'origine, des progrès et de la décadence des chambres de rhétorique, établies en Flandre, Gand (1812), p. 3 (‘... à avancer les progrès de la raison et de l'esprit humain, à une époque ou la rouille de la barbarie couvrait encore une partie de l'Europe’): Van Duyse, Verhandeling over den drievoudigen invloed der rederijkkameren, Bruxelles 1861 (Mémoires couronnés... publ. par l'Académie royale..., T. XI), p. 176.

(109) H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd, Amsterdam/Leuven 1988, vooral p. 183-191.

[p. 89]

Bijlagen

- i/j en u/v zijn volgens het huidige gebruik genormaliseerd; in Bijlage II is de spelling ‘fu’ voor /v/ behouden -

I

Refereynen Ghepronunchieert opte Intreden binnen der Stede van Delft byde thien naervolghende Cameren van Rhetorijcke in Hollandt ghedaen: den xx^en. Junij, Anno xv^c.lxxxi... Delft, 1581, fol. M 3v-M 4r:

GOdt Almachtich Schepper seer hooch ghepresen
Die inden mensch blies een adem so men weet²
En hem schaepten in heylicheyt nae twezen^33-4
Sijns persoons Genesis gheeft ons claer bescheet⁴
Maer den mensch siende ghenade wtghespreet^5-6
Op hem int Paradijs cost hem daer nae niet voeghen
Maer door wangelooff hy inden appel beet^7-8
En door Duyvels liste worde hy bedroghen
So dat hen Godt beval d'aerde te ploeghen⁹
En wt t'paradijs worden hy ghedreven
Vanden Enghel doen ghinck den mensch hem poeghen^1111-12
De aerde te bouwen en dat al zijn leven
Doen heeft den mensch hem tot practica begheven¹³
Den een dit dander dat ick segt tallen stonden¹⁴

2 Gen. 2: 7.

3 ‘En’ te veel, of ‘Die’ in v. 2? schaepten: schiep.

3-4 nae... persoons: Gen. 1: 26.

4 gheeft... bescheet: maakt ons dit duidelijk.

5-6 ghenade... int Paradijs: Gen. 1: 29-31; nae: naar.

7-8 vgl. Gen. 3: 4-6.

9 hen: lees hem (d.i. Adam, vgl. v. 10)?

11 hem poeghen: zich inspannen.

11-12 vgl. Kaïn als landbouwer, Gen. 4:3.

13 practica: kunstvaardigheden; vgl. Gen. 4: 21-22.

14 tallen stonden: steeds, telkens weer.

[p. 90]

15

Dat de Letter t'swaerste en t'beste is verheven

 

Dat mach wesen oft gheweest heeft in swerelts ronden¹⁶

 

Dat oyt door smenschen verstant is ghevonden.

 

 

 

Die Letter het swaerste tis goet wilt mercken

 

Want het is swaer om die selfde te verstaen¹⁹

20

Want door die weet men alle constighe wercken²⁰

 

Schrifturen policy tis al door de letter ghedaen²¹

 

Godts barmherticheyt door de letter wy schouwen aen

 

Maer het is swaer den grondt daer af te jugeren²³

 

Schriftuer doet ons daer af een goet vermaen²⁴

25

Van die Letter en t'sal niet proffiteren^2525-26

 

D'onverstandighen wtleggher maer ruyneren²⁶

 

Den selfde want dickwils staet slaet gade^2727-28

 

Dat het een teghen dander schijnt t'argueren^28-29

 

En dat daer ghewandelt worden verscheyde pade²⁹

30

Maer de letter als tswaerste bidt Godt om Rade

 

Die wel te verstaen off ghy wordt verslonden

 

Diese niet te recht verstaet sal Godt versmade³²

 

De letter t'swaerste is ick segt als den ghesonden³³

 

Dat oyt door smenschen verstandt is ghevonden.

 

 

35

Die Letter het beste wilt hier op letten

 

Dat daer op eenighe tijt is ghevonden gheweest

 

Doer de Letter wy op Godt betrouwen setten³⁷

16 in swerelts ronden: ter wereld.

19 die selfde: die.

20 constighe wercken: (= wercken der consten) verworvenheden der wetenschap.

21 Schrifturen: lees Schrifture? policy: burgerlijk bestuur, verordeningen.

23 den grondt: het fijne, de bijzonderheden; jugeren: beoordelen, kennen.

24 de Schrift spreekt ons klaar en duidelijk over; daer af: expletief.

25 en t'sal: versta: t'en sal.

25-26 vgl. Gal. 1: 7-9, 2 Petr. 1: 20 en Openb. 22: 18-19; ev. ook Deut. 4: 2, Deut. 12: 32 en Matt. 5: 17-19.

26 ruyneren: te gronde richten, in 't verderf storten.

27 Den selfde: (bij ‘ruyneren’) hem, nml. de onverstandige uitlegger; slaet gade: versvulling.

27-28 staet... dat: staat het (zo) dat, is het (zo) dat...

28-29 dat er (in de bijbeltekst) tegenstrijdigheden en verschillen in betekenis schijnen voor te komen.

29 pade: vanwege het rijm met v. 27 en 30, lees paden.

32 te recht: goed, juist; versmade: vanwege het rijm, lees versmaden.

33 als den ghesonden: bijw., flink, met kracht, zonder mankeren.

37 vgl. ev. 1 Tim. 3: 1 en Psalm 119: 81-82.

[p. 91]

 

En door de letter ist so men perfectelick leest^3838-39

 

Dat den mensch op Godt denckt en hem van herten vreest

40

Door de Letter is den Moriaen bekeert⁴⁰

 

En door den selfde crijchtmen een verstandighen gheest⁴¹

 

Door de Letter wert Godts Kerck gheregeert

 

Door de Letter alle afgodery cesseert⁴³

 

En door den selfden wy op Godt betrouwen

45

Door de Letter ist dat Godts ghemeynte vermeert⁴⁵

 

Door de Letter wy zijn barmherticheyt aenschouwen

 

En ons salicheyt sien is dat wy op Godt bouwen⁴⁷

 

Door de Letter sietmen dat wy zijn verbonden

 

Aen onse schepper ist dat wy zijn woort houwen

50

De Letter t'best is so ick v gae verconden

 

Dat oyt door smenschen verstant is ghevonden.

 

 

 

Prince

 

Prince dat de Letter tswaerste is en tbeste /

 

Machmen nu claerlick tallen tijden wel sien

 

Door de Letter alle rechten men siet veste⁵⁴

55

Door de Letter sietmen dat Godt sal verblien^55-59

 

Den goeden / en dat hy boosheyt sal wt wien

 

En haer bederven so daer claerlicken staet

 

Die de Letter voldoet sal ghebenedien⁵⁸

 

Die de Letter misbruyckt is van Godt ghehaet

60

Door de Letter alle schriften voorcoemt dit aenvaet^6060-62

 

Door t'lesen der Letteren wy ons onderwijsen

 

Door de Letter sietmen de Propheten haer raet

38 so... leest: zoals men heel precies leest.

38-39 vgl. 2 Tim. 3: 14-16; ook Psalm 119: 9-11 en 15-16.

40 den Moriaen: de Ethiopiër, ‘kamerling uit Morenland’, die Jesaja lezend, door Filippus werd bekeerd: Hand. 8: 26-40.

41 den selfde: (lees ‘die selfde’?) versta: de Letter. Vgl. ev. Psalm 119: 98-100, 104-105 en 130 en 2 Petr. 1: 19.

43 cesseert: wordt tot stilstand gebracht.

45 vermeert: uitgebreid wordt.

47 is: lees ist (vgl. v. 49).

54 veste: vanwege het rijm met v. 52, lees vesten: funderen, vastleggen, te boek stellen.

55-59 vgl. bijv. Joh. 5:24, 39-40, 45-47; Joh. 9:31, 51 en 2 Joh. 9 en verwijzingen bij v. 25-26.

58 ghebenedien: God prijzen, hier passief: gezegend zijn, zalig worden.

60 alle schriften voorcoemt: versta: ontstaat, verschijnt, doet zich al het geschrevene voor; dit aenvaet: versvulling (wilt dit begrijpen).

60-62 vgl. Rom. 15:4.

[p. 92]

 

Wie mach den vinder van dien al te seer prijsen⁶³

 

Door de Letter alle leeringhe men siet rijsen⁶⁴

65

De Deuchde van de Letter machmen met monden

 

Niet wt spreecken / het herte doet verjolijsen⁶⁶

 

De Letter is t'swaerst en t'best wilt wel doorgronden⁶⁷

 

Dat oyt door smenschen verstant is ghevonden.

 

 

 

Ansiet De Jonckheyt.⁺

63 vinder: uitvinder; al te seer: genoeg.

64 rijsen: vermeerderen.

66 doet: doet het (= doet ze); verjolijsen: verheugen.

67 wilt: wilt het; doorgronden: overpeinzen, begrijpen.

+ Ansiet...: spreuk van de Schiedamse kamer De rode Roosen.

II

Matthijs de Castelein, De Const van Rhetoriken, allen ancommers ende Beminders der zelver, een zonderlijngh Exemplaer ende leerende Voorbeeld... Gent, 1555, p. 106-109:

- naar het voorbeeld van alle latere edities (Gent 1571, Gent 1573, Rotterdam 1612, Rotterdam 1616) is in v. 54 en 66 resp. ‘homerus’ en ‘duutsch’ met hoofdletter geschreven; in v. 71 is, zoals in ed. Gent 1573, de punt na ‘bevolen’ weggelaten (Gent 1571 en Rotterdam 1612 hebben hier een dubbele punt, Rotterdam 1616 heeft een komma) -

j.
Studiuese gheesten principael jonghe kinders,¹
Der letteren beminders en quist gheenen tijd:
Hoord van scriftueren dalder eerste vinders,³
Den huerbuer vander penne ende ooc tprofijd.⁴
Te wylen ghy jongh ende lustigh zijd,

1 studiuese: leergierige; principael: inzonderheid.

3 scriftuere: het schrijven; vinders: uitvinders.

4 huerbuer: (orbare/orbore) gebruik, (ook nut, voordeel).

[p. 93]

 

Wild dinen aerbeid alzoo verstijfuen⁶

 

Dat ghijs in dyn audde en crijcht gheen verwijd,⁷

 

Wild ghy onder heeren met eeren blyfuen

 

Leerd lesen en scrijfuen.

 

 

 

ij.

10

Wie lesen en scrijfuen can bee te samen,

 

Werdt man van famen tzynder grooter glorien

 

Vuer niemend ter weereld en darf hy hem schamen,¹²

 

Maer werd man van namen teeuwigher memorien.

 

Bible, alle wetten, diveersche historien,^14-15

15

Mach hy verhalen als de gheprésene,

 

Tes al vast binnen zynder herten ciborien:¹⁶

 

Ende dit vercreegh hy als de gherésene¹⁷

 

Met schrijfuene met lésene.

 

 

 

iij.

 

Die dit niet en can moet stupen en nighen,¹⁹

20

Duucken en zwighen daer andere spreken,²⁰

 

De vuersprake en magh hy niet ghecrighen,²¹

 

Elckerlijck zal hem metten voeten steken:²²

 

Dus jonghers lost u uut dees ghebreken,²³

 

Leerd de const van scrivene met diese eerst begonsten:²⁴

25

Alle consten hebben ooit dees const besweken.²⁵

 

Dees conste die wy prisen met reinder jonsten²⁶

 

Passeerd alle consten.²⁷

6 dinen... verstijfuen: in uw inspanningen volharden.

7 ghijs... verwijd: dat het u in uw ouderdom niet tot schande strekt.

12 en darf: hoeft hij.

14-15 Bible... verhalen: over bijbel... kan hij (mee)spreken; als de ghepresene: bijw., op een prijzenswaardige, eervolle manier.

16 't is allemaal goed opgeslagen in (de schat van) zijn hart/in zijn binnenste.

17 als de gheresene: in aanzien toegenomen.

19 stupen en nighen: buigen en knikken.

20 duucken: zich verbergen.

21 de vuersprake: het (eerste) woord.

22 elckeriijck: iedereen; metten... steken: schoppen, trappen, verachten, versmaden.

23 jonghers: jongelui; lost... ghebreken: zorg dat ge vrij zijt van deze ongemakken/tekortkomingen.

24 met... begonsten: zoals zij die haar (de schrijfkunst) het eerst hebben beoefend, dus: zuiver, goed, correct (of: met dezelfde ijver?).

25 Alle wetenschappen hebben steeds hun afhankelijkheid t.o.v. deze kunst moeten erkennen.

26 met ... jonsten: met volle genegenheid.

27 passeerd: overtreft.

[p. 94]

 

iiij.

 

Zonder dees conste van ons hier verheven²⁸

 

Ware gheen ghedijncken bleven des auds tijds tempeestich:²⁹

30

Hadden onslien ons vuerders niet bescreven³⁰

 

Sobre ware ons leven ende ooc niet gheestich.³¹

 

Als zyn wy meinschen ons leven ware beestich³²

 

Bot onbesneden ruud en zonder raet:³³

 

Aud ghescrifte maeckt ons goeds raeds vulleestich³⁴

35

Met lesene schoon materien delicaet,³⁵

 

Leert elck goed en quaet.

 

 

 

v.

 

Ons auwers hebben dees cuenste vonden³⁷

 

Over langhe stonden en menigh honderd jaer:³⁸

 

Mercurius quintus naer Diodorus vermonden^39-40

40

Vand eerst de letteren in Egipten dats waer.

 

Cadmus drouchere sesthiene daer naer^41-42

 

In Griecken, die hy zelve fantaseerde.

28 verheven: geprezen.

29 ghedijncken... tempeestich: herinnering aan de woelige oude tijd.

30 onslien: voor ons; vuerders: voorgangers, voorouders; niet bescreven: niets opgeschreven.

31 sobre: armoedig, treurig; niet gheestich: geesteloos.

32 Als: al.

33 onbesneden: onbeschaafd, onbehouwen; ruud: ruw; sonder raet: ordeloos, zonder overleg.

34 door wat vroeger is opgeschreven, worden we in staat gesteld ‘goede raad’ tot stand te brengen (met overleg, goed beraden te werk te gaan).

35 met lesene: door te lezen; materien: onderwerpen, leesstof; delicaet: fijnzinnige.

37 auwers: voorouders; vonden: uitgevonden.

38 over... stonden: lange tijd geleden.

39-40 naer Diodorus vermonden: naar het zeggen van Diodorus: bedoeld is Diodorus Siculus, Grieks geschiedschrijver uit de eerste eeuw vóór Christus, auteur van de Bibliothèkè historikè, een oorspr. 40 boeken omvattend onkritisch compilatiewerk; voor Mercurius als eerste grammaticus en uitvinder van letters, zie zijn Bibliothecae histoncae, Boek 1 (ed. Bazel 1559 (ex. Gent, Un. bibl. nr. Acc. 29277), boek 1, p. 9). De Castelein baseert zich niet rechtstreeks op Diodorus, maar op Pol. Vergilius' De rerum inventoribus, boek 1, ca. 6: vgl. Iansen, Verkenningen... p. 377-379. Mercurius quintus: niet naar Diodorus, maar, volgens Pol. Vergilius, naar Lactantius (later Cicero: zie hiervóór, p. 62). Over ‘Mercurius quintus’, lansen, a.w., p. 379: ‘Over “Mercurius quintus” hoeven we ons niet te verwonderen: uit Cicero's De Natura deorum en uit Boccaccio blijkt steeds weer, dat er hele reeksen goden van dezelfde naam moeten zijn geweest’.

41-42 Cadmus: Fenicische prins en stichter van de burcht Cadmea in de latere stad Thebe in Boeotië waar hij het Fenicische alfabet zou hebben geïntroduceerd; in Griecken: in Griekenland. Bij Plinius (Naturalis historiae, boek 7, ca. 56) en Pol. Verg. (De rerum invent., boek 1, ca. 6) introduceert Cadmus zestien letters; bij Isidorus (Etymologiarum, boek 1, ca. 3) zeventien; fantaseerde: bedacht (zie hiervóór p. 62-63).

[p. 95]

 

Melicus vanter viere toe alzoodt bleec al claer:⁴³

 

Ende daer toe Palamedes als men Trooyen destrueerde^44-45

45

Noch viere ordineerde.

 

 

 

vj.

 

Hermippus vand eerst de grammarie:⁴⁶

 

Dedel Poëtrie en slough Orpheus gheen swijcke:⁴⁷

 

Tubal vand eerstwaerfuen de harmonie:⁴⁸

 

Philosophie hief Socrates uten slijcke:⁴⁹

50

Mercurius vand eerst de Rethorike:⁵⁰

 

Musike vand Amphion niet om verhabelen:⁵¹

43 Melicus: in Plinius' Nat. hist., boek 7, ca. 56 wordt Simonides Melicus als de uitvinder van de Griekse letters Y, Ξ, Θ en Ω beschouwd; in De Casteleins bron, Pol. Vergilius' De rerum invent., boek 1, ca. 6, zijn het de Ψ, Z, H en Ω: zie lansen, a.w., p. 379. In Isidorus' Etymologiarum, boek 1, ca. 3, worden aan Simonides drie letters toegeschreven, nml. de Ξ, Θ en Ψ.

44-45 Palamedes...: Griekse held voor Troje (niet in Ilias); door Odysseus valselijk van verraad beschuldigd en als gevolg daarvan ter dood gebracht. Werd beschouwd als uitvinder van o.m. getallen, maten en gewichten, het damspel, vuursignalen en letters. Volgens Plinius (zie vorige aant.) is hij de uitvinder van de letters, Z, Ψ, Θ en X; volgens Pol. Vergilius van de Θ, Ξ, Φ en Y; Isidorus noemt hem als vinder van drie letters, nml. de H, X en Ω.

46 Hermippus: zoals door lansen reeds werd aangestipt (a.w., p. 379) heeft De Castelein hier zijn bron verkeerd gelezen: in Pol. Vergilius, boek 1, ca. 7, wordt Hermippus niet zelf als uitvinder genoemd, maar wel als auteur volgens wie Epicurus de eerste was die de grammatica leerde.

47 slough... gheen swijcke: verwaarloosde of veronachtzaamde niet (J.J. Mak, Rhetoricaal Glossarium, Assen 1959, p. 530); Orpheus: de mythische zanger, als eerste poëet: Pol. Verg., boek 1, ca. 8 (zie Iansen, p. 379).

48 Tubal: bijbelse figuur, zoon van Lamech (afstammeling van Kaïn) en Zilla, in Gen. 4: 22 vermeld als Tubal-Kaïn en vader van de smeden en ‘allen die koper en ijzer bewerken’. Kennelijk heeft De Castelein, in navolging van Pol. Vergilius, boek 1, ca. 14, Tubal verward met zijn halfbroer Jubal, zoon van Lamech en Ada, in Gen. 4: 21 de vader ‘van allen die citer en fluit bespelen’ genoemd. De door lansen geciteerde editie van Vergilius (1536) heeft ‘Tubal’ als uitvinder van de muziek (Iansen, p. 381); in de door mij geraadpleegde uitgaven (zie hiervóór, noot 36 en 38) hebben ook de oudste ‘Tubal’ (ed. 1512, fol. C 4v; 1542, fol. 31r; 1544, p. 45), maar in de editie van 1555 (p. 50) en 1599 (p. 58) is dit gecorrigeerd tot ‘Iubal’.

49 hief... slijcke: sterke uitdrukking voor ‘verhief’; Socrates: als eerste filosoof: Pol. Verg., boek 1, ca. 16 (Iansen, p. 381).

50 Mercurius: als uitvinder van de retorica: Pol. Verg., boek 1, ca. 13 (Iansen, p. 65 en 381).

51 Amphion: legendarische zoon van Zeus en de nimf Antiope; door lierspel wist hij stenen te bewegen en in Thebe tot een stadsmuur aaneen te rijgen. Bij Pol. Vergilius, boek 1, ca. 14 (Iansen, p. 381-382); niet om verhabelen: met de grootste schranderheid of allerfraaist.

[p. 96]

 

Apollo vand der medicinen practike:⁵²

 

Hesiodus vand de intricate parabelen:⁵³

 

En Homerus de fabelen.⁵⁴

 

 

 

vij.

55

Chyron vand eerst de chryrurgie van verren:⁵⁵

 

Lycurgus zonder merren de politie vand:⁵⁶

 

Abraham vand tkijcken in de sterren:⁵⁷

 

Moyses sangh eerst der métren verstand:⁵⁸

 

Alle dese schreven ditte metter hand,

60

Met letteren ghefingierd om ons behoedsele⁶⁰

 

By diveerschen quam diveerschelic dees const int land:⁶¹

 

Wies nu gheleerd es, al Adams broedsele,^62-63

 

De penne gaf tvoedsele.

52 Apollo: als grondlegger van de geneeskunde in Pol. Vergilius, boek 1, ca. 20 (Iansen, p. 363).

53 Hesiodus: kan beschouwd worden als de schepper van het didactische epos bij de Grieken; leefde ca. 700 vóór Christus; twee van zijn leerdichten zijn volledig bewaard gebleven: een Theogonie en Werken en dagen (met o.m. de Pandora-mythe en de fabel van de havik en de nachtegaal): Woordenboek der Oudheid, Bussum 1976, 1392-1393. Bij Pol. Vergilius samen met Homerus vermeld in Boek 1, ca. 8 als eerste auteur van ‘fabelen’. Voor de combinatie Orpheus-Homerus-Hesiodus zie ook K. Thraede, ‘Erfinder’ in Reallexikon für Antike und Christentum.., Begr. von F.J. Dölger..., her. von Th. Klauser, Stuttgart 1962, Band 5, 1201 en 1229; intricate parabelen: het woord ‘parabelen’ verwijst wellicht naar de didactische of pedagogische waarde van Hesiodus' fictie.

54 Homerus: zie aant. v. 53; fabelen: fictie.

55 Chyron: centaur, befaamd om zijn wijsheid en kennis van de geneeskunst. Bij Pol. Vergilius, boek 1, ca. 21 (Iansen, p. 365); van verren: lansen, p. 385: ‘Een stoplap, om aan te geven dat het lang geleden of ver weg gebeurde?’.

56 Lycurgus: legendarische wetgever van Sparta, gold in de oudheid als de schepper van het Spartaanse maatschappelijke en bestuurssysteem (Woordenboek der Oudheid, 1759-1760). Bij Pol. Vergilius, boek 2, ca. 1 (Iansen, p. 385); zonder merren: zonder aarzelen, ongehinderd; depolitie: Iansen, p. 385: ‘de zaken het stedelijk bestuur betreffende, de verordeningen waarbij dat geregeld wordt’.

57 Abraham...: vgl. Gen. 15: 5. Als uitvinder van de astrologie: Pol. Vergilius, boek 1, ca. 17 (Iansen, p. 385).

58 Moyses...: voor Mozes als liederdichter, zie Exodus 15 en vooral Deut. 32. Als schepper van metrische lyrische poëzie (‘hexametrum carmen’) vermeld in Pol. Vergilius, boek 1, ca. 8 (Iansen, p. 385); sangh... verstand: zong de maat (zong op maat); der métren verstand ook in Const van Rhet., str. 102 (vgl. metrum in WNT IX 634 en metere in Mak, Rhet. Gloss., p. 253).

60 ghefingierd: uitgedacht; om ons behoedsele: tot ons gerief (Mak, Rhet. Gloss., p. 42).

61 By... diveerschelic: door verschillenden kwam op verscheiden wijze.

62-63 Wies...: voor elke geleerde onder heel Adams nageslacht geldt dat de pen de oorzaak van zijn geleerdheid is.

[p. 97]

 

viij.

 

Anaxagoras zoo Polidorus doet besouck,^64-65

65

Schreef den eersten bouck metter hand diligent:

 

Ind Duutsch land eenen Pieter coraiues en clouc,^66-67

 

Vand eerst de Prente ende datrament:

 

Duer al dit zyn ons veel zaken bekent

 

Principael de seven consten die men leerd in scholen:⁶⁹

70

Had tghescrifte nooit gheweest ons verstand waer blent⁷⁰

 

Ende dusentigh dijnghen zyn ons nu bevolen⁷¹

 

Die waren verholen.⁷²

 

 

 

ix.

 

Dus Jonghers en quist uwen tijd niet te zeere

 

Doet de penne eere zonder eenigh traghen:⁷⁴

75

Leerd lesen en schryven volghd dese leere,

 

Ghy zulter groote eere met bejaghen.⁷⁶

 

Men seid de conste es goed om draghen,⁷⁷

 

Vind u met alder neersticheit bestoven,⁷⁸

 

Diligenteerd, zo zuldy op curte daghen⁷⁹

80

Zoo leeren mids hulpen van God hier boven,

 

Ghy zulles u beloven.⁸¹

64-65 Anaxagoras: An. van Clazomenae, Grieks wijsgeer, astronoom en mathematicus (ca. 500 vóór Christus - 428): Woordenboek der Oudheid, 159. Op gezag van Laërtius door Pol. Vergilius, boek 2, ca. 7 genoemd als eerste schrijver-uitgever van een boek (Iansen, p. 387); Polidorus: Polydorus Vergilius, zie vorige aantekeningen; doet besouck: meedeelt (vgl. bezoeken in de bet. schenken, voorzien van: Mak, Rhet. Gloss., p. 58); diligent: ijverig, met inspanning.

66-67 Pieter: Peter Schöffer (+ 1502), zie hiervóór, p. 61; coraiues: ondernemend, flink; clouc: slim, sterk van geest (handig); Prente: boekdrukkunst; datrament: de (druk)inkt.

69 de seven consten: de zeven ‘artes liberales’, traditioneel in het trivium (grammatica, rhetorica, dialectica) en quadrivium (arithmetica, musica, geometria en astronomia) verdeeld; scholen: meer in 't bijzonder universiteiten.

70 gheweest: bestaan.

71 bevolen: toevertrouwd.

72 die... verholen: die onbekend/verborgen zouden zijn (gebleven).

74 zonder... traghen: zonder te talmen.

76 bejaghen: verwerven.

77 Men seid...: het spreekwoord zegt... Reeds in de Proverbia communia (1480): ‘Const is goet te draghen. A quo portatur ars, portans non oneratur’. Zie Hoffm. von Fallersleben, ‘Altniederlandische Sprichwörter nach der altesten Sammlung’, in Horae Belgicae 9, Hannover 1854, p. 28, nr. 444 en Richard Jente, Proverbia Communia. Afifteenth century collection of Dutch proverbs together with the Low German version, Bloomington 1947, p. 78 en 220.

78 Vind u...: (letterlijk:) maakt dat ge bedronken/beroesd zijt met vlijt.

79 Diligenteerd: span u in; op curte daghen: in korte tijd.

81 ghy... beloven: sluit aan bij ‘zo’ in v. 80: zo leren... dat gij er u zult om verheugen (dat ge er blij en dankbaar om zult zijn).

[p. 98]

III

Jan Baptist Houwaert, Pegasides pleyn, Ende den lust-hof der maeghden: D'excellentie van d'edele maeghden. Het achtste boeck..., Antwerpen 1582, p. 608-609:

- in v. 21 is ‘nootsalijck’ naar analogie met het rijm in v. 22 gecorrigeerd tot ‘nootsakelijck’; het vers blijft daarmee binnen het maximum aantal lettergrepen in deze tekst, nml. 13 (de verslengte varieert van 10 tot 13 syllaben) -

MArcus Varro seyt datter op der eirden¹
In tbeghinsel vijff zaken ghevonden waren /²
Die oydt zedert sijn ghehouwen in grooter weirden /³
D'ierste was het by een woonen en vergaren⁴
Der menschen / het tweede (naer sijn verclaren)
Waren die letteren / het derde die wetten /
Tvierde de barbiers / die sy derfden veel jaren /^7-8
Eer de mans wisten van scheiren oft netten /
Tvijfde d'uerwerken diemen naer tzonne moet setten /^9-10
Die Anaximenes Milesius heeft vonden /

1 Marcus Varro: M. Verentius Varro, Latijns redenaar, filosoof, historicus en dichter (116-27 vóór Christus). Het chronologische rijtje van vijf sedert hun uitvinding steeds in ere gehouden zaken (v. 2-3 e.v.), heb ik als dusdanig niet bij Varro teruggevonden (niet in zijn De lingua latina, De Re Rustica of in de Fragmenta: ed. Opera Omnia, Dordrecht 1619; evenmin in de Saturarum Menippearum Reliquiae, uitg. door Franc. Oehler, Quedlinburg 1844; Die sogenannten Sententiae Varronis, uitg. door Peter Germann, Paderborn 1910 of in de vaak naar Varro verwijzende Noctes Atticae van Aulus Gellius). Houwaerts opsomming in v. 4-9 lijkt een combinatie te zijn van Plinius' Naturalis historiae, boek 7, ca. 57-60 (ca. 57 heeft als titel ‘In quo primus gentium consensus...’), waar als algemeen gewaardeerde en toegepaste uitvindingen achtereenvolgens het Ionische alfabet, het gebruik van barbiers en het gebruik van uurwerken werden genoemd met voor beide laatste gegevens ook expliciete verwijzingen naar Varro (zie inderdaad voor het eerste gebruik van het scheren Varro's De Re Rustica en in verband met de horloges de Fragmenta: Opera Omnia, ed. 1619, resp. p. 93 en 225) met een fragment uit Varro's Antiquitatum rerum divinarum waar o.m. wordt beweerd dat het bestaan van stadsgebouwen het bestaan van stedelingen vooronderstelt (Fragmenta, ed. 1619, p. 31).

2 in tbeghinsel: in het begin; ghevonden: uitgevonden.

3 ghehouwen... in grooter weirden: met waardering in stand zijn gehouden.

4 vergaren: samenkomen.

7-8 derfden: misten/moesten missen; netten: nat maken (van de baard voor het scheren). Over het eerste gebruik van barbiers, met verwijzing naar Varro, Pol. Vergilius, De rerum inventoribus, boek 3, ca. 17.

9-10 Anaximenes Milesius: de Griekse natuurfilosoof uit Milete (ca. 585 - ca. 525 vóór Christus) wordt op gezag van Plinius (Nat. hist., boek 2, ca. 76) als uitvinder van het zonneuurwerk genoemd door Pol. Vergilius, boek 2, ca. 5. Daar duikt ook Varro als zegsman op, maar met een ander verhaal over het eerst in gebruik nemen van het zonneuurwerk en zonder vermelding van Anaximenes (vgl. ook Plinius, Nat. hist., boek 7, ca. 60).

[p. 99]

 

Met meer ander dinghen in voorleden stonden.

 

 

 

ALle die gheleerde in Philosophijen /

 

Alle die doctooren vanden lande /

 

Met al die wetghevers moeten kennen en lijen /¹⁴

15

Midtsgaders oock alle lieden van verstande /

 

Dat van dese voorseyde vijfderhande

 

Consten / de letteren sijn de beste practijcken /¹⁷

 

Ja daer en sijn egheen consten vonden vande

 

Mans / die daer by eenichsins sijn te ghelijcken /

20

Alle ander consten die moeten wijcken

 

Voor dees conste / die soo rijck // en nootsakelijck // is /

 

En die soo stichtelijck // en vermakelijck // is.

 

 

 

GHy verstandighe // gheleerde // clercken /²³

 

Ghy Grammatisten en constighe Poëten /

25

Die in valiandighe // gheleerde // wercken /²⁵

 

U zoo meesterlijcken hebt ghequeten /

 

Ghy die in hooghe scholen langhe hebt gheseten /

 

Hadt altsamen ongheleert moghen blijven:

 

Sonder Nicostrata (zoo ghy meught weten)²⁹

30

En sout ghy gheleerde niet veel bedrijven /

 

Hoe sout ghy lesen hoe sout ghy schrijven?

 

En waren de letters van desen vroomen // wijve

 

Niet ghevonden / uytghenomen // vijve.³³

 

 

 

ALle oude consten en alle scientien /

35

Alle vremde en wonderlijcke zaken /

 

Alle practijcken en constighe inventien /

 

Connen ons die letters openbaer maken /

 

Alle de consten daer wy noch om waken /³⁸

14 kennen: erkennen; lijen: belijden.

17 practijcken: vaardigheden.

23 clercken: schrijvers.

25 valiandighe: knappe, voortreffelijke.

29 Nicostrata: nimf met profetische gaven, ook Carmentis of Carmenta geheten, die het Griekse alfabet in het Latijnse zou hebben omgezet. Als dusdanig bij Isidorus, Etymologiarum, boek 1 en Pol. Vergilius, boek 1, ca. 6. Zie ook hiervóór, p. 72.

33 uytghenomen vijve: Houwaert volgt kennelijk de telling van Isidorus. Pol. Vergilius spreekt van zes letters die achteraf aan de reeds bestaande 16 werden toegevoegd, nml. de F, K, Q, X, Y en Z. Isidorus gaat uit van 17 reeds bestaande letters (met de F) waaraan later de resterende vijf (zonder F) werden toegevoegd. In beide gevallen wordt de ‘h’ als louter aspiratie-teken niet als een volwaardige letter meegeteld.

38 om waken: ons voor inspannen.

[p. 100]

 

En die wy vonden hebben met stout onderwinden /³⁹

40

Daer en souwen nemmermeer aen gheraken

 

Ons nacomelinghen / oft ons vrinden /

 

Sonder die letteren / maer den tijt sou verslinden /

 

Al onse inventien en aerbeyt groot /

 

En t'smenschen leven waer een openbaer doot.⁴⁴

39 met... onderwinden: met flink veel werk, met grote inspanningen.

44 een openbaer doot: een algemeen sterven.

IV

a) Diversche schoone geestelijcke en stichtige Refereijnen ende ander stucken in dichte vuyt verscheyden boecken ende schriften by een vergadert door J. Michiels. 's Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, hs. nr. 71 E 57, fol. 123v-124v:

- op grond van het rijmschema in de andere strofen is het vers ‘De seven arten / dicht / spel / oft sanck’ dat in het hs. onmiddellijk op v. 12 volgt, verplaatst en in overeenstemming met variant IV b, vers 17 geworden -

Hoe souden die menschelycke sinnen¹
Die goddelycke wercken cunnen bekinnen²
Tscheppen der hemelen int beghinnen³
Der elementen lochten ende planeten⁴
Tscheppen der engelen ender seraphinnen⁵
Tscheppen der menschen vuyt goddelycker minnen

1 die... sinnen: de geesten der mensen, de menselijke geest.

2 die... wercken: Gods werken; bekinnen: (leren) kennen.

3 hemelen: in het ptolemeïsche wereldbeeld de drie hemelen boven de zeven planetensferen; de onderste van deze drie, het firmament, draagt de vaste sterren (‘caelum stellatum’ of ‘firmamentum’); daarboven het ‘caelum cristallinum’ en daar weer boven het ‘caelum empyreum’, de verblijfplaats van engelen en zaligen; int beghinnen: in het begin van de schepping: zie Gen. 1: 1.

4 elementen: de vier elementen, vuur. lucht, water en aarde, waaruit het aardse is samengesteld; lochten ende planeten: Valcooch heeft ‘lichten ende Planeten’, dus (?): sterren en planeten en te vergelijken met Gen. 1: 14-18.

5 seraphinnen: de Serafijnen, een ‘koor’ behorend tot de hoogste hiërarchie der engelen.

[p. 101]

 

Tscheppen der creatueren der werelt binnen⁷

 

Sonne mane sterren ende cometen

 

Hoe soude ons simpel verstant geweten

10

Dat Adam hadde inden appel gebeten¹⁰

 

Dat Cayin Abel heeft doot gesmeten¹¹

 

Ende dat doer de diluvie de werelt verdranck /¹²

 

Dwerck der patriarchen ender propheten¹³

 

Der evangelisten alder hoochste geseten¹⁴

15

Der philosophen leere ende decreten /

 

Astronomye nygromancien dwerck der poeten /¹⁶

 

De seven arten / dicht / spel / oft sanck¹⁷

 

Hoe soudemen weten van als den toeganck¹⁸

 

Dan byder pennen minnelyck ontfanck¹⁹

20

Oft van al des Godt oyt opde werelt liet²⁰

 

En dede de penne wy en wistens nijet /²¹

 

 

 

Oft den bybel nyet en waer gescreven

 

Oft speculum historiael waer achter bleven²³

 

Douwe ende dnijeuwe testament verheven

7 der werelt binnen: op de wereld (vgl. Gen. 1: 24-25 ‘Dat de aarde voortbrenge levende wezens...’).

10 Gen. 3: 6.

11 Gen. 4: 8.

12 diluvie: zondvloed, Gen. 6: 17-24.

13 patriarchen: de aartsvaders Abraham, Izaak, Jacob...

14 alder...geseten: als de vier dieren rondom Gods troon in Openb. 4: 7-8?

16 nygromancien: vervorming van ‘necromantie’, de kunst om geesten en in het bijzonder de duivel te bezweren; exorcismen.

17 seven arten: de zeven vrije kunsten; spel: toneelspel.

18 toeganck: toedracht.

19 minnelyck ontfanck: welwillend aanvaarden, vriendelijke bereidwilligheid.

20 des: (part. gen.) datgene dat; liet: liet gebeuren.

21 En dede: was er niet, zonder (MNW II 240).

23 speculum historiael: wereldkroniek en meest succesrijke onderdeel van het Speculum Maius, een encyclopedisch werk van de Franse dominikaan en koninklijk lector en prediker Vincentius van Beauvais (ca. 1190-1264), dat naast het ‘speculum historiale’ ook een ‘speculum naturale’ en ‘speculum doctrinale’ omvat. Voltooid in 1254. Bron van Jacob van Maerlants Spieghel historiael (1288). Onafhankelijk van Van Maerlants bewerking verscheen in 1515 bij Claes de Grave te Antwerpen een Nederlandse vertaling, getiteld Den spieghel historiael, in druk: W. Nijhoff & M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, 's Gravenhage 1923, dl. 1, p. 765, nr. 2160. Vincentius' ‘speghel historiale’ wordt ook in De Dene's ‘Lof van dedel penne’ genoemd: Testament Rhetoricael, fol. 126v, v. 23 (zie hiervóór, p. 69).

[p. 102]

25

De gulden legende geestelycke historien²⁵

 

De geboden opden berch Sijnaij gegeven²⁶

 

Christus doot syn verryssenisse syn leven

 

Ende alle die deughden by Maria bedreven

 

Waeren gehiel vuyt onser memorien /

30

Josues stryden / Gedeons victorien³⁰

 

Davidts wercken Salomons syborien³¹

 

Diversche ander dinghen van synen consistorien³²

 

Doet de penne verstaen hooren ende mercken

 

En dade de penne reyn als ijvorien

35

Men en wiste nyet vander eeuwiger glorien³⁵

 

Noch vander hellen oft vander purgatorien³⁶

 

Noch vanden oirdeele vol mortorien³⁷

 

Sonder de penne warent al verloren wercken

 

Wat ware de conste van alle clercken³⁹

40

Wat ware den dienst vander heijliger kercken

 

Hadden wy vander pennen gheen claer bedyet⁴¹

 

En dade de penne wy en wistens nyet /

25 De gulden legende: de ‘legenda aurea’, oorspr. Legenda sanctorum geheten, werd, waarschijnlijk tussen 1263 en 1288, samengesteld door de Italiaanse dominikaan en latere aartsbisschop van Genua Jacobus de Voragine (ca. 1228-1298) en bevat voor het grootste deel ca. 160 heiligenlevens, geordend naar het kerkelijk jaar. In de middeleeuwen behoorde het werk tot de meest verspreide en invloedrijke geschriften. De Nederlandse vertaling, in 1358 voltooid, werd tussen 1478 en 1505 twaalf maal ter perse gelegd: M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle, La Haye 1874, p. 500-505, nrs. 1755-1767 en 2de Supplement, La Haye 1884, p. 44; Nijhoff & Kronenberg, a.w., dl. 1, p. 428-429, nrs. 1193-1195. ‘In de eerste helft van de 16de eeuw is de Legende aurea zowel door katholieken als protestanten om haar historische onbetrouwbaarheid danig op de korrel genomen en raakte spoedig in vergetelheid’: J. Deschamps in Moderne Enc. van de Wereldlit., Haarlem/Antwerpen 1980, dl. 4, p. 361.

26 De geboden: Exodus 19: 17-25, 20: 1-17.

30 Josues stryden: als aanvoerder van de Israëlieten bij de inval en verovering van Kanaän: Jozua 1-11; Gedeons victorien: voor Gideons overwinning op de Midjanieten, zie Richteren 7-8.

31 syborien: hier: offeranden, offergaven (?); voor Salomo vóór het altaar bij de inwijding van de tempel, zie 1 Kon. 8: 22; Valcooch heeft ‘Aärons Ciborien’: voor het priesterambt van Aäron, zie Exodus 28: 1-3.

32 consistorien: raads- of rechtszittingen (in verband met Salomo o.a. 1 Kon. 2: 19-27, 36-38, 41-46 en 1 Kon. 3: 16-28), of: beleid, macht (voor deze laatste betekenis, zie J.B. Drewes in Jaarboek De Fonteine 18 (1968), p. 135).

35 eeuwiger glorien: hemelse zaligheid.

36 purgatorien: vagevuur.

37 oirdeele: laatste oordeel; mortorien: rampzaligheden (Mak, Rhet. Gloss., p. 261).

39 conste...: wetenschap/kennis van alle geleerden.

41 bedyet: vermelding, onderrichting.

[p. 103]

 

De penne doet coninghen princen en heeren

 

Landen steden dorpen staen in eeren

45

De penne doet alle dinghen leeren

 

De penne maect den armen rycke

 

De penne doet veel vreughts vermeeren

 

De penne doet metten hooghen verkeeren

 

De penne doet draghen costelycke cleeren

50

Der pennen en vintmen gheens gelycke

 

Statuijten privilegien alsoot claer blycke

 

Die alle de werelt houden vrij van versycke⁵²

 

Compt doer der pennen constighe practycke⁵³

 

En dade de penne dlant soude vergaen⁵⁴

55

De penne doet hanteeren rethorycke

 

Sij scryfft die soeticheyt vander musycken

 

De penne regneert in alle rycken /

 

En waer de penne moet slaen swycke⁵⁸

 

Daer en wordt gheen goet recht gedaen

60

Dus eerweerdighe heeren die onder de penne staen⁶⁰

 

Der pennen edelheyt wilt gade slaen⁶¹

 

Want wat inder werelt oyt is geschiet

 

En dade de penne wy en wystens nyet /

 

 

 

Prince

 

Elck edel princelyck gelaet⁶⁴

65

Blyfft princelyck in synen princelycken staet

 

Doer der pennen princelycke daet⁶⁶

 

Die princelyck in grooter eeren houdt den graet⁶⁷

 

Die hoocheyt vand eender princelycken raedt^68-6968

 

Byder pennen wysheyt ontfaet

70

Tes noot datmen der pennen gade slaet⁷⁰

 

En alle die vander pennen weten yet

 

Dus en dede die penne wy en wistens nyet /

52 versycke: verdriet, narigheid, ellende (Mak, Rhet. Gloss., p. 477).

53 Compt doer: Valcooch heeft ‘Tcomt al deur...’.

54 En dade: zie v. 21.

58 slaen swycke: in gebreke blijven.

60 die... staen: die onder de pen ressorteren.

61 edelheyt: voortreffelijkheid.

64 princelyck gelaet: vorstelijk persoon.

66 daet: werking, activiteit.

67 graet: stand, positie, macht.

68-69 horen samen.

68 hoocheyt: hoogwaardigheid; vand: lees van; eender: men zou eenen verwachten, gezien raedt mannelijk is; raedt: raadgevend lichaam, of inzicht.

70 gade slaet: aandacht heeft voor.

[p. 104]

b) Afwijkende lezingen ten opzichte van IV a, in Een nut ende profytelijck boecxken ghenaemt Den Regel der Duytsche Schoolmeesters die Prochie Kercken bedienen. Nu eerst uytghegheven ende ghepractiseert door Dirck Adriaensz Valcooch Schoolmeester tot Barsigherhorn, Amsterdam 1591, p. 174-175:

titel: Een Refereyn van de Penne.

2	Godtlicke ... connen
3	H. en het beginnen
4	lichten
5	Het S. ... en S.
6	En t' s. der Menschelickheyt uyt minnen /^6
7	Ja alle C. ter w.
9	weten
10	A. heeft
12	En dat de D.
13	T'w... ende P.
14	Ja d' E.
15	T'werck der Apostelen / Doctoren / Decreten /
16	A. / Nigromantie / t' w.
17	Der seven vrye Consten dicht ende sanck /
18	s. hier af weten al d.
19	Ten dede der p. minlick o.
20	Ja al dat Godt den Heer oyt werden 1.
21	Ten d. die p.
22	Of d.
23	Of den spieghel H. ... ghebleven /
24	t' Oude ... t' nieuwe
25	Der vromer daden / gestien / Historien /
26	De X. Gheboden
27	zijn Verrysen
28	Alle de d. van Sancten b.
29	T' waer al gheheel u.
30-32	Abrahams wercken / Aarons Ciborien / Josues stryden / Gedeons victorien / Davids feyten / Salomons constighe allegorien /^32
33	Dit doet de penne verstaen ende m.
34	Ten dede die p.
35	Men wiste n. van de eeuwighe g.
36	van Helle of van p.

6 Menschelickheyt: de mensheid.

32 constighe allegorien: gedacht is wel aan Salomo als schrijver van het Hooglied dat vaak allegorisch in mystieke zin werd uitgelegd.

[p. 105]

37	oordeele vol van m.
38	t' waren
39-40	Wat waer den dienst der Heyligher Kercken / Wat waer de Const van alle de Clercken /
41	vande penne
42	Ten dede die p.
43	ende H.
44	L. / Provincien staen in e.
46	m. menighen Mensche r.
47	v. deuchden meeren /^47
48	m. hoochsten v.
50	De penne gheen dinck is haers gh.
52	h. van v.
53	Tcomt al deur d.
54	Ten dede die p.
55	h. de R. /
56	En oock die genoechlicke Musijcke /
57	Ick en vinde niet hoement meet of ijcke /^57
58	Waermen d.p. laet staen wijcke /^58
59	geen recht
60	eerweerdighe die
62	W. al dat i.
63	Ten dede d.
64-67	Prince.^64 Boven veel consten moet zy de croon draghen /^65 O Jonghers hebter in een goet behaghen / Bemintse sonder eenich verdriet / Ten dede de penne wy en wisten niet.

47 meeren: vergroten, toenemen in aantal en omvang.

57 ijcke: afweegt.

58 laet staen wijcke: zie hiervóór, noot 77.

64 de croon draghen: zie hiervóór naar aanleiding van De Dene's ‘Lof van dedel penne’, noot 57.

65 Jonghers: jongelui.

[p. 106]

V Handschrift J. Michiels, fol. 124v-125v:

Die sulck pryst de penne met allen sterckelyck¹
En my dunct dies hem wou onderwinden²
En alle saecken waer overmerckelyck³
Men sou de contrarie wel vinden⁴
De penne is tfondament van veel allinden⁵
Soe sy wel thoonen die hebben geploghen⁶
Al en dedese nyet meer dan minnebrieffkens sinden
Daer menich schoon maeght by wordt bedroghen
Twaere den sulcken ongereet ingesoghen⁹
Om vuytspreken tgene dat hy doet scrijven
In schoonen dichte constich doertoghen¹¹
Welcke woordekens dickwils beclijven¹²
En doen naemaels schelden vechten en kijven
Dan vloectmen penne hant lichaem ende gheest /
Diet oyt schreeff / dies segh ick midts sulcken bedrijve¹⁵
De penne doet goet maer quaet aldermeest /

De penne en is nyet die wel bevroyt¹⁷
Want sy en heeft in haer leven noch cracht
Maer die meester die hem daer met moeyt¹⁹
Van hem wordt goet maer meest quaet volbracht

1 Die sulck: menigeen; met allen: zeer; sterckelyck: met kracht (van argumenten), met gloed.

2 dies... onderwinden: wie er zich mee inlaten.

3 waer overmerckelyck: goed zou bezien.

4 de contrarie: het tegendeel.

5 tfondament: de oorsprong.

6 thoonen: laten zien, aantonen; die: lees diese? geploghen: aangewend.

9 den sulcken: voor menigeen; ongereet: onrijp (?), ongereet ingesoghen: nog onvoldoende overdacht / overlegd / verteerd (om het uit te spreken: v. 10).

11 dicht: dichtvorm; constich doertoghen: ‘van kunst doortrokken’, kunstig gemaakt.

12 beclijven: hun doel bereiken, effect hebben (Mak, Rhet. Gloss., p. 33).

15 diet... schreeff: bep. bij penne, hant, enz...

17 is: lees ist? die: lees diet? bevroyt: overweegt, begrijpt.

19 meester: eigenaar van de pen; hem met moeyt: er gebruik van maakt.

[p. 107]

 

Al en eyscht een rentier nu maer syn renten oft pacht^21-2621

 

Van rentuiren clerck oft pencionaris²²

 

Men seeght daer en is noch nyet op gedacht

 

En biedt hij der pennen nyet haren salaris²⁴

25

Dan compt menich goet bloet hoe wel dat hem swaer is²⁵

 

En loent de penne om hebben syn renten²⁶

 

Dits al gemeyn voer scryver oft notaris²⁷

 

Maer ten heeten gheen sonden tsyn accidenten²⁸

 

Die penne is van veele regimenten²⁹

30

Sy ontseeght / sy daight / sy maect menigen bevreest /³⁰

 

Sy maect van brieven / wee / den innocenten /³¹

 

Die penne doet goet maer quaet aldermeest /

 

 

 

En dede de penne hoe soumen weten³³

 

Eenige practijcke subtyl om gronden³⁴

35

En dede die penne twaer al vergheten

 

Nyeuwe inventien ende loose vonden³⁶

 

En dede de penne hoe soumen vermonden³⁷

 

Verkeerde aenspraecke met schoone allegatien

 

De penne is oirspronck van meest den sonden

21-26 rentier: hij die een of meer renten ten laste van de overheid bezit. De situatie in de volgende verzen beschreven, is die welke wordt weergegeven door de zegswijze ‘Een rentier is een arm dier’; het WNT XII 2403 verklaart deze als volgt: ‘hij die renten ten laste van de overheid bezit, is een beklagenswaardig man (omdat zij haar schulden slechts zeer onregelmatig, vaak pas na verlaging van de toegezegde renten, of zelfs helemaal niet voldeed)’. Vgl. nog andere citaten aldaar, o.m. uit Van nyeuvont, loosheit ende practike: hoe sij vrou Lortse verheffen (zie ed. E. Neurdenberg, Utrecht 1910, p. 87, v. 556-561).

21 rentuir: rentmeester, renteplichtige; rentuiren clerck: klerk van de rentmeester (?).

22 pencionaris: normaal gezien iemand die recht op een jaarlijkse rente heeft; hier echter als renteplichtige beschouwd.

24 hij: de ‘rentuiren clerck’ of pensionaris; der pennen... salaris: de door het contract (geschreven ‘brieven’) bedongen periodieke uitkering in geld of goederen ter aflossing van een ter beschikking gesteld bedrag.

25 goet bloet: brave stakker.

26 loent de penne: betaalt schrijver of notaris (v. 27) om de zaak zo te regelen dat hij toch nog zijn (eventueel verlaagde) rente krijgt.

27 al gemeyn: heel gewoon.

28 tsyn accidenten: 't is noodrecht.

29 is... regimenten: is heel gevarieerd in het uitoefenen van haar macht.

30 ontseeght: wijst af; daight: roept op.

31 maect wee: maakt bedroefd; van: door; den innocenten: de onschuldige(n).

33 En dede: was er niet, zonder.

34 practijcke: (valse) list; subtyl: moeilijk; gronden: peilen.

36 nyeuwe inventien: modieuze uitvindsels; loose vonden: bedrieglijke bedenksels.

37 aenspraecke: beschuldiging; allegatie(n): (juridische) argumentatie.

[p. 108]

40

Van quaet getuygenisse doer haere informatien⁴⁰

 

Sij maect quaeij reprochen en quaeij salvatien⁴¹

 

Sy maect quaeij replycke en quaij duplycke⁴²

 

Jae quaey vonnissen even quay appellatien⁴³

 

Die menighen nae arm maect die voer was rycke⁴⁴

45

De penne maect hoverdicheyt desgelijcke⁴⁵

 

In sanck in spel / dus hoetmen pluckt oft teest⁴⁶

 

Tsy in musycke oft rhethorycke

 

Die penne doet goet maer quaet aldermeest /

 

 

 

Prince

 

Soe wanneer ghy de penne wilt loven

50

Loeft Godt ierst die u gheeft sin en verstandt

 

Dat gaet verre de penne te boven

 

Oft loeft de vingheren aen u handt

 

Oft loeft Cadmus die ierst sesthien letteren vant⁵³

 

En fondeerde die totter orthographie⁵⁴

55

Waerdore vele sonden geschien int lant

 

Van menich openbaer velonye⁵⁶

 

Tsy met penne met colen met crije⁵⁷

 

Maer altyt gheeft de penne i.e bediet⁵⁸

 

In ongeloove / lutherie / tooverije /⁵⁹

60

En verraderye soemen dickwils siet

 

Daer paus keyser coninghen doer lyden verdriet⁶¹

 

Dit quaet wordt dagelycx doer de penne voleest⁶²

 

Dus mach ick wel seggen mij en twyffelt nyet

 

Die penne doet goet maer quaet aldermeest /

 

 

 

Finis

40 informatien: mededelingen.

41 reprochen: bezwaren tegen bepaalde getuigen of getuigeverklaringen; salvatien: weerleggingen van bezwaren tegen getuigen of getuigeverklaringen (WNT XII 2616).

42 replycke: antwoord op het eerste verweer van een gedaagde; duplycke: tweede maal dat gedaagde het woord krijgt.

43 appellatien: hoger beroep.

44 nae: later; voer: voordien.

45 desgelijcke: gelijkerwijs, evenzo.

46 spel: toneelspel; pluckt oft teest: letterlijk ‘plukt of rukt’, draait of keert.

53 Cadmus: zie Bijlage II, v. 41; vant: uitvond of vond: zie hiervóór p. 62.

54 fondeerde...: als basis legde voor de kunst van het correct schrijven.

56 Van...velonye: van velerlei schandelijk gedrag.

57 colen: houtskool; crije: krijt.

58 i.e. bediet: de eerste uiting.

59 lutherie: ketterij in het algemeen.

61 keyser: refereert aan regeerperiode van Keizer Karel V (tot 1555).

62 voleest: volbracht.

[p. 109]

VI Handschrift J. Michiels, fol. 125v-126r:

Ick ben van vleesch ende van vleesch gecomen^11-2
Van vleesch gevoet ende van vleesch genomen
Ick en hebbe gheen vleesch gedaente wilt hier op passen
Ick ben seer teerkens als ick ierst beghin te wassen⁴
Ick doen goet en quaet / van my selven ben ick weynich⁵
De sommighe ben ick jonstich andere vileynich⁶
Met een scherp snydende mes worde ick onthoofft⁷
Terstont het drincken en is my nyet beroofft⁸
Myn edel becxken met vochticheyt gelaeft
Thoont oft met gramschap oft blyschap is begaeft
Coninghen en Princen brenge ick tot accoordt
En dickwils tot twist sonder spreken een woordt
Ick verbly de bedructe Venus pagien fier¹³
En versoete den minnaer syn quellagien hier
Ick maeck oirloghen en twist met cleyn verblydinghe
Ick maeck oyck vrede en openbaer nyeuw tydinghe¹⁶
Ick ben profytelyck over alle de werelt wyt¹⁷

1 Ick ben van vleesch...: hs. Weydts (zie hiervóór, p. 85) heeft (naar ed. E. Varenbergh) ‘Ich en ben gheen vleesch, nochtans van vlees ghecomen’.

1-2 van vleesch gecomen / Van Vleesch...: met name van het vlees van de gans.

4 wassen: groeien.

5 ben ick weynich: hs. Weydts heeft ‘hebbyck weynych’.

6 De sommighe: hs. Weydts heeft ‘Den sommighe’ (voor sommigen); jonstich: goed gezind; vileynich: gemeen.

7 Met...: het versnijden van de ganzeveer.

8 Terstont...: het bevochtigen met inkt.

13 Venus pagien: dienaars van Venus, verliefden.

16 openbaer: werkwoordelijk: hs. Weydts heeft ‘Ic maeke vrede ende openbaere nyeuwe tydynghen’.

17 profytelyck: nuttig.

[p. 110]

 

Valsscheyt noch bedroch en is in my dit seker syt

 

Subject een iegelijck en my onderdaen maecke¹⁹

20

En nochtans van veel quaets ben ick de oirsaecke

 

Nu raedt die dit lesen met ryp beken vroet²¹

 

Wat van mij is / en oft ick oyck yet ben goet /

 

 

 

Finis

19 subject: onderdanig; hs. Weydts heeft het woord ‘subject’ niet; daar luidt het vers ‘Een ighelycke ic my onderdanych maeken’.

21 ryp: wel doordacht; beken: inzicht; vroet: verstandig.

+ Andere ghelike: ander voorbeeld van dezelfde strofesoort.

2 na wercken is sinnen doorgestreept en cunnen bovengeschreven.

+ Een ander: een ander (volgend) refrein.

15 na ende is secreten doorgestreept.
16 na nygromancien is ende doorgestreept en dwerck der bovengeschreven.

36 na vander is consistorien doorgestreept.
41 claer: claerder met der doorgestreept.

8 na maeght is me doorgestreept.
12 na dickwils is becl doorgestreept.

+ Alius: een ander (refrein); a contrario: in tegengestelde zin.

1 eerste van boven de regel geschreven.
4 na Ick is hebben doorgestreept; tweede ick boven geschreven.
8 na yet is beb doorgestreept.
15 en boven geschreven.

+ van tselve: over hetzelfde (onderwerp, nml. de pen); in Rethorycke: in rederijkersdichtvorm.